-
अ. दुष्टपणा ; वाईटपणा , कठिणपणा , दुःख इ०कांच्या वाचक शब्दापूर्वी योजावयाचा उपसर्ग . जसेः - दुराचार = वाईट वर्तणूक ; दुर्लभ = मिळण्यास कठिण ; दुस्सह = सहन करण्यास कठिण इ० . याची संधिनियमानुरुप दुर , दुस , दुष , दुश इ० रुपे होतात . जसेः - दुर्लभ दुष्कर , दुश्चल , दुस्सह , दुस्साध्य , दुराचार , दुरंत इ . हा उपसर्ग जोडून अनेक सामासिक शब्द बनतात . त्यांपैकी कांही येथे दिले आहेत . दुरंत - वि . १ अपार ; अनंत ; अमर्याद ; अंत लागण्यास कठिण असा ( मोह , माया इ० ). २ अतिशय कठिण ; तीव्र ( दुःख इ० ). [ दुर + अंत = शेवट ] दुरतिक्रम - वि . १ ओलांडून जाण्यास कठिण ; दुस्तर ; दुर्लघ्य . २ असाध्य . [ दुर + अतिक्रम = ओलांडणे ] दुरत्यय - यी - वि . १ नाश करुन टाकण्यास कठिण . २ प्रतिबंध करण्यास , टाळण्यास कठिण ; अपरिहार्य . ३ असाध्य ( दुःख , आजार , रोग इ० ). अप्रतीकार्य ( अडचण , संकट ). ४ मन वळविण्यास कठिण असा ( मनुष्य ); दुराराध्य . [ दुर + अत्यय = पार पडणे , जाणे इ० ] दुरदृष्ट - न . दुर्दैव ; वाईट अदृष्ट की आड आले दुरदृष्ट माझे । - सारुह १ . १० . [ दुर + अदृष्ट ] दुरधिगम्य - वि . १ समजण्यास कठिण ; दुर्बोध ; दुर्ज्ञेय . २ दुष्प्राप्य ; मिळण्यास कठिण ; दुर्गम . [ दुर + सं . अधि + गम = मिळविणे ] दुरभिमान - पु . पोकळ , वृथा , अवास्तव अभिमान ; फाजील गर्व . [ दुर + अभिमान ] दूरवबोध - वि . दुर्बोध ; गूढ . [ दुर + सं . अव + बुध = जाणणे ] दुराकांक्षा - स्त्री . दुष्प्राप्य वस्तूचा अभिलाष . [ दुर + आकांक्षा = इच्छा , अभिलाष ] दुराग्रह - पु . हट्ट , लोकविरोध , शास्त्रविरोध , संकटे इ० कांना न जुमानतां एखाद्या गोष्टीचा पिच्छा पुरविण्याचा हट्ट ; अनिष्ट आग्रह . न सुखद दुराग्रह सखा हा सर्वाऽनर्थ गेह ठक राया । - मोकर्ण ४६ . ५० . [ दुर = वाईट + आग्रह = हट्ट ] दुराग्रही - वि . दुराग्रह धरण्याचा ज्याचा स्वभाव आहे असा ; हेकेखोर ; हटवादी ; हट्टी . [ दुराग्रह ] दुराचरण , दुराचार - नपु . निंद्य , वाईट , वागणूक ; दुर्वर्तन ; दुष्ट आचरण . [ दुर = दुष्ट + सं . आचरण = वर्तन ] दुराचरणी , दुराचारी - वि . निंद्य , वाईट , दुष्ट वर्तनाचा ; बदफैली . [ दुराचार ] दुरात्मत्व - न . १ दुष्ट अंतकरण ; मनाचा दुष्टपणा . २ दुष्ट कृत्य . किमपि दुरात्मत्व घडले । [ दुर = दुष्ट + आत्मा = मन ] दुरात्मा - वि . दुष्ट मनाचा ( मनुष्य ); खट ; शठ . [ दुर + आत्मा ] दुराधर्ष - वि . जिंकण्यास , वर्चस्वाखाली आणण्यास कठिण . [ दुर + सं . आ + धृष = जिंकणे ] दुराप - वि . मिळविण्यास कठिण ; दुर्लभ ; अप्राप्य . राया , भीष्माला जे सुख , इतरां ते दुराप , गा , स्वापे । - मोभीष्म ६ . २९ . दुरापस्त , दुरापास्त - वि . घडून येण्यास कठिण ; दुर्घट ; असंभ्याव्य . वाळूचे तेल काढणे ही गोष्ट दुरापस्त आहे . [ दुर + सं . अप + अस = ] दुराराध्य - वि . संतुष्ट , प्रसन्न करण्यास कठिण , अशक्य ; मन वळविण्यास कठिण . मोक्षु दुराराध्य कीर होय । परि तोही आराधी तुझे पाय । - ज्ञा ११ . ९९ . [ दुर + सं . आराध्य ] दुराशा - स्त्री . निरर्थक , फोल , अवास्तव आशा ; दुष्प्राप्य गोष्टीची आशा दुष्ट वासना . आम्हास अन्न खावयास मिळेना आणि पालखीत बसण्याची दुराशा धरावी हे चांगले नव्हे . दुराशागुणे जो नव्हे दैन्यवाणी । - राम १६८ . [ दर + आशा ] दुरासद - वि . कष्टाने प्राप्त होणारे ; जिंकण्यास , मिळण्यास कठिण . [ दुर + सं . आ + सद = मिळविणे ] दुरित - न . पाप ; पातक ; संचितकर्म . पुन्हां न मन हे मळो दुरित आत्मबोधे जळो । - केका ११९ . [ दुर + सं . इ = जाणे ] दुरुक्त - न . वाईट , दुष्टपणाचे , अश्लील भाषण . [ दुर + सं . उक्त = बोललेले ; भाषण ] दुरुक्ति - स्त्री . वाईट भाषण ; शिवी ; अपशब्द ; दुर्भाषण ; अश्लील बोलणे . [ दुर + उक्ति = बोलणे ] दुरुत्तर - न . अपमानकारक , उर्मटपणाचे उत्तर ; दुरुक्ति . [ दर + उत्तर ] दुरुद्धर - वि . खंडण करण्यास , खोडून काढण्यास कठिण असा ( पूर्वपक्ष , आक्षेप , आरोप ). या सिद्धांतावर दोष दिला हा सर्वांस दुरुद्धर आहे . [ दुर + सं . ऊह = अनुमानणे ] दुर्गत - वि . गरीब ; दीन ; दरिद्री ; लाचार . झांकी शरपटलानी आढ्य जसा दुर्गतांसि वस्त्रांनी । - मोभीष्म ९ . ६५ . [ दुर + सं . गत = गेलेला ] दुर्गति - स्त्री . १ दुर्दशा ; वाईट स्थिति ; संकटाची , लाजिरवाणी स्थिति ; अडचण ; लचांड . २ नरक ; नरकांत पडणे . [ दुर + गति = स्थिति ] दुर्गंध - गंधी - पुस्त्री . घाण ; वाईट वास . - वि . घाण वास येणारे [ दुर = वाईट + सं . गंध = वास ]
-
०नाशक वि. ( रसा . ) दुर्गंधाचा नाश करणारे ; ( इं . ) डिओडरंट . [ दुर्गंध + सं . नाशक = नाश करणारा ] दुर्गंधिल वि . ( रासा . ) आर्सेनिक व मेथिल यांच्या संयोगापासून बनलेला विषारी , दुर्गंधी ( पदार्थ ) ( इं . ) कॅकोडिल . दुर्गम वि . जाण्यास कठिण ( स्थळ , प्रदेश इ० ). [ दुर + सं . गम = जाणे ] दुर्गुण पु . वाईट गुण ; दोष ; अवगुण ; दुर्मार्गाकडील कल . ( क्रि० आचरणे ). [ दुर + गुण ] दुर्गुणी वि . वाईट गुणांचा ; अवगुणी ; दुराचरी ; दुर्वर्तनी . [ दुर्गुण ] दुर्घट वि . घडवून आणण्यास , घडून येण्यास , सिद्धीस नेण्यास कठिण . [ दुर + सं . घट = घडणे , घडवून आणणे ] दुर्घटना स्त्री . अशुभ , अनिष्ट गोष्ट घडणे ; आकस्मित आलेले संकट , वाईट परिस्थिति . [ दुर + सं . घटना = स्थिति ] दुर्घाण स्त्री . दुस्सह घाण ; ओरढाण ; उग्रष्टाण . [ दुर + घाण ] दुर्जन पु . वाईट , दुष्ट मनुष्य . [ दुर + जन = मनुष्य , लोक ] दुर्जय वि . १ जिंकण्यास कठिण . २ दुस्साध्य ; दुस्तर . [ दुर + सं . जि = जिंकणे ] दुर्जर वि . पचविण्यास , विरघळण्यास कठिण . [ दुर + सं . जृ = जिरणे ] दुर्दम वि . दमन करण्यास , वर्चस्वाखाली आणण्यास कठिण . तिला इंग्लंडांतील प्रबल व दुर्दभ प्रजाजनांच्या अडथळ्याशिवाय दुसरे कोणतेच नियमन नसे . - पार्ल ६ . [ दुर + दम ] दुर्दर्श वि . दिसण्यास , पाहण्यास कठिण ; अतिशय अस्पष्ट . [ दुर + सं . दृश = पाहणे ] दुर्दशा स्त्री . अवनतीची , अडचणीची , संकटाची , वाईट , दुःखद स्थिति ; दुर्गति ; दुःस्थिति . भिजल्यामुळे शालजोडीची दुर्दशा जाली . [ दूर + दशा = स्थिति ] दुर्दिन न . १ वाईट दिवस . २ अकाली अभ्रे आलेला दिवस . ३ वृष्टि . - शर . [ दर + सं . दिन = दिवस ] दुर्दैव न . कमनशीब ; दुर्भाग्य . की माझे दुर्दैव प्रभुच्या मार्गात आडवे पडले . - मोसंशयरत्नमाला ( नवनीत पृ . ३४९ ). - वि . कमनशिबी ; अभागी . [ दुर + दैव = नशीब ] दुर्दैवी वि . अभागी ; कमनशिबी . [ दुर्दैव ] दुर्धर पु . एक नरकविशेष . [ सं . ] दुर्धर वि . १ धारण ; ग्रहण करण्यास कठिण . २ दुस्साध्य ; दुष्राप्य . ३ ( काव्य ) ( व्यापक ) बिकट ; खडतर ; असह्य ; उग्र ; कठिण . तप करीत दुर्धर । अगी चालला धर्मपूर । ४ भयंकर ; घोर ; भयानक . महादुर्धर कानन । [ दुर + सं . धृ = धरणे , धारण करणे ] दुर्धर्ष वि . दुराधर्ष ; दमन करण्यास , वर्चस्वाखाली आणण्यास कठिण ; दुर्दम्य ; अनिवार्य . [ दुर + धृष = जिंकणे , वठणीवर आणणे ] दुर्नाम न . अपकीर्ति ; दुष्कीर्ति ; बदनामी . [ दुर + सं . नामन = नांव ] दुर्निमित्त न . अन्याय्य , निराधार कारण , सबब , निमित्त . [ दुर + निमित्त = कारण ] दुर्निर्वह वि . १ दुःसह ; असह्य ; सहन करण्यास कठिण ; निभावून जाण्यास , पार पाडण्यास कठिण ( अडचण , संकट ). २ दुस्साध्य ; दुष्कर ; [ दुर + सं . निर + वह ] दुर्निवार , दुर्निवारण वि . १ निवारण , प्रतिबंध करण्यास कठिण ; अपरिहार्य ; अनिवार्य . २ कबजांत आणण्यास कठिण ; दुर्दम्य . [ दुर + नि + वृ ] दुर्बल ळ वि . १ दुबळा ; अशक्त ; असमर्थ . २ गरीब ; दीन ; दरिद्री . ऐसे असतां एके दिवशी । दुर्बळ द्विज आला परियेसी । - गुच ३८ . ७ . [ दुर + बल = शक्ति ] दुर्बळी वि . ( काव्य . ) दुर्बळ पहा . दुर्बुद्ध वि . १ दुष्ट बुद्धीचा ; खुनशी वृत्तीचा . २ मूर्ख ; मूढ ; मंदमति ; ठोंब्या . [ दुर + बुद्धि ] दुर्बुद्धि स्त्री . १ दुष्ट मनोवृत्ति ; खुनशी स्वभाव ; मनाचा दुष्टपणा . दुर्बुद्धि ते मना । कदा नुपजो नारायणा । - तुगा ७९८ . २ मूर्खपणा ; अनिष्ट परिणामकारक बुद्धि . - वि . दुष्ट मनाचा ; दुर्बुद्ध पहा . [ दुर + बुद्धि ] दुर्बोध वि . समजण्यास कठिण ( प्रंथ , भाषण इ० ). [ दुर + बोध = समजणे , ज्ञान ] दुर्भग वि . कमनशिबी ; दुर्दैवी ; भाग्यहीन . [ दुर + सं . भग = भाग्य ] दुर्भर वि . भरुन पूर्ण करण्यांस कठिण ; तृप्त करण्यास कठिण ( पोट , इच्छा , आकांक्षा ). इंद्रिये वज्रघाते तपे उष्ण वरी ज्वाळ । सोसिले काय करुं दुर्भर हे चांडाळ । - तुगा ३५४ . - न . ( ल . ) पोट . तरा दुस्तरा त्या परासागराते । सरा वीसरा त्या भरा दुर्भराते । - राम ८० . [ दुर + सं . भृ = भरणे ] दुर्भक्ष्य वि . खाण्यास कठिण , अयोग्य ; अभक्ष्य . [ दुर + सं . भक्ष्य = खाद्य ] दुर्भाग्य न . कमनशीब ; दुर्दैव . - वि . दुर्दैवी ; अभागी . [ दुर + सं . भाग्य = दैव ] दुर्भाव पु . १ दुष्ट भावना ; कुभाव ; द्वेषबुद्धि . २ ( एखाद्याविषयीची ) संशय ; वाईट ग्रह ; ( विरु . ) दूष्टभाव . [ दूर + भाव = भावना , इच्छा ] दुर्भाषण न . वाईट , अपशब्दयुक्त , शिवीगाळीचे बोलणे ; दुर्वचन पहा . [ दुर + भाषण = बोलणे ] दुर्भिक्ष न . १ दुष्काळ ; महागाई . २ ( दुष्काळ इ० कांत होणारी अन्नसामुग्री इ० कांची ) टंचाई ; कमीपणा ; उणीव . [ सं . ]
-
दुर 1. =
दुर्1 only in शत- (q.v. )
-
ind A depreciative particle and prefix employing inferiority, badness, grievousness, difficulty &c.
Site Search
Input language: