शुक्रनीतिः - तृतीय अध्याय
प्रस्तुत नीति शुक्राचार्यांनी न लिहिता मूळ नीति भगवान् श्रीशंकरांनी लिहिली आहे.
नृपराष्ट्रादिची लक्षणे
सर्व प्रवृत्ती आत्मसुखासाठी
अथ साधारणं नीतिशास्त्रं सर्वेषु चोच्चति ।
सुखार्थाः सर्वभूतानां मताः सर्वाः प्रवृत्तयः ॥१॥
धर्माशिवाय सुख मिळत नाही
सुखं च न विना धर्मात्तस्मद्धर्मपरो भवेत्‍ ।
त्रिवर्गशून्यं नारम्भं भजेत्तं चाविरोधयन्‍ ॥२॥
अनुयायात्प्रतिपदं सर्वधर्मेषु मध्यमः ।
निषिद्धाचरणाचा निर्देश
न वेगितोऽन्यकार्यः स्यान्त वेगानीरयेद्‍ बलान्‍ ।
भवत्या कल्याणमित्राणि संवेतेतरदूरगः ॥३॥
दहा त्याज्य पापकर्म
हिंसास्तेयान्यथाकाम - पैशुन्यं परुषानृतम्‍ ।
सम्मिन्नालापल्यापादममिथ्यादूग्नि पर्यमम्‍ ॥४॥
पापकर्मेति दशया कायवाङमानसैस्त्यजेत्‍ ।
धर्मकार्याचे फळ
धर्मकार्यं यतग्व्‍ शक्त्या नो चेत्‍ प्राप्नोति मानवः ॥५॥
प्राप्तो भवति तत्पुण्यमता वै नास्ति संशयः ।
मनसा चिन्तयत्‍ पापं कर्मणा नाभिरोचयेत्‍ ॥६॥
तत्‍ प्राप्नोति फलं तस्येत्येव धर्मविदो विदुः ।
दुःखी माणसांना मदत
अवृत्ति व्याधि - शोकार्ताननुवर्तेत शक्तितः ॥७॥
अगमवत्‍ सततं पश्येदपि कीटपिपीलिकम ।
शत्रुवरही उपकार करणे
उपकारप्रधानः स्यादपकारपरेऽप्यरौ ॥८॥
संपद्विपत्स्वेकमना हेतावीर्षेत्‍ फले न तु ।
सुकाळात हित आणि मित बोलावे
काले हितं मितं ब्रुयादविसंवादि पेशलम्‍ ॥९॥
पूर्वाभिभाषी सुमुखः सुशीलः करुणामृदुः ।
एकट्याने सुख उपभोगू नये
नैकः सुखी न सर्वत्र विस्मब्धो न य शंकितः ॥१०॥
अपमानाची चर्चा नको
न कञ्चिदात्पनः शत्रुं नात्मानं कस्यचिद्रिपुम्‍ ।
प्रकाशयेन्नापमानं न च निःस्नेहतां प्रभो ॥११॥
जसा देश तसा वेष
जनस्याशयमालक्ष्य यो यथा परितुष्यति ।
तं तथैवानुवर्तेत पराराधनपण्डितः ॥१२॥
इंद्रियाचे संयमन
न पीड्येदिन्द्रियाणि न चैतान्यतिलालयेत्‍ ।
इन्द्रियाणि प्रमायीनि हसन्ति प्रक्षभं मनः ॥१३॥
इंद्रियांचे संयमन न केल्याने अनर्थ होतो
एणो गजः पतंगश्च भृंगो मीनस्तु पञ्चमः ।
शब्दस्पर्शरुपगंधरसैरेत हताः खलु ॥१४॥
एषु स्पर्शो वरस्त्रीणां स्वानाहारी मुनेरपि ।
अतोऽप्रभत्तः सेवेत विषयांस्तु यथोचितान्‍ ॥१५॥
मात्रा स्वस्त्रा दुहित्रा वा नात्यनौकन्तिक वसेन्‍ ।
स्त्रियांचे दोष
सहवासोऽन्यपुरुषैः प्रकाशमपि भाषणम्‍ ॥१६॥
स्वातंत्र्यं न क्षणमपि ह्यावासोऽन्यगृहे तथा ।
भर्त्रा पिताऽथवा राज्ञा पुत्रश्वसुरबान्धवैः ॥१७॥
स्त्रीणां नैव तु देवः गृहकृत्यैर्विना क्षणः ।
चण्डं षण्ढं डण्दशीमकामं सुप्रवासिनम्‍ ॥१८॥
सुदरिद्रं रोगिणं च ह्यन्यस्त्रीनिरतं सदा ।
पति दृष्ट्वा विरक्ता स्यान्तारी वाऽनरुं समाश्रयेत्‍ ॥१९॥
त्यक्त्वातान्‍ दुर्गुणान्‍ यम्नात्ततो रक्षाः स्त्रियो नरैः ।
व्यवहार योग्य नीतिवचन
वस्त्रान्नभूषणं प्रेममृदुवाग्भिश्च श्राक्तितः ॥२०॥
स्वात्यन्तसन्निवषेण स्त्रिथं पुत्रं च रक्षयेत्‍ ।
नासिकां न विकृष्णीयान्नाकस्माद्विलिखेद्‍ भवम्‍ ॥२१॥
न संहताभ्यां पाणिभ्यां कण्डू येदात्मनः शिरः ।
नां गैश्चेष्टेत विगुणं नासितोत्कटुकश्चिरम्‍ ॥२२॥
देहवाक्‍ चेतसां चेष्टाः प्राक्‍ श्रमाद्‍ विनिवर्त्तयेत्‍ ।
नोर्ध्वजानुश्चिरं तिष्ठेन्नक्तं सेवेत न द्रुमम्‍ ॥२३॥
तथा चत्वरचैत्यं न चतुष्पथसुरालयान्‍ ।
शून्यारवीशून्यगृहश्मशानानि दिवापि न ॥२४॥
सर्वथेक्षेत नादित्यं न भारं शिरसा वहेत्‍ ।
नेक्षेत सततं सूक्ष्मं दीप्तामेध्याप्रियाणि च ॥२५॥
आचार्यः सर्व चेष्टासु लोक एव हि धीमतः ।
अनुकुर्यात्‍ तमेवातो लौकिकार्थे परीक्षकः ॥२६॥
राजदेशकुलज्ञानिसद्धर्मान्‍ नैव दूषयेत्‍ ।
शक्तोऽपि लौकिकाचारं मनसापि न लंधयेत्‍ ॥२७॥
अयुक्तं यत्‍ कृतं योक्तं न बलाद्धेतुनोद्धरेत्‍ ।
दुर्गुणस्य च वक्तारः प्रत्यक्षं विरला जनाः ॥२८॥
लोकतः शास्त्रतो ज्ञात्वा ह्यतस्याज्यांस्त्यजेत्‍ सुधीः ।
अनयं नयसंकाशं मनसापि न चिन्तयेत्‍ ॥२९॥
अयं सहस्त्रापराधी किमेकेन भवेन्मम ।
मत्वा नाधं स्मरेदीषदिबन्दुना पूर्यते धरः ॥३०॥
नक्तं दिनानि मे यान्ति कथम्भूतस्य सम्प्रति ।
दुःखभाग्‍ न भवेदेव नित्यं सत्रिहितस्मृतिः ॥३१॥
आततायी माणसाचे लक्षण
अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रोन्मत्तो धनापहः ।
क्षेत्रदारहरश्चैतान्‍ षड्‍ विद्यादाततायिनः ॥३२॥
नोपेक्षेत स्त्रियं बालं रोगं दासं पशुं धनम्‍ ।
विद्याभ्यासं क्षणमपि सत्सेवा बुद्धिमान्तरः ॥३३॥
नपुंसकश्च स्त्री बालश्चण्डो मूर्खश्च साहसी ।
यत्राधिकारिणश्चैते न तत्र दिवसं वसेत्‍ ॥३४॥
अविवेकी यत्र राजा सभ्या यत्र तु पाक्षिकाः ।
सन्मार्गोज्झितविद्वांसः साक्षिणोऽनृतवादिनः ॥३५॥
दुरात्मनां च प्राबल्य स्त्रीणां नीचजनस्थ च ।
यत्र नेच्छेद्धनंमानं वसति तत्र जीवितम्‍ ॥३६॥
माता न पालयेद्वाल्ये पिता साधुन शिक्षयेत्‍ ।
राजा यदि हरेद्वित्तं का तत्र परिदेवना ॥३७॥
आप्तवाक्यमनाद्दत्य दर्पेणाचरितं यदि ।
फलितं विपरीतं तत्‍ का तत्र परिदेवना ॥३८॥
सावधानमना नित्यं राजानं देवतां गुरुम्‍ ।
अग्नि तपस्विनं धर्मज्ञानवृद्धं सुसेवयेत्‍ ॥३९॥
मातृपितृगुरुस्वामि भ्रातृपुत्रसखिष्वपि ।
न विरुद्धेन्नापकुर्यान्मनसाऽपि क्षणं कचित्‍ ॥४०॥
स्वजनैर्न विरुद्धयेत न स्पर्धेत बलीयसा ।
न कुर्यात्‍ स्त्रीबालवृद्धमूर्खेषु च विवादनम्‍ ॥४१॥
एकः स्वादु न भुञ्जीत एकोऽर्थान्न विचिन्तयेत्‍ ।
एको न गच्छेदध्वानं नैकः सुप्तेषु जागृयात्‍ ॥४२॥
नान्यधर्म हि संवेत न द्रुक्ष्याद्वै कदाचन ।
हीनकर्मगुणैः स्त्रीभिर्नासीतैकासने कचित्‍ ॥४३॥
सफलता मिळावी म्हणून षड्दोषांचा त्याग आवश्यक
षड्दोषाः पुरुषेणेह हातव्या भूतिमिच्छता ।
निद्रा तन्द्रा क्रोध आलस्यं दीर्घ सूत्रता ॥४४॥
प्रभवन्ति विधाताय कार्यास्यैते न संशयः ।
चिरं संश्रृणुयान्नित्यं जानीयात्क्षिप्रमेव च ।
विज्ञाय प्रभजेदर्थान्न कामं प्रभनेत्‍ कचित्‍ ॥४५॥
क्रयविक्रयातिलिप्सां स्वदैन्यं दर्शयेन्नहि ।
कार्य विनाऽन्यगेहे न नाज्ञातः प्रविशेदपि ॥४६॥
अपृष्टो नैव कथयेद्‍ गृहकृत्यं तुं कं प्रति ।
बह्वर्थाल्पाक्षरं कुर्यात्‍ संल्लापं कार्यसाधकम्‍ ॥४७॥
न दर्शयेत्‍ स्वाभिमतमनुभूताहिना सदा ।
ज्ञात्वा परमतं सम्यक्‍ तेनाज्ञातोत्तरं वदेत्‍ ॥४८॥
दम्पत्यो कलहे साक्ष्यं न कुर्यात्‍ पितृपुत्रयोः ।
सुगुप्तः कृत्यमन्मः स्यान्न त्यजेच्छरणागतम्‍ ॥४९॥
यथाशक्ति चिकीर्षेत्तु कुर्यान्मुह्येश्च नापदि ।
कस्यचिन्न स्पृशेन्मर्म मिथ्यावादं न कस्यचित्‍ ॥५०॥
नाश्लीलं कीर्तयेत्‍ कञ्चित्‍ प्रलापं न च कारयेत्‍ ।
अस्वर्ग्य स्याद्धर्म्यमपि लोकविद्वेषितं तु यत्‍ ॥५१॥
स्वहेतुभिर्न हन्येत कस्य वाक्यं कदाचन ।
प्रविचार्योत्तरं देयं सहसा न वदेत्‍ कचित्‍ ॥५२॥
शत्रोरपि गुणा ग्राह्या गुरोस्त्याज्यास्तु दुर्गुणाः ।
उत्कर्षो नैव नित्यं स्यान्नापकर्षस्तथैव च ॥५३॥
प्राक्कर्मवशतो नित्यं सधनो निर्धनो भवेत्‍ ।
तस्मात्‍ सर्वेषु भूतेषु मैत्री नैव च हापयेत्‍ ॥५४॥
दीर्घदर्शी सदा च स्यात्‍ प्रत्युत्पन्नमतिः कचित्‍ ।
साहसी सालसी चैव चिरकारी भवेन्न हि ॥५५॥
यः सुदुनिष्फलं कर्म ज्ञात्वा कर्तुं व्यवस्यात ।
द्रागादौ दीर्घदर्शी स्यात्‍ स चिरं सुकमश्नुते ॥५६॥
आळस कधी करु नये
यतते नैव कालेऽपि क्रियां कर्तुं य सालसः ।
न सिद्धिस्तस्य कुत्रापि स नश्यति च सान्वयः ॥५७॥
विचारल्याशिवाय अचानक कार्य करु नये
क्रियाफलमविज्ञाय यतते साहसी च सः ।
दुःखभागी भवत्येव क्रियया तत्फलेन वा ॥५८॥
भृत्यो भ्राताऽपि वा पुत्रः पत्नी कुर्यान्न चैव यत्‍ ।
विधास्यन्ति च मित्राणि तत्कार्यमविशंकितम्‍ ॥५९॥
मित्रता अशी असावी
यो हि मित्रविज्ञाय याथातथ्येन मन्दधीः ॥६०॥
मित्रार्थे योजयत्येनं तस्य सोऽर्थोऽवसीदति ।
न हि मानसिको धर्मः कस्यचिज्‍ ज्ञायतिऽञ्जसा ॥६१॥
अतो यतेन तत्प्रात्यै मित्रलब्धिर्वस नृणाम्‍ ।
कुणावरही जास्त विश्वास ठेवू नये
नात्यन्तं विश्वसेत्‍ कश्चिद्‍ विश्वस्तमपि सर्वदा ॥६२॥
पुत्रं वा भ्रातरं भार्याममात्यमधिकारिणम्‍ ।
धनस्त्रीराज्यलोभो हि सर्वेषामधिको यतः ॥६३॥
प्रामाणिकं चानुभूतमाप्तं सर्वत्र विश्वसेत्‍ ।
विश्वासित्वात्मवद्‍ गूढस्तत्कार्य विमृशेत्‍ स्वयम्‍ ॥६४॥
तद्वाक्यं तर्कतोऽनर्थ विपरीतं न चिन्तयेत्‍ ।
दानैर्मानैश्च सत्कारैः सुपृज्यान्‍ पूजयेत्‍ सदा ॥६६॥
यशवोऽपि वंश यान्ति दानैश्च मृदुभाषणैः ।
न विद्यया न शौर्येण धनेनाभिजनेन च ॥६७॥
न बलेन प्रमत्तः स्याच्चातिमानी कदाचन ।
नाप्तोपदेषं संवेत्ति विद्यामत्तः स्वहतुभिः ॥६८॥
अनर्थमप्यभिप्रेतं मन्यते परमार्थवत्‍ ।
महाजनैर्धृतः पन्था येन सत्यज्यते बलात्‍ ॥६९॥
बलेन बाधते सर्वानश्वादीनपि ह्यन्यथा ॥७०॥
मानमत्तो मन्यतेस्म तृणवच्चाखिलं जगत्‍ ।
अनर्होपि च सर्वेभ्यस्त्वत्यर्घासनमिच्छति ॥७१॥
मदा एतेऽवलिप्तानां सतामेते दमाः स्मृताः ।
कशाचे फळ काय आहे ?
विद्यायाश्च फलं ज्ञानं विनयश्च फलं श्रियः ॥७२॥
यज्ञदाने बलफलं सद्रक्षणमुद्राह्रतम्‍ ।
नामिताः शत्रवः शौर्यफलं च करदीकृताः ॥७३॥
शमो दमश्चार्जवं चाभिजनस्य फलं त्विदम्‍ ।
मानस्य तु फलं चैतत्सर्वे स्वसद्दश इति ॥७४॥
विद्या कुठेही मिळाली तरी ग्रहण करावी
सुविद्यामन्मभैषज्यस्त्रीदानं दुष्कुलादपि ॥७५॥
गृहणीयात्‍ सुप्रयत्नेन मानमुत्सृज्य साधकः ।
परद्रव्यं क्षुद्रमपि नादत्तं स हरेदणु ॥७६॥
नोश्चारयेदघं कस्य स्त्रियं नैव च दूषयेत्‍ ।
खोटी साक्ष देऊ नये
न ब्रूयादनृतं साक्ष्यं कृतं साक्ष्यं न लोपयेत्‍ ॥७७॥
प्राणात्ययेऽनृतं ब्रूयात्‍ सुमहत्कार्यसाधने ।
लोकांमध्ये भेद पाडू नये
जायापत्योश्च पित्रोश्च भ्रात्रोश्च स्वामिभृत्ययोः ॥७८॥
भगिन्योर्मित्रयोर्भेदं न कुर्याद्‍ गुरुशिष्यायोः ।
ध्यान ठेवावे
न मध्याद्‍ गमनं भाषाशालिनोः स्थितयोरपि ॥७९॥
सुह्रदं भ्रातरं बन्धुमुपयर्चात्‍ सदात्मवत्‍ ।
एकांतात करावे
कुयोद्विहारमाहारं निर्हारं विजने सदा ॥८०॥
व्यवसायी सदा च स्यात्‍ सुखं व्यायाममभ्यसेत्‍ ।
भोजन कधी आणि कसे
अन्नं न निन्द्यात्‍ सुस्वस्थः स्वीकुर्यात्‍ प्रीतिभोजनम्‍ ।
आहारं प्रवरं विद्यात्‍ षड्रसं मधुरोत्तरम्‍ ॥८१॥
विहारं चैव स्वस्त्रीभिर्वेश्याभिर्न कदाचन ।
नियुद्धं कुशलैः सार्धं व्यायामं नतिभिर्वरम्‍ ॥८२॥
हित्वा प्राक्पश्चिमौ यामौ निशि स्वापो वरो मतः ।
दीनान्धपंगुवधिरा नोपहास्याः कदाचन ॥८३॥
असेच करावे
नानिष्टं प्रवदेत्‍ कस्मिन्न च्छिद्रं कस्य लक्ष्येत्‍ ॥८४॥
आज्ञाभंगस्तु महतां राज्ञः कार्यो न वै क्कचित्‍ ।
काय करावे
असत्कार्य नियोक्तारं गुरं वापि प्रबोधयेत्‍ ॥८५॥
नातिक्रामेदपि लघुं कचित्‍ सत्कार्यबोधकम्‍ ।
उपयोगी उपदेश
कृत्वा स्वतन्मां तरुणीं स्त्रियं गच्छेन्त वै क्कचित्‍ ॥८६॥
स्त्रियो मूलमनर्थस्य तरुण्यः कि परैः सह ।
न प्रमाद्येन्मदद्रव्यैर्न विमुह्येत्‍ कुसन्ततौ ॥८७॥
न कुटुम्बं भृतं येन नाशिताः शत्रवोपि न ॥८८॥
प्राप्तं सरक्षितं नैव तस्य कि जीवितेन वै ।
स्त्रीभिजिंतो ऋणी नित्यं सुदरिद्रश्च याचकः ॥८९॥
गुणहीनोऽर्थहीनः सन मृता एते सजीवकाः ।
आयुर्वित्तं गृहच्छिद्रं मन्ममैथुनभेषजम्‍ ॥९०॥
दानमानापमानं च नवैतानि सुगोपयेत्‍ ।
शास्त्रांच्या अध्ययनाचे फळ
नाहंक्करोच धर्मान्धः शास्त्राणां तत्वचिन्तनैः ॥९१॥
एकं शास्त्रमधीयानो न विन्द्यात्‍ कार्यनिर्णयम्‍ ।
स्याद्वहवागमसंदर्शी व्यवहारो महानतः ॥९२॥
बुद्धिमानभ्यसेन्नित्यं बहुशास्त्राण्यतन्द्रितः ।
वेश्या दर्शनाचे फळ
तदर्थंतु तु गृहीत्वापि तदधीना न जायते ॥९३॥
वेश्या तथा विद्या वापि वशीकर्तृं नरं क्षणा ।
नेयात्‍ कस्य वंश तट्‍ वत्‍ स्वाधीनं कारयेज्जगत्‍ ॥९४॥
विद्वानांच्या जवळ मैत्रीचे फळ
श्रृतिस्मृतिपुराणानामर्थ विज्ञानमेव च ।
सहवासात्पण्डितानां बुद्धिं पण्ज प्रजायते ॥९५॥
ह्या सर्वांना करु नये
खादन्न गच्छेदध्वानं न च हस्येन भाषणम्‍ ।
शोकं न कुर्यान्नष्टस्य स्वकृतेरपि जल्पनम्‍ ॥९६॥
स्वशंकितानां सामीप्यं त्यजेद्वै नीचसेवनम्‍ ।
सँल्लापं नैव श्रृणुयाद्‍ गुप्तः कस्यापि सर्वदा ॥९७॥
उत्तमैरननुज्ञातं कार्य नेच्छेच्च तैः सह ।
देवैः साकं सुधापानाद्राहोश्छिन्नं शिरो यतः ॥९८॥
जगाला ताब्यात ठेवण्याचा उपाय
प्रेम्णा समीपवासेन स्तुत्या मत्या च सेवया ॥९९॥
कौशल्येन कलाभिश्च कथाभिर्ज्ञानतोऽपि च ।
आदरेणार्जवनैव शौर्याद्दानेन विद्यया ॥१००॥
प्रत्युत्थानाभिगमनैरानन्दस्मित भाषणैः ।
उपकारेः स्वाशयेन वशीकुर्याज्जगत्‍ सदा ॥१०१॥
एते वश्यकरोपाया दुर्जने निष्फलाः स्मृताः ।
तत्सन्निधि त्यजेत्प्राज्ञः शक्तस्तं दण्डते जयेत्‍ ॥१०२॥
छलभूतैस्तु तद्रुपैरुपायैरेभिरेव वा ।
चार प्रकारची व्यसने
मृगयाक्षाः स्त्रियः पानं व्यसनानि नृणां सदा ॥१०३॥
चत्वार्येतानि सन्त्यज्य युक्त्या संयोजयेत्‍ कचित्‍ ।
कूटेन व्यवहारं तु वृत्तिलोपं न कस्य चित्‍ ॥१०४॥
न कुर्याच्चिन्तयेत्कस्य मनसाप्याहितं क्कचित्‍ ।
तत्कार्य तु सुखं यस्मद्‍ भवेत्त्रैकालिकं दृढम्‍ ॥१०५॥
मृते स्वर्गं जीवति च विन्द्यारकीर्तिं दृढां शुभास्‍ ।
जागर्ति च सचिन्तो च आधिव्याधिनिपीडितः ॥१०६॥
जारश्चोरो बलिद्विष्टो विषयी धनलोलुपः ।
कुसहायी कुनृपतिर्भिन्नामात्य - सुह्रत्प्रजः ॥१०७॥
कुर्याद्यथा समीक्ष्यैतत्‍ सुखं स्वप्याश्चिरं नरः ।
गुरुणां पुरतो राज्ञो न चासीत महासने ॥१०८॥
प्रौढपादो न तद्वाक्यं हेतुभिकृतिं नयेत ।
यत्कर्तव्यं न जानाति कृतं जानाति चेतरः ॥१०९॥
नैव वक्ति च कर्तव्यं कृतं यश्चोत्तमो नरः ।
न प्रियाकथितं सम्मङमन्येतानुभवं बिना ॥११०॥
अपराधं मातृस्नुषा भ्रातृपत्नीसपत्निजम्‍ ।
स्त्रियांचे दुर्गुण
अनृतं साहसं माया मुर्खत्वमतिलोभता ॥१११॥
अशौचं निर्दया दर्पः स्त्रीणामष्टौ स्वदुर्गुणाः ।
षोडशाब्दात्परं पुत्रं द्वादशाब्दातपरं स्त्रियम्‍ ॥११२॥
न ताडयेद्‍ दुष्टवाक्यैः पीडयेन्न स्नुषादिकम्‍ ।
अनृतं साहसं मौर्ख्यं कामाधिक्यं स्त्रियां यतः ॥११३॥
कामाद्विनैकशयने नैव सुप्यात्स्त्रिया सह ।
वर कन्या यांची परीक्षा आणि लक्षण
दृष्ट्वा धनं कुलं शीलं रुपं विद्यां बलं वयः ॥११४॥
कन्यां दद्यादुत्तमं चेन्मैत्रीं कुर्यादभात्मनः ॥
भार्यार्थिनं वयोविद्यारुपिणं निर्धनं त्वपि ॥११५॥
न केवलेन रुपेण वयसा न धनेन च ।
आदौ कुलं परीक्षेत ततो विद्यां ततो वयं ॥११६॥
शीलं धनं ततो रुपं देशं पश्चाद्विवाहयेत्‍ ।
कन्या वरयते रुपं माता वित्तं पिता श्रुतम्‍ ॥११७॥
बान्धवाः कुलमिच्छन्ति मिष्टान्नमितरे जनाः ।
भार्यार्थं वरयेत्कन्यामसमानर्षि गोत्रजा म्‍ ॥११८॥
भ्रातृमतीं सुकुलं च योनिदोविर्जिताम्‍ ।
विद्या आणि धन यासाठी काय करावे ?
क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च साधयेत्‍ ॥११९॥
न त्याज्यौ तु क्षणकणौ नित्यं विद्याधनार्थिना ।
धनार्जनाचा उपयोग
सुभार्यापुत्रमित्रार्थं हितं नित्यं धनार्जनम्‍ ॥१२०॥
दानार्थं च बिना त्वेतैः कि धनैश्च जनैश्च किम्‍ ।
भाविसंरक्षणक्षयं धनं यत्नेन रक्षयेत्‍ ॥१२१॥
जीवामि शतवर्षं तु नन्दाभि च धनेन च ।
इति बुध्द्या संचिनुयाद्धनं विद्यादिकं सदा ॥१२२॥
पंचवित्यब्दपूरं तदर्थं वा तदर्धकम्‍ ।
विद्याधनं श्रेष्ठतरं तन्मूलमितरद्धनम्‍ ॥१२३॥
दानेन वर्धते नित्यं न भाराय न नीयते ।
अस्ति यावत्तु सधनस्तावत्सर्वैस्तु सेव्यते ॥१२४॥
निर्धनस्त्यज्यते भार्यापुत्राद्यैः सगुणोप्यतः ।
संसृतौ व्यवहाराय सारभूतं धनं स्मृतम्‍ ॥१२५॥
अतो यतेन तत्प्राप्तयै नरः सूपाय साहसैः ।
सुविद्यया सुसेवाभिः शौर्येण कृषिभिस्तथा ॥१२६॥
कौसीदवृद्ध्या पण्येन कलाभिश्च प्रतिग्रहैः ।
यया कया चापि वृत्त्या धनवान्स्यात्तथा चरेत्‍ ॥१२७॥
तिष्ठन्ति सधनद्वारे गुणिनः किंकरा इव ।
दोषा अपि गुणायन्ते दोषायन्ते गुणा अपि ॥१२८॥
धनवतो निर्धनस्य निन्द्यते निर्धनोऽखिलैः ।
उन्मादमेके पुण्यन्ति यान्त्यन्ये द्विषतां वशम्‍ ॥१२९॥
दास्यमेके च गच्छन्ति परेषामर्थहेतुना ।
नैवास्ति लिखितादन्यत्‍ स्मारकं व्यवहारिणाम्‍ ॥१३०॥
न लेख्येन बिना कुर्याद्‍ व्यवहारं सदा बुधः ।
निर्लोभे धनिके राज्ञि विश्वस्ते क्षमिणां वरे ॥१३१॥
सुसंचितं धनं धार्य गृहीतालिखितं तु वा ।
मैत्र्यर्थे याचितं दद्यादकुसीदं धनं सदा ॥१३२॥
तस्मिन्‍ स्थितं चेन्न बहु हानिकच्च तथाविधम्‍ ।
दृष्ट्वाऽधमर्णं वृद्धयापि व्यवहारक्षमं सदा ॥१३३॥
सबन्धं सप्रतिभुवं धनं दद्याच्च साक्षिमत्‍ ।
गृहीतलेखितं योग्यमानं प्रत्यागमे सुखम्‍ ॥१३४॥
न दद्याद्‍ वृद्धिलोभेन नष्टं मूलधनं भवेत्‍ ।
कृत्वा स्वान्ते तथौदार्य कार्पण्यं बहिरेव च ॥१३५॥
उचितं तु व्ययं काले नरः कुर्यान्न चान्यथा ।
सुभार्यापुत्रमित्राणि शक्त्या संरक्षयेद्धनैः ॥१३६॥
नात्मा पुत्ररतो त्मानं सर्वैः सर्वं पुनर्भवेत्‍ ।
पश्यति स्म स जीवश्चेन्नरो भद्रशतानि च ॥१३७॥
परस्पर विभाजन कां ?
सदाप्रौढपुत्रान्‍ द्राक्‍ श्रेयोऽर्थी विभजेत्‍ पिता ।
सदारभ्रातरः प्रौढा विभजेयुः परस्परम्‍ ॥१३८॥
एकोदश आणि प्रायोविनाशायान्यथा खलु ॥१३९॥
नैकत्र संवसेच्चापि स्त्रीद्वयं मनुजस्य तु ।
सकुसीदमकुसीदं धनं यश्च्यौत्तमर्णिकम्‍ ॥१४०॥
दद्यादगृहीतमिव नोभयोः क्लेशकृद्यथा ।
नासाक्षिमच्चालिखित मृणपत्रस्य पृष्ठतः ॥१४१॥
प्रख्यात कसा समजावा
आत्मपितृमातृगुणैः प्रख्यातश्चोत्तमोत्तमः ।
गुणैरात्मभवैः ख्यातः पैतृकैर्मातृकैः पृथक्‍ ॥१४२॥
उत्तमो मध्यमो नीचोऽधमो भ्रातृगुणैर्नरः ।
कन्यास्त्रिभगिनीभाग्यो नरोऽधमतमो मतः ॥१४३॥
दानासंबंधी विचार
भूत्वा महाधनः सम्यक्‍ पोष्यवर्गं तुं पोषयेत ।
अदत्तवा यक्तिश्चिदपि न नयेद्दिवसं बुधः ॥१४४॥
भवन्ति मित्रा दानेन द्विषनोपि च किं पुनः ॥१४५॥
देवतार्थं च यज्ञार्थ ब्राह्मणार्थं गवार्थकम्‍ ॥१४६॥
यद्दत्तं तत्पारलौक्यं संविद्दत्तं तदुच्चते ।
वन्दिमागधमल्लादिनरनार्थं च दीयते ॥१४७॥
पारितोष्यं यथोर्थं तु श्रिया दत्तं तदुच्चते ।
उपायनीकृतं यत्तु सुह्रत्संबंधिबन्धुषु ॥१४८॥
विवाहादिषु चाचारदत्तं ह्रीदत्तमेव तत्‍ ।
राज्ञे च बलिने दत्तं कार्यार्थं कार्यघातिने ॥१४९॥
पापभीत्याऽथवा यश्च तत्तु भीदत्तमुच्यते ।
यद्दत्तं हिंस्त्रवृद्धयर्थ नष्टं द्यूतविनाशितम्‍ ॥१५०॥
चौरेर्ह्रतं पापदत्तं परस्त्रीसंगमार्थकम्‍ ।
आराधयति यं देवं तमुष्कृष्टतरं वदेत्‍ ॥१५१॥
तन्नयूनतां नैव कुर्याज्जोषयेत्तस्य सेवनम्‍ ।
विना दानार्जवाभ्यां न भुव्यस्त्रि च वशीकरम्‍ ॥१५२॥
दानक्षीणो विवर्धिष्णुः शशी वक्रोऽप्यतः शुभः ।
विचार्य स्नेहं द्वेषं वा कुर्यात्‍ कृत्वा न चान्यथा ॥१५३॥
नापकुर्यान्नोपकुर्याद्‍ भवतोऽनर्थकारिणौ ।
काय करु नये ?
नातिक्रौर्य नातिशाठ्यं धारयेन्नातिमार्दवम्‍ ॥१५४॥
नातिवादं नातिकार्यासक्तिमत्याग्रहं न च ।
केव्हा काय होते ?
सति सर्वं नाशहेतुर्ह्यतोऽत्यन्तं विवर्जयेत्‍ ॥१५५॥
उद्वेजते जनः क्रोर्यात्‍ कार्पण्यादतिनिन्दति ।
मार्दवान्नैव गणयेदपमानोऽतिवादतः ॥१५६॥
अतिदानेन दारिद्र्यं तिरस्कारोऽतिलोभतः ।
अत्याग्रहान्नरस्यैव मौर्ख्यं संजायते खलु ॥१५७॥
मनाचाराद्धर्महानिरत्याचारस्तु मूर्खता ।
पराधीनं नैव कुर्यात्तरुणीधन पुस्तकम्‍ ॥१५८॥
कृतं चेल्लभ्यति दैवाद्‍ भ्रष्टं नष्टं विमर्दितम्‍ ।
लज्जते च सुह्रद्येन भिद्यते दुमना भवेत्‍ ॥१५९॥
वक्तव्यं न तथा किंचिद्विनोदेऽपि च धीमता ।
यस्मिन्‍ सूक्तं दुरुक्तं च समं स्याद्वा निरर्थकम्‍ ॥१६०॥
न तत्र प्रलयेत्‍ प्राज्ञो वधिरोष्विव गायनः ।
शत्रूचे काय करावे ?
वहेदमित्रं स्कन्धेन यावत्स्यात्‍ स्वबलाधिकः ।
ज्ञात्वा नष्टबलम्‍ तं तु भिन्द्याद्‍ घरमिवाश्मनि ॥१६१॥
मनुष्याचे भूषण
न भूषयत्यलंकारो न राज्यं न च पौरुषम्‍ ॥१६२॥
न विद्या न धनं ताद्दग्‍ याद्दक्सौजन्यभूषणम्‍ ।
पैशुन्यं चण्डता चौर्यं मात्सर्यमतिलोभता ॥१६३॥
असत्यं कार्यघातित्वं तथाऽलसकताऽप्यलम्‍ ।
गुणिनामपि दोषाय गुणानाच्छाद्य जायते ॥१६४॥
दुःखप्रद काय असते ?
श्रीमता मनपत्यत्वमघनानां च मूर्खता ।
स्त्रीणां षण्ठपतित्वं च न सौख्यायेष्टनिर्गमः ॥१६५॥
मूर्खः पुत्रोऽथवा कन्या चण्डी भाया दरिद्रता ।
नीचसेवा ऋणं नित्यं नैतत्षट्‍ कं सुखाय च ॥१६६॥
पुत्राचे लक्षण
पित्रोराज्ञां पालयति सेवने च निरालसः ।
छायेव वर्तते नित्यं यतते चागमाय वै ॥१६७॥
कुशलः सर्व विद्यासु स पुत्रः प्रीतिकारकः ।
दुःखदो विपरीतो यो दुर्गुणो धननाशकः ॥१६८॥
स्त्रीचे लक्षण
पत्यौ नित्यं चातुरक्ता कुशला गृहकर्मणि ॥१६९॥
पुत्रप्रसूः सुशीला या प्रिया पत्युः सुयौवना ।
मातेचे लक्षण
पुत्रापराधान्‍ क्षमते या पुत्रपरिपोषिणी ॥१७०॥
सा माता प्रीतिदा नित्यं कुलटाऽन्याऽति दुःखदा ।
पित्याचे लक्षण
विद्यागमार्थं पुत्रस्य वृत्यर्थं यतते च यः ॥१७१॥
पुत्रं सदा साधु शास्ति प्रीतिकृत्स पितऽनृणो ।
मित्राचे लक्षण
यः साहाय्यं सदा कुर्यात्‍ प्रतीपन्न वदेन कचित ॥१७२॥
सत्यं हितं वक्ति याति दत्ते गृण्हाति मित्रताम्‍ ।
मानहानी करणारी कार्ये
नीचस्यातिपरिचयो ह्यन्यगेहे सदा गतिः ॥१७३॥
जातौ संघे प्रातिकूल्यं मानहान्यै दरिद्रता ।
सत्वगुणी श्रेष्ठ असतो
तमोगुणाधिकं क्षात्रं बाह्मं सत्वगुणाधिकम्‍ ॥१७४॥
अन्यद्रजोधिकं तेजस्तुषु सत्वाधिकं वरम्‍ ।
दैनंदिन जीवन कसे आणि देश कुठला श्रेष्ठ ?
न स्यात्‍ स्वधर्महानिस्तु यथा वृत्या च सा वरा ॥१७५॥
स देशः प्रवरो यत्र कुटुम्बपरिपोषणम्‍ ।
गृहस्थी माणसाला काय सुखदायक ?
सुभार्या सुष्ठु चापल्यं सुविद्या सुधनं सुह्रत्‍ ॥१७६॥
सुदासदास्यौ सुद्‍ देह सद्वेश्म सुनृपः सदा ।
गृहिणां हि सुखायालं दशैतानि च चान्यथा ॥१७७॥
कोण मित्र आणि कोण प्रिय ?
दुर्गुणं तु गुणीकृत्य कीर्तयेत्‍ स प्रियो भवेत्‍ ।
गुणाधिक्यं कीर्तयति यः किं स्यान्न पुनः सखा ॥१७८॥
दुर्गुणं वक्ति सत्येन प्रियोऽपि सोऽप्रियो भवेत्‍ ।
गुणं हि दुर्गुणोकृत्य वक्ति यः स्यात्कथं प्रियः ॥१७९॥
संकटांत व्यवहार कसा करावा
मूकोऽन्धो बधिरः खंजः स्वापत्‍ काले भवेन्नरः ।
अन्यथा दुःखमाप्नोति हीयते व्यवहारतः ॥१८०॥
सर्वात मोठे दुःख कोणते ?
पारतंत्र्यात्परन्दुःखं न स्वातंत्र्यात्परं सुखम्‍ ।
अप्रवासी गृही नित्यं स्वतन्त्र सुखमेधते ॥१८१॥
नूतन प्राक्तनानां चव व्यवहारविदां धिया ।
प्रतिक्षणं चाभिनवो व्यवहारो भवेदतः ॥१८२॥
वक्तुंन शक्यते प्रायः प्रत्यक्षादनुपदेशतः ।
उपमानेन तंज्ञानं भवेदाप्तोपदेशतः ॥१८३॥
कथितं तु समासेन सामान्यं नृपराष्ट्र्यौः ॥१८४॥
नीतिशास्त्रं हितायालं यद्विशिष्टं नृपे स्मृतम्‍ ।
N/A
References : N/A
Last Updated : November 11, 2016
TOP