अतिशयोक्ती अलंकार - लक्षण १

विषयीच्या वाचकपदावर लक्षणा केली जाते. ह्या लक्षणेंचें खास कार्य हें कीं, तिनें विशेष्यरूप असलेल्या लक्ष्यार्थाचा (म्ह० विषयाचा) बोध करुन द्यावा; या लक्ष्यार्थ म्हणून आलेल्या विषयरूप विशेष्याचें विशेषण, (प्रकार) विषयीचा खास धर्म जो विषयित्व, तेंच केवळ असतें. आणि म्हणूनच अतिशयोक्तींत, विषयिवाचक पदावर केलेल्या लक्षणेनें मिळणार्‍या लक्ष्यार्थांत, वाच्याच्या (म्ह० विषयीच्या) असाधारण धर्माचें (उदा० :--- तमालद्रुमत्वाचें) भान होतें. पण जरी येथें लक्ष्यार्थाच्या (उदा० :--- श्रीकृष्णाच्या) असाधारण धर्माचें (उदा० श्रीकृष्णत्वाचें) भान होत नाहीं, तरी तें न होण्यांत, विरुद्ध असें कांहींच नाहीं.
पण (या बाबतींत) दुसर्‍या कांहींचें म्हणनें असें कीं - ‘(वरील अतिशयोक्तीच्या लक्षणांत) मात्र हा मूळांतील शब्द घालूच नये; म्हणजे लक्ष्यार्थाच्या लक्षणांत) मात्र हा मूळांतील शब्द घालूच नये; म्हणजे लक्ष्यार्थाच्या आसाधारण धर्माचें (उदा० :--- श्रीकृष्णत्वाचें) सुद्धां (तमालद्रमत्व या धर्माबरोबर) भान होऊं लागेल., दुसर्‍या कित्येकांच्या मतें, “लक्षणेणें मिळणार्‍या लक्ष्यार्थाचें (विषयरूप विशेष्याचें) प्रथम स्वत:च्या असाधारण धर्मानें विशिष्ट (उदा० :--- श्रीकृष्णत्वविशिष्ट) असेंच भान होतें, आणि मग वाच्यार्थाच्या असाधारण धर्मानें (उदा० :--- तमालद्रुमत्व - ) विशिष्ट असें जें लक्ष्यार्थाचें भान व्हायचें, तें लक्षणेहून दुसर्‍या म्ह० व्यञ्जनाव्यापारानें होतें.”
(लक्ष्यार्थाचें, प्रयोजनकक्षेंत, मुख्यार्थाच्या विशिष्ट धर्मानें युक्त असें भान होणें, ही गोष्ट वस्तुत: बाधित आहे) पण हें बाधज्ञान (आहार्यज्ञानाला) प्रतिबंधक कसें होत नाहीं, हें आम्ही पूर्वींच सांगितलें आहे. येथें (म्ह० अतिशयोक्ति - वाक्यांत,) विषय व विषयी एकाच शब्दानें (म्ह० विषयिपदानें) सांगितले असल्यानें, त्या दोहोंत उद्देश्यविधेयभाव (मानतां येत) नाहीं.