सार अलंकार - लक्षण २

अनेकविषयक सारालंकाराचें उदाहरण :---
‘पर्वत वजनदार असतात; त्यांच्याहून पृथ्वी जास्त वजनदार; पण तिच्यापेक्षां ब्रम्हांड जास्त वजनदार (विशाल हा दुसरा अर्थही घ्यावा); आणि त्याहीपेक्षां प्रलयकालींही अचल राहणारे महात्मे जास्त वजनदार;
(जास्त योग्यतेचें हा दुसरा अर्थही घ्यावा).’
वेदांतही हा अलंकार आढळतो. उदाहरण :---
‘महततत्त्वाहून अव्यक्त (प्रकृति) ही श्रेष्ठ, प्रकृतीपेक्षां पुरुष श्रेष्ठ; पुरुषाहून मात्र कांहींही श्रेष्ठ नाहीं; पुरुष ही श्रेष्ठतेची शेवटची मर्यादा, शेवटचें पोचण्याचें स्थान,’
पूर्वींच्या उदाहरणांत, गुणानें होणारा उत्कर्ष सांगितला आहे तर, ह्या ठिकाणीं मात्र स्वरूपानें होणारा उत्कर्ष सांगितला आहे, हा या दोन उदाहरणांत फरक. ‘या ठिकाणींही, गुणानें होणारा उत्कर्ष आहे; असें म्हणता येणार नाहीं. कारण, पुरुष निर्गुण आहे असें (वेदांतशास्त्रानें) स्वीकारलें आहे. “तरीपण पुरुषाच्या ठिकाणीं विनाशरहितत्त्व इ० सूचित होणारे गुण उत्कर्षाला कारण आहेत” असेंही तुम्हांला म्हणतां येणार नाहीं. कारण, विनाशरहितत्त्व हा गुण स्वत:चे अधिकरण जो पुरुष त्याच्याहून निराळा आहे, याला प्रमाण नाहीं. वरील पद्धतीप्रमाणेंच अपकर्षाचें उदाहरणही शोधून काढावें.
ह्या ठिकाणीं हे ध्यानांत ठेवावें कीं, श्रॄंखला एकविषयक असल्यास, तिच्यामध्यें (मुळींच) सुंदरता नसते; म्हणून तिच्यावर चारुता) स्वाभाविक भेदाव अवलंबून राहत असल्यानें, अवस्था वगैरेंनीं होणार्‍या भेदामुळें ती सुंदरता उत्पन्न होऊ शकत नाहीं; म्हणूनच, एकविषयक सारालंकाराच्या ऐवजीं ‘वर्धमानक’ या नांवाचा अलंकार दुसर्‍यांनीं (म्ह० अलंकाररत्नाकरकारांनीं) स्वीकारला आहे. व “रूप अथवा धर्म या दोहोंनीं अधिकपणा असणें म्हणजे म्ह० वर्धमानक अलंकार” असें त्याचें लक्षण त्यांनीं केलें आहे. यावरून हें उघड आहे कीं, कारणमाला वगैरे ज्याप्रमाणें केवळ शृंखलेवरच आधारलेले असतात, त्याप्रमाणें सार हाही केवळ शृंखलेवर आधारलेला आहे, असें म्हणता येणार नाहीं. तसें म्हटलें तर, एकविषयक सारालंकाराच्या प्रकाराकरतां दुसरा एक अलंकार मानण्याचा प्रसंग येईल.