|
वि. १ सगळा ; सगळे भाग मिळून ; सारी रास , संख्या , प्रमाण . २ प्रत्येकजण मिळून ; सगळा गट ; जमाव ; समूह . ३ सगळा काल , अवधि , विस्तार वगैरे . ४ पूर्ण ; संपूर्ण ; अवघा ; पुरता ; परिपूर्ण ; सबंध ; न वगळतां पूर्णांश . [ सं . सर्व ; प्रा . सब्ब ; सिं . सभु ; पं . सभ ; हिं . सब . सं . षर्द् = जाणें ]
०कर्ता वि. सगळें करणारा ; उत्पत्तिकर्ता ; सगळें बनविणारा ; अवघ्याची रचना करणारा .
०काल क्रिवि . १ सगळा वेळभर ; सर्व अवधि संपेपर्यंत ; सर्व वेळीं ; विवक्षित सगळा कालभर . २ सतत ; नेहमीं ; सर्वदा ; सदोदित .
०कालीन वि. शाश्वत ; सर्वकाल टिकणारें .
०खपी वि. १ ज्याच्या ठिकाणीं कोणत्याहि वस्तूचा उपयोगी अथवा निरुपयोगी , अवश्य अथवा अनवश्यक असहा सर्व वस्तूंचा खप होतो असा . २ ज्याला कोणतीहि , कसलीहि वस्तु चालते असा . ३ सर्वांकरितां खपणारा , काम करणारा ; कोणासाठींहि परिश्रम करण्यास तयार असा .
०गत वि. सर्वव्यापक ; सर्वव्यापी ; सर्व ठिकाणीं ज्याचें अस्तित्व , वास्तव्य आहे असा . चैतन्य आहे सर्वगत । तें तत्त्वज्ञ संत । स्वीकारिती । - ज्ञा २ . १२६ .
०गामी वि. सर्वव्यापक ; सर्वत्र ज्याचें गमन आहे असा ; सगळीकडे जाणारा .
०गुणसंपन्न वि. सगळया गुणांनीं युक्त ; सर्व तर्हेनें पूर्ण ; सर्व चांगल्या गुणांचें अधिष्ठान .
०जनीन वि. सार्वजनिक ; सर्व लोकांसंबंधी .
०जाण वि. सर्वज्ञ ; सगळें ज्ञान असणारा ; सर्व जाणणारा . काय पूजातें मी नेणें । जाणावें जी सर्व जाणें । - तुगा ११५८ .
०जित् वि. १ सर्व जिंकणारा ; सर्वांचें दमन करणारा ; सर्वांस ताब्यांत ठेवणारा . २ सर्वांहून श्रेष्ठ ; वरिष्ठ .
वि. १ सर्व जिंकणारा ; सर्वांचें दमन करणारा ; सर्वांस ताब्यांत ठेवणारा . २ सर्वांहून श्रेष्ठ ; वरिष्ठ .
०तः क्रिवि . १ सर्व दिशांनीं ; सगळीकडे ; सर्व बाजूंनीं ; दशदिशां . २ सर्वत्र ; पूर्णपणें ; विश्वभर .
०तंत्रस्वतंत्र वि. अनिर्बंध ; स्वैर . अशा अधांत्री व सर्वतंत्रस्वतंत्र लोकांनीं हिंदु महासभेच्या निर्णयाकडे पाहून नाकें मुरडावीं यांत आश्चर्य नाहीं . - सासं २ . १६४ .
०तीर्थ पु. समुद्र ; सागर . गंगा न सांडितां जैसा । सर्वतीर्थ सहवासा । वरपडा जाला । - ज्ञा १८ . ९०९ .
०तोभद्र पुन . १ देवता स्थापनेसाठीं एक विशिष्ट मंडल काढतात तें . २ चारी दिशांस द्वारें असलेला प्रासाद , राजवाडा , मंदिर . रेखिलीं परिकरें । सपुरें सर्वतोभद्रें । - ऋ ७३ . ३ सैन्यरचनेचा एक प्रकार ; एक विशिष्ट व्यूह . ४ अनेक प्रश्नांस एकच उत्तर योग्य असतें असें कोडें , कूट . ५ एक प्रकारचें चित्रकाव्य ; कोणत्याहि दिशेनें वाचलें तरी एकच प्रकारचा श्लोक व अर्थ येईल अशी रचना .
०तोमुख पु. एक सोमयाग , यज्ञ . - वि . सर्व बाजूंनीं तोंड असलेला ; कोणत्याहि बाजूनें पाहिलें तरी समोर तोंड येईल असा ( देवता , पाणी , आकाश , गोल ).
०त्र क्रिवि . सर्व ठिकाणीं , स्थळीं जागीं ; सगळीकडे ; सर्व दिशांस . ईश्वर सर्वत्र आहे . - वि . प्रत्येक ; सगळे ; सर्व . सर्वत्रांस दक्षिणा दिली .
०था क्रिवि . सर्व बाजूंनीं ; सर्व मार्गांनीं , दिशांनीं ; सर्व उपायांनीं ; पूर्णपणें ; मुळींच ; निःशेष ; निश्चित ; खचित ; केव्हांहि . मज आपणपें सर्वथा नाहीं । मन बुध्दिठायीं । स्थिर नोहे । - ज्ञा १ . १९५ . मना सर्वथा पापबुध्दी नको रे । - राम
०थैव क्रिवि . केव्हांहि ; सर्व प्रकारें , दिशांनीं , बाजूंनीं .
०दशीं द्रष्टा - वि . सर्वसाक्षी ; सर्व पाहणारा ; ज्यास सगळें दिसतें असा .
०दा क्रिवि . नेहमीं ; सतत ; सर्वकाळीं .
०दुःखक्षय पु. सर्व दुःखांपासून मुक्तता ; मोक्ष .
०धन न. ( गणित ) श्रेढींतील सर्व पदांची बेरीज . - छअं १७३ .
०नाम न. ( व्या . ) स्वतः विशिष्टार्थद्योतक नसतां पूर्वापरसंबंधानें कोणत्याहि नामाबद्दल योजतां येतो असा शब्द .
०नियंता वि. सर्वांवर ताबा चालविणारा ; सर्वाचें नियमन करणारा .
०न्यास पु. सर्वसंगपरित्याग ; सर्वघन , कुटुंब , आप्तेष्ट , संसार वगैरे सर्व गोष्टी सोडून देणें ; सर्व ऐहिक गोष्टी टाकून देणें , त्यांपासून अलिप्तता , मुक्तता .
०पाक पु. खीर ; क्षीर .
०पित्री स्त्री. भाद्रपद महिन्यांतील अमावास्या ( या दिवशीं सर्व पितरांचें श्राध्द करितात यावरून ).
अमावास्या स्त्री. भाद्रपद महिन्यांतील अमावास्या ( या दिवशीं सर्व पितरांचें श्राध्द करितात यावरून ).
०प्रायश्चित न. सर्व पातकांबद्दल एकाच वेळीं घ्यावयाचें प्रायश्चित ; सर्व पापांचें परिमार्जन , क्षालन ; सर्व दोषांपासून मुक्तता . सर्वप्रायश्चित घेण्याचा त्यांनीं जो निश्चय केला ... - आगर ३ . १३५ .
०प्रिय वि. सर्वांचा आवडता ; लोकप्रिय ; विश्वमित्र .
०ब्रह्मी वि. सर्व विश्व ब्रह्मरूप आहे जसें केवळ तोंडानें बोलून एकंकार करणारा आचारभ्रष्ट . लेकुरें सर्वब्रह्मी झालीं . - सप्र १९ . ४० . भक्ष , भक्षक , भोक्ता - वि . वाटेल तें खाणारा ; खाण्याच्या कामीं कोणताहि निर्बंध न पाळणारा ; स्वच्छ अस्वच्छ , भक्ष्य , अभक्ष्य न पहातां अघोरीपणें खाणारा . अग्नि , शेळी , कावळा वगैरेसहि हा शब्द लावतात .
०भावें क्रिवि . काया - वाचा - मनें करून ; सर्व भावयुक्त . तैसा स्त्रीदेहीं जो जीवें । पडोनिया सर्वभावें । - ज्ञा १३ . ७९० . जगीं वंद्य तें सर्वभावेवं करावें - राम
०भूतभूतांतर वि. सर्व वस्तूंच्या ठिकाणीं वास करणारा ; सर्वव्यापी ; विश्वव्यापी ; विश्वव्यापक ( ईश्वर ).
०मय वि. सर्वव्यापी ; सर्वगत ( ईश्वर ).
०मान्य वि. सर्वांस संमत , पसंत , कबूल .
०मान्य मान्यइनाम - न . सर्व कर माफ असलेलें इनाम ; सर्वांना कबूल असें इनाम ; गांवसंबंधीं इनाम ; याबद्दल सनद नसते .
०राष्ट्रीय पु. राष्ट्रांराष्ट्रांतील व्यवहार नियंत्रण करणारा नियम .
कायदा पु. राष्ट्रांराष्ट्रांतील व्यवहार नियंत्रण करणारा नियम .
०रूप रूपी - वि . सर्वव्यापी ; सर्वांचें स्वरूप आहे असा ; विश्वरूपी ( ईश्वर ) अनादि अविकृतु । सर्वरूप । - ज्ञा २ . १५० .
०लिंगी पु. कोणताहि विशिष्ट पंथ न अनुसरणारा बैरागी . वल्लभा - स्त्री . वेश्या ; वारांगना .
०विध क्रिवि . सर्वप्रकारें .
०वेत्ता वेदी - वि . सर्वज्ञ ; सर्वसाक्षी ; त्रिकालज्ञ .
०वेषी वि. बहुरूपी ; अनेक प्रकारचे वेष धारण करणारा .
०व्यापक व्यापी - वि . सर्वत्र असणारा ; विश्वव्यापी ; सर्वत्र भासणारा .
०व्रण पु. गळूं ; करट .
०शः क्रिवि . सर्व दिशांनीं , बाजूंनीं , मार्गांनीं , रीतीनीं ; पूर्णपणें ; निखालस ; दरोबस्त ; निःशेष .
०शाक शाख - स्त्री . १ अनेक प्रकारच्या भाज्या एकत्र करून केलेली भाजी . २ आलें .
०शास्ता वि. सर्वांवर सत्ता , अधिकार गाजविणारा . शोधी - वि . सर्वांचेवं निरीक्षण करणारा ; सर्व वस्तूंची परीक्षा घेणारा ; जिज्ञासु ; चिकित्सक ; परीक्षक ; शोधक .
०संगपरित्याग पु. सर्वसंन्यास ; सर्व ऐहिक वस्तूंचा त्याग ; पूर्ण वैराग्य , विरक्ति .
०संग्रह पु. सर्व वस्तूंचा साठा , संचय ; संकीर्ण , मिश्र संचय .
०सपाट क्रिवि . अभेद ; सर्वत्र सम स्थिति ; मोकळें . आत्मा नसतां सर्व सपाट चहूंकडे । - दा १६ . ८ . १० .
०संमत वि. सर्व मान्य ; सर्वांस पसंत , कबूल असलेलें .
०समर्थ वि. सर्वशक्तिमान ; सर्वसत्ताधारी ; सर्वाधिकारी .
०सह वि. सर्व सहन करणारा ; सर्व गोष्टींचा भार वाहणारा .
०सहवर्तमान वि. सर्वांसह ; सर्वांस बरोबर घेतलेला ; सर्वांनीं युक्त .
०साधन न. सर्व गोष्टींची सिध्दता ; सर्व गोष्टी घडवून आणणें ; सर्व कार्यें साधणें , करणें , बनाव बनविणें .
०साधन साधनी - वि . सर्व गोष्टी साधणारा , सिध्द करणारा , घडवून आणणारा .
०साधारण सामान्य - वि . सर्वांस लागू होणारा ; सर्वांस सम असा ; सर्वांचा समावेश करणारा . मला नाहीं तुमचे सर्वसामान्य सिध्दांत समजत . - सुदे ३७ .
०साक्षी वि. सर्व पाहणारा ; सर्व भूतांच्या ठायीं असणारा ; ज्यास सर्व दिसतें असा ( ईश्वर ). नसेन दिसलों कसा नयन सर्वसाक्षी रवि । - केका ४ .
०सिध्द वि. सर्व परिपूर्ण ; ( सर्व गुणादिकांनीं युक्त ; सर्व लक्षणांनीं युक्त ; संपूर्ण ; सर्वांग परिपूर्ण ( ईश्वर ).
०सिध्दि स्त्री. सर्व इच्छांची पूर्ति ; सर्वकाम पूर्ति . सिध्दार्थ , नंद - वि . सर्व सुख व आनंद प्राप्त झालेला ; सर्व सुखांचा आनंद ज्याच्या ठिकाणीं आहे असा ( ईश्वर ).
०सोंवळा वि. १ नेहमींचा शुध्द , सोंवळा , पवित्र . जन्मसोंवळा ( एखादा मनुष्य स्नान न करतांच सोंवळें नेसला असतां त्यास उपरोधिकपणें म्हणतात ). २ नेहमींच पवित्र , शुध्द , सोंवळें असलेलें ( रेशमी वस्त्र , धावळी वगैरे ) ( हीं कधीं व्यापक ; सर्वांचा समावेशक . एकंदर ठराव सर्वस्पर्शी समाधानकारक केला . - केले १ . ३०९ .
०स्व न. १ सर्व धन ; सर्वसंपत्ति ; सर्व मालमत्ता , चीजवस्त वगैरे ; स्वतःच्या मालकीचें सर्व . सर्वस्व हारवावें की जिंकावें न भीरु तूं पण हो . - मोसभा ६ . ९५ . २ तन , मन , धन ; तैसें सर्वस्वें कर्म अनुष्ठी । परि फळ न सुये दिठी । - ज्ञा १८ . ५९० . मी सर्वस्वयां तैसें । सुभटांसी । - ज्ञा १ . १११ . ३ तत्त्वांश ; सार ;
०स्वदंड पु. सर्व संपत्ति जप्त करणें ; सर्व मालमत्ता खालसा करणें ; सर्व हिरावून घेणें . स्वहर , हर्ता , हारक , हारी - नपु . सर्व संपत्तीची लूट ; सर्व धन हिरावून घेणें ; सर्व नाश .
०स्वामी पु. १ सर्व विश्वाचा प्रभू ; सर्व सत्ताधारी , जगत्पति ; सार्वभौम . २ सर्वस्वाचा मालक , धनि ; सर्व वस्तूंचा धनि .
०स्वीं स्वें - क्रिवि . १ तनमनधनेंकरून ; सर्व वस्तुमात्रासह . २ पूर्णपणें ; पुरतेपणीं ; एकंदर ; अगदीं ; सर्व प्रकारें ; निखालस . उदा० सर्वस्वीं सोदा , लुच्चा , लबाड , हरामी वगैरे .
०हर हर्ता हारक हारी - वि . सर्व हरण करणारा ; लुबाडणारा .
०हरण न. संपूर्ण नागवणूक ; नाडणूक .
०ज्ञ वि. सर्व जाणणारा ; त्रिकालज्ञ ; पूर्ण ज्ञानी ; सर्वसाक्षी ; सर्व वेत्ता . तुम्हां सर्वज्ञांच्या समाजीं । देयावें अवधान हे माझी । विनवणी सलगीची । - ज्ञा ९ . २ . सर्वकष - वि . सर्वांस कसोटीस लावणारा . सर्वांग - न . १ सर्व शरीर ; देह ; शरीराचे सर्व अवयव . २ सांगवेद ; षडंगसहित वेद . सर्वांगरोग , सर्वांगवात - पु . पक्षघाताप्रमाणें सर्व शरीरास वातविकार होतो तो . - योर १ . ७५५ . सर्वांगासन - न . साफ उताणें निजून हात जमीनीवर टेकणें व त्यांवर जोर घेऊन खांद्यापर्यंतचा भाग व पाय वर उचलून ताठ करून स्थिर होणें . - संयो ३५० . सर्वांगीण - वि . सर्व शरीर व्यापणारा ; सर्व अंगांसंबंधीं . सर्वांगें - क्रिवि . एकचित्तानें ; एकाग्रतेनें . ; जो सर्वांगें श्रोता । - दा ७ . १ . २८ . सर्वांची मेहुणी - स्त्री . १ मुरळी ; भावीण . २ वेडसर स्त्री . सर्वांतर - वि . सर्वांच्या अंतःकरणांत राहणारा . मज सर्वांतरानें कल्पिती । अरि मित्र गा । - ज्ञा ९ . १६६ . सर्वातोंडीं - क्रिवि . सर्वांमुखीं ; प्रत्येकाच्या मुखांत ; ज्याच्या त्याच्या तोंडांतून . सर्वात्मना - क्रिवि . १ मनोभावें करून ; अंतःकरणपूर्वक ; तनमनधनें करून . धन कामासि निजमुख । सर्वात्मना नाहीं देख । - एभा २३ . ४३५ . २ पूर्णपणें ; सर्वस्वी ; निखालस . हा सर्वात्मना लबाड आहे . ३ मुळींच ; अगदीं ; केव्हांहि ; कोणत्याहि तर्हेनें ; साफ ( नाहीं - निषेधार्थक शब्दाबरोबर उपयोग ). मजपासून ही गोष्ट सर्वात्मना घडावयाची नाहीं . - रा ३ . ३०१ . सर्वात्मा - पु . सर्व प्राणिमात्राच्या ठिकाणीं असलेला जीवात्मा , चैतन्य , ( ईश्वर ). सर्वाथाई - क्रिवि . सर्वथा ( अपभ्रंश ). अशा पुण्यरूपें नृप न सोडी भोग सर्वाथाई । - ऐपो ४०९ . सर्वाधिकार - पु . पूर्ण सत्ता ; सर्वांवर सत्ता , ताबा , वर्चस्व . सर्वाधिकारी - पु . प्रमुख ; मुख्य ; सर्वसत्ताधीश ; ( म्हैसूरच्या राजाचा हैदरपूर्वी मुख्य प्रधान ). सर्वाधीत - वि . सर्व अध्ययन झालेला ; सर्व विषय शिकलेला ; निष्णात . - शिदि ११८ . सर्वानुभूति - स्त्री . सर्व जगाचा , अनेक प्रकारचा , अनेक गोष्टींचा अनुभव . सर्वान्नभक्षक , सर्वान्नभक्षी , सर्वान्नभोजी - वि . १ वाटेल तें खाणारा ; सर्व प्रकारचेम अन्न ज्यास चालतें असा . २ अधाशी ; अघोरी . सर्वाबध्द - वि . सर्व तर्हेनें स्वतंत्र ; मोकाट ; स्वैर ; पूर्ण स्वतंत्र ; असंबध्द ; नियमांनीं बध्द नव्हे असें ; विसंगत ; ( मनुष्य , चाल , वागणूक , कार्य , काव्य , भाषण वगैरे ). सर्वार्थी - वि . सर्व वस्तूंची इच्छा करणारा ; लोभी ; महत्त्वाकांक्षी वगैरे . सर्वार्थी , सर्वार्थें - क्रिवि . सर्व प्रकारानें ; सर्वस्वी ; हरतर्हेनें ; प्रत्येक दृष्टीनें वैश्य व्यवसायांत जाण । दिसतो निपुण सर्वार्थी । सर्वाभ्य - वि . क्रिवि . सर्व प्रकारें ; सर्व तर्हेचा ; सर्व कामांतील . सर्वाभ्य कारभारी . - चित्र २ . सर्वारिष्ट - न . सर्व जगावरील सामान्य संकट ; सर्वसामान्य पीडा ; अनेक लोकांस बाधक किंवा अनेक प्रकारचें संकट , पीडा , बाधा . सर्वांशिक , सर्वांशी - वि . सर्व भागांशीं संबंध असलेलें ; एकदेशीयाच्या उलट . सर्वांशीं - क्रिवि . पूर्णपणें ; सर्व प्रकारें ; सर्व तर्हेनें . सर्वांशीं संपूर्ण , सर्वावयवीं संपूर्ण - वि . सर्व विभागांनीं , अवयवांनीं युक्त ; पूरिपूर्ण ; सबंध . सर्वाशुध्द - वि . अनेक अशुध्दें असलेला ; सर्व प्रकारें दोषयुक्त ; चुक्यांनीं भरलेला ( ग्रंथ वगैरे ). सर्वीय - वि . सर्वांचा ; सर्वांशीं संबंध असलेला ; सगळयांचा ; विश्वाचा ; जागतिक . सर्वें - नअव . सगळीं . दुःख भोगिलें आपुलें जीवें । तेथें कैचिं होतीं सर्वे । - दा ३ . १० . ४४ . सर्वेश ; सर्वेश्वर - पु . १ परमेश्वर ; जगदीश . तया स्वधर्मी सर्वेश्वरीं । न भजेल जो । - ज्ञा ३ . १०४ . २ सम्राट ; सार्वभौम ; सर्वाधीश . सर्वेश्वरवाद , सर्वेश्वरीवाद - पु . विश्वांत सर्वत्र परमेश्वर भरलेला आहे असें मत . ( इं . ) पॅन थीइझम् . सर्वै - क्रिवि . सर्वहि ; पूर्णपणें ; सर्वस्वीं . अकस्मात तै राज्य सर्वै बुडालें । - राम . सर्वोत्कर्ष - वि . अत्यंत महत्त्वाचें ; सर्वोत्तम . सांप्रत हे येश आगाध श्रीनें आपले पदरीं सर्वोत्कर्ष घातलें . - पेद ३ . १८१ . सर्वोत्कृष्ट - वि . १ अत्युत्तम ; सर्वोत्तम ; सर्वश्रेष्ठ ( ईश्वर ). २ सत्य न्याय्य ; रास्त . सर्वोपकार - पु . सर्वांचें कल्याण ; सर्वोवर केलेले उपकार ; जगदुपकार . सर्वोपकारी - वि . जगास कल्याणकारक ; सर्वांस उपकारक , लाभदायक . सर्वोपयोगी - वि . सर्व कार्यांस उपयुक्त ; कोणत्याहि कामास उपयोगी . सर्वोपरी - क्रिवि . सर्व प्रकारांनीं ; सर्व रीतींनीं ; सर्व पध्दतीनीं ; सर्व तर्हांनीं . [ सर्व + परी ] समर्थ जाणोनि सर्वोपरी । - मुआदि ३३ . २ . सर्वोपरी - वि . सर्वश्रेष्ठ ; वरिष्ठ ; उत्कृष्ट ; उत्तम . शिखराथिलियां सर्वोपरी । मेरु तो मी । - ज्ञा १० . २२७ . - क्रिवि . श्रेष्ठपणें ; वरिष्ठपणें ; उत्तम रीतीनें . [ सर्व + उपरि ] सर्वैंषधि - स्त्री . शतावरी ; एक वनस्पति . सर्व्यांस , सर्व्यांला - सनाम द्वि . ( अशिष्ट ) सर्वांना . तो सर्व्यांला मुजरे करतो । - ऐपो ४३१ .
|