विशेषोक्ति अलंकार - लक्षण १

‘एखाद्या वस्तूच्या प्रसिद्ध कारणांच्या समूहाबरोबर त्याच ठिकाणीं राहाणारी म्हणून वर्णिलेली जी कार्याची अनुत्पत्ति, ती विशेषोक्ति.
अशा ठिकाणीं, कारणें जवळ असतांनाही कार्याची उत्पत्ति न होणें, यांत विरोध भासतो हें खरें; पण तो विरोध, प्रसिद्ध कारणाहून इतर कारणें नसल्याचें जें ज्ञान त्यानें नाहींसा होतो.
उदाहरण :---
“उपनिषदें कोळून प्यालों, अरेरे ! गीता पण तोंडपाठ केली; तरी पण हाय हाय ! ती चंद्रवदना (माझ्या) ह्रदयरूपी घरांतून कांहीं बाहेर जात नाहीं.”
अथवा हें दुसरें उदाहरण :---
“प्रत्येक क्षणीं अखिल लोकांना मृत्यूच्या जबडयांत प्रवेश करीत असलेले पाहूनही, अरेरे ! हें दुष्ट मन अजून विषयापासून परावृत्त हो नाहीं.”
यांपैकीं पहिल्या श्लोकांत, उपनिषदांच्या अर्थाचा विचार व सर्व लोकांच्या अनित्यत्वाचें ज्ञान हीं दोन्हीं विरक्ति अथवा वैराग्य उत्पन्न होण्याची प्रसिद्ध कारणें हजर असूनही वैराम्य उत्पन्न होत नाहीं, असें वर्णन केल्यामुळें, विषयांची आसक्ति अजून मनांत फार आहे, व त्यामुळें वैराग्य उत्पन्न होण्याला प्रतिबंध होतो, असें ह्या ठिकाणीं प्रतीत होते. ही अनुक्तनिमित्ता विशेषोक्ति (म्हणावी). कारण ह्या ठिकाणीं वैराग्याची उत्पत्ति न होण्याला प्रतिबंधकरूप कारण (अत्यंत आसक्ति हें) ह्या ठिकाणीं शब्दानें सांगितलेलें नाहीं. वरील श्लोकांतच ‘रागान्धं चित्तमिदम्’ आसक्तीनें आंधळे झालेलें हें मन असा तृतीय चरण केला, तर हीच उक्तनिमित्ता विशेषोक्तिही होईल.