॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक दुसरा : मूर्खलक्षणांचा समास पहिला : मूर्खलक्षण
॥ श्रीराम ॥ ॐ नमोजि गजानना । येकदंता त्रिनयना । कृपादृष्टि भक्तजना अवलोकावें ॥ १॥ तुज नमूं वेदमाते ॥ श्रीशारदे ब्रह्मसुते । अंतरी वसे कृपावंते । स्फूर्तिरूपें ॥ २॥ वंदून सद्गुरुचरण । करून रघुनाथस्मरण । त्यागार्थ मूर्खलक्षण । बोलिजेल ॥ ३॥ येक मूर्ख येक पढतमूर्ख । उभय लक्षणीं कौतुक । श्रोतीं सादर विवेक । केला पाहिजे ॥ ४॥ पढतमूर्खाचें लक्षण । पुढिले समासीं निरूपण । साअवध होऊनि विचक्षण । परिसोत पुढें ॥ ५॥ आतां प्रस्तुत विचार । लक्षणें सांगतां अपार । परि कांहीं येक तत्पर । होऊन ऐका ॥ ६॥ जे प्रपंचिक जन । जयांस नाहीं आत्मज्ञान । जे केवळ अज्ञान । त्यांचीं लक्षणें ॥ ७॥ जन्मला जयांचे उदरीं । तयासि जो विरोध करी । सखी मनिली अंतुरी । तो येक मूर्ख ॥ ८॥ सांडून सर्वही गोत । स्त्रीआधेन जीवित । सांगे अंतरींची मात । तो येक मूर्ख ॥ ९॥ परस्त्रीसीं प्रेमा धरी । श्वशुरगृही वास करी । कुळेंविण कन्या वरी । तो येक मूर्ख ॥ १०॥ समर्थावरी अहंता । अंतरीं मानी समता । सामर्थ्येंविण करी सत्ता । तो येक मूर्ख ॥ ११॥ आपली आपण करी स्तुती । स्वदेशीं भोगी विपत्ति । सांगे वडिलांची कीर्ती । तो येक मूर्ख ॥ १२॥ अकारण हास्य करी । विवेक सांगतां न धरी । जो बहुतांचा वैरी । तो येक मूर्ख ॥ १३॥ आपुलीं धरूनियां दुरी । पराव्यासीं करी मीत्री । परन्यून बोले रात्रीं । तो येक मूर्ख ॥ १४॥ बहुत जागते जन । तयांमध्यें करी शयन । परस्थळीं बहु भोजन- । करी, तो येक मूर्ख ॥ १५॥ मान अथवा अपमान । स्वयें करी परिच्छिन्न । सप्त वेसनीं जयाचें मन । तो येक मूर्ख ॥ १६॥ धरून परावी आस । प्रेत्न सांडी सावकास । निसुगाईचा संतोष- । मानी, तो येक मूर्ख ॥ १७॥ घरीं विवेक उमजे । आणि सभेमध्यें लाजे । शब्द बोलतां निर्बुजे । तो येक मूर्ख ॥ १८॥ आपणाहून जो श्रेष्ठ । तयासीं अत्यंत निकट । सिकवेणेचा मानी वीट । तो येक मूर्ख ॥ १९॥ नायेके त्यांसी सिकवी । वडिलांसी जाणीव दावी । जो आरजास गोवी । तो येक मूर्ख ॥ २०॥ येकायेकीं येकसरा । जाला विषईं निलाजिरा । मर्यादा सांडून सैरा- । वर्ते, तो येक मूर्ख ॥ २१॥ औषध न घे असोन वेथा । पथ्य न करी सर्वथा । न मिळे आलिया पदार्था । तो येक मूर्ख ॥ २२ । संगेंविण विदेश करी । वोळखीविण संग धरी । उडी घाली माहापुरीं । तो येक मूर्ख ॥ २३॥ आपणास जेथें मान । तेथें अखंड करी गमन । रक्षूं नेणे मानाभिमान । तो येक मूर्ख ॥ २४॥ सेवक जाला लक्ष्मीवंत । तयाचा होय अंकित । सर्वकाळ दुश्चित्त । तो येक मूर्ख ॥ २५॥ विचार न करितां कारण । दंड करी अपराधेंविण । स्वल्पासाठीं जो कृपण । तो येक मूर्ख ॥ २६॥ देवलंड पितृलंड । शक्तिवीण करी तोड । ज्याचे मुखीं भंडउभंड । तो येक मूर्ख ॥ २७॥ घरीच्यावरी खाय दाढा । बाहेरी दीन बापुडा । ऐसा जो कां वेड मूढा । तो येक मूर्ख ॥ २८॥ नीच यातीसीं सांगात । परांगनेसीं येकांत । मार्गें जाय खात खात । तो येक मूर्ख ॥ २९॥ स्वयें नेणे परोपकार । उपकाराचा अनोपकार । करी थोडें बोले फार । तो येक मूर्ख ॥ ३०॥ तपीळ खादाड आळसी । कुश्चीळ कुटीळ मानसीं । धारीष्ट नाहीं जयापासीं । तो येक मूर्ख ॥ ३१॥ विद्या वैभव ना धन । पुरुषार्थ सामर्थ्य ना मान । कोरडाच वाहे अभिमान । तो येक मूर्ख ॥ ३२॥ लंडी लटिका लाबाड । कुकर्मी कुटीळ निचाड । निद्रा जयाची वाड । तो येक मूर्ख ॥ ३३॥ उंचीं जाऊन वस्त्र नेसे । चौबारां बाहेरी बैसे । सर्वकाळ नग्न दिसे । तो येक मूर्ख ॥ ३४॥ दंत चक्षु आणी घ्राण । पाणी वसन आणी चरण । सर्वकाळ जयाचे मळिण । तो येक मूर्ख ॥ ३५॥ वैधृति आणी वितिपात । नाना कुमुहूर्तें जात । अपशकुनें करी घात । तो येक मूर्ख ॥ ३६॥ क्रोधें अपमानें कुबुद्धि । आपणास आपण वधी । जयास नाहीं दृढ बुद्धि । तो येक मूर्ख ॥ ३७॥ जिवलगांस परम खेदी । सुखाचा शब्द तोहि नेदी । नीच जनास वंदी । तो येक मूर्ख ॥ ३८॥ आपणास राखे परोपरी । शरणागतांस अव्हेरी । लक्ष्मीचा भरवसा धरी । तो येक मूर्ख ॥ ३९॥ पुत्र कळत्र आणी दारा । इतुकाचि मानुनियां थारा । विसरोन गेला ईश्वरा । तो येक मूर्ख ॥ ४०॥ जैसें जैसें करावें । तैसें तैसें पावाअवें । हे जयास नेणवे । तो येक मूर्ख ॥ ४१॥ पुरुषाचेनि अष्टगुणें । स्त्रियांस ईश्वरी देणें । ऐशा केल्या बहुत जेणें । तो येक मूर्ख ॥ ४२॥ दुर्जनाचेनि बोलें । मर्यादा सांडून चाले । दिवसा झांकिले डोळे । तो येक मूर्ख ॥ ४३॥ देवद्रोही गुरुद्रोही । मातृद्रोही पितृद्रोही । ब्रह्मद्रोही स्वामीद्रोही । तो येक मूर्ख ॥ ४४॥ परपीडेचें मानी सुख । पससंतोषाचें मानी दुःख । गेले वस्तूचा करी शोक । तो येक मूर्ख ॥ ४५॥ आदरेंविण बोलणें । न पुसतां साअक्ष देणें । निंद्य वस्तु आंगिकारणें । तो येक मूर्ख ॥ ४६॥ तुक तोडून बोले । मार्ग सांडून चाले । कुकर्मी मित्र केले । तो येक मूर्ख ॥ ४७॥ पत्य राखों नेणें कदा । विनोद करी सर्वदा । हासतां खिजे पेटे द्वंदा । तो येक मूर्ख ॥ ४८॥ होड घाली अवघड । काजेंविण करी बडबड । बोलोंचि नेणे मुखजड । तो येक मूर्ख ॥ ४९॥ वस्त्र शास्त्र दोनी नसे । उंचे स्थळीं जाऊन बैसे । जो गोत्रजांस विश्वासे । तो येक मूर्ख ॥ ५०॥ तश्करासी वोळखी सांगे । देखिली वस्तु तेचि मागे । आपलें आन्हीत करी रागें । तो येक मूर्ख ॥ ५१॥ हीन जनासीं बरोबरी । बोल बोले सरोत्तरीं । वामहस्तें प्राशन करी । तो येक मूर्ख ॥ ५२॥ समर्थासीं मत्सर धरी । अलभ्य वस्तूचा हेवा करी । घरीचा घरीं करी चोरी । तो येक मूर्ख ॥ ५३॥ सांडूनियां जगदीशा । मनुष्याचा मानी भर्वसा । सार्थकेंविण वेंची वयसा । तो येक मूर्ख ॥ ५४॥ संसारदुःखाचेनि गुणें । देवास गाळी देणें । मैत्राचें बोले उणें । तो येक मूर्ख ॥ ५५॥ अल्प अन्याय क्ष्मा न करी । सर्वकाळ धारकीं धरी । जो विस्वासघात करी । तो येक मूर्ख ॥ ५६॥ समर्थाचे मनींचे तुटे । जयाचेनि सभा विटे । क्षणा बरा क्षणा पालटे । तो येक मूर्ख ॥ ५७॥ बहुतां दिवसांचे सेवक । त्यागून ठेवी आणिक । ज्याची सभा निर्नायेक । तो येक मूर्ख ॥ ५८॥ अनीतीनें द्रव्य जोडी । धर्म नीति न्याय सोडी । संगतीचें मनुष्य तोडी । तो येक मूर्ख ॥ ५९॥ घरीं असोन सुंदरी । जो सदांचा परद्वारी । बहुतांचे उच्छिष्ट अंगीकारी । तो येक मूर्ख ॥ ६०॥ आपुलें अर्थ दुसर्यापासीं । आणी दुसर्याचें अभिळासी । पर्वत करी हीनासी । तो येक मूर्ख ॥ ६१॥ अतिताचा अंत पाहे । कुग्रामामधें राहे । सर्वकाळ चिंता वाहे । तो येक मूर्ख ॥ ६२॥ दोघे बोलत असती जेथें । तिसरा जाऊन बैसे तेथें । डोई खाजवी दोहीं हातें । तो येक मूर्ख ॥ ६३॥ उदकामधें सांडी गुरळी । पायें पायें कांडोळी । सेवा करी हीन कुळीं । तो येक मूर्ख ॥ ६४॥ स्त्री बाळका सलगी देणें । पिशाच्या सन्निध बैसणें । मर्यादेविण पाळी सुणें । तो येक मूर्ख ॥ ६५॥ परस्त्रीसीं कळह करी । मुकी वस्तु निघातें मारी । मूर्खाची संगती धरी । तो येक मूर्ख ॥ ६६॥ कळह पाहात उभा राहे । तोडविना कौतुक पाहे । खरें अस्ता खोटें साहे । तो येक मूर्ख ॥ ६७॥ लक्ष्मी आलियावरी । जो मागील वोळखी न धरी । देवीं ब्राह्मणीं सत्ता करी । तो येक मूर्ख ॥ ६८॥ आपलें काज होये तंवरी । बहुसाल नम्रता धरी । पुढीलांचें कार्य न करी । तो येक मूर्ख ॥ ६९॥ अक्षरें गाळून वाची । कां तें घाली पदरिचीं । नीघा न करी पुस्तकाची । तो येक मूर्ख ॥ ७०॥ आपण वाचीना कधीं । कोणास वाचावया नेदी । बांधोन ठेवी बंदीं । तो येक मूर्ख ॥ ७१॥ ऐसीं हें मूर्खलक्षणें । श्रवणें चातुर्य बाणे । चीत्त देउनियां शहाणे । ऐकती सदा ॥ ७२॥ लक्षणें अपार असती । परी कांहीं येक येथामती । त्यागार्थ बोलिलें श्रोतीं । क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ७३॥ उत्तम लक्षणें घ्यावीं । मूर्खलक्षणें त्यागावीं । पुढिले समासी आघवीं । निरोपिलीं ॥ ७४॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे मूर्खलक्षणनाम समास पहिला ॥ १॥
समास दुसरा : उत्तम लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ श्रोतां व्हावें सावधान । आतां सांगतों उत्तम गुण । जेणें करितां बाणे खुण । सर्वज्ञपणाची ॥ १॥ वाट पुसल्याविण जाऊं नये । फळ वोळखिल्याविण खाऊं नये । पडिली वस्तु घेऊं नये । येकायेकीं ॥ २॥ अति वाद करूं नये । पोटीं कपट धरूं नये । शोधल्याविण करूं नये । कुळहीन कांता ॥ ३॥ विचारेंविण बोलों नये । विवंचनेविण चालों नये । मर्यादेविण हालों नये । कांहीं येक ॥ ४॥ प्रीतीविण रुसों नये । चोरास वोळखी पुसों नये । रात्री पंथ क्रमूं नये । येकायेकीं ॥ ५॥ जनीं आर्जव तोडूं नये । पापद्रव्य जोडूं नये । पुण्यमार्ग सोडूं नये । कदाकाळीं ॥ ६॥ निंदा द्वेष करूं नये । असत्संग धरूं नये । द्रव्यदारा हरूं नये । बळात्कारें ॥ ७॥ वक्तयास खोदूं नये । ऐक्यतेसी फोडूं नये । विद्याअभ्यास सोडूं नये । कांहीं केल्या ॥ ८॥ तोंडाळासि भांडों नये । वाचाळासी तंडों नये । संतसंग खंडूं नये । अंतर्यामीं ॥ ९॥ अति क्रोध करूं नये । जिवलगांस खेदूं नये । मनीं वीट मानूं नये । सिकवणेचा ॥ १०॥ क्षणाक्षणां रुसों नये । लटिका पुरुषार्थ बोलों नये । केल्याविण सांगों नये । आपला पराक्रमु ॥ ११॥ बोलिला बोल विसरों नये । प्रसंगी सामर्थ्य चुकों नये । केल्याविण निखंदूं नये । पुढिलांसि कदा ॥ १२॥ आळसें सुख मानूं नये । चाहाडी मनास आणूं नये । शोधिलुआविण करूं नये । कार्य कांहीं ॥ १३॥ सुखा आंग देऊं नये । प्रेत्न पुरुषें सांडूं नये । कष्ट करितां त्रासों नये । निरंतर ॥ १४॥ सभेमध्यें लाजों नये । बाष्कळपणें बोलों नये । पैज होड घालूं नये । काहीं केल्या ॥ १५॥ बहुत चिंता करूं नये । निसुगपणें राहों नये । परस्त्रीतें पाहों नये । पापबुद्धी ॥ १६॥ कोणाचा उपकार घेऊं नये । घेतला तरी राखों नये । परपीडा करूं नये । विस्वासघात ॥ १७॥ शोच्येंविण असों नये । मळिण वस्त्र नेसों नये । जणारास पुसों नये । कोठें जातोस म्हणौनी ॥ १८॥ व्यापकपण सांडूं नये । पराधेन होऊं नये । आपलें वोझें घालूं नये । कोणीयेकासी ॥ १९॥ पत्रेंविण पर्वत करूं नये । हीनाचें रुण घेऊं नये । गोहीविण जाऊं नये । राजद्वारा ॥ २०॥ लटिकी जाजू घेऊं नये । सभेस लटिकें करूं नये । आदर नस्तां बोलों नये । स्वभाविक ॥ २१॥ आदखणेपण करूं नये । अन्यायेंविण गांजूं नये । अवनीतीनें वर्तों नये । आंगबळें ॥ २२॥ बहुत अन्न खाऊं नये । बहुत निद्रा करूं नये । बहुत दिवस राहूं नये । पिसुणाचेथें ॥ २३॥ आपल्याची गोही देऊं नये । आपली कीर्ती वर्णूं नये । आपलें आपण हांसों नये । गोष्टी सांगोनी ॥ २४॥ धूम्रपान घेऊं नये । उन्मत्त द्रव्य सेवूं नये । बहुचकासीं करूं नये । मैत्री कदा ॥ २५॥ कामेंविण राहों नये । नीच उत्तर साहों नये । आसुदें अन्न सेऊं नये । वडिलांचेंहि ॥ २६॥ तोंडीं सीवी असों नये । दुसर्यास देखोन हांसों नये । उणें अंगीं संचारों नये । कुळवंताचे ॥ २७॥ देखिली वस्तु चोरूं नये । बहुत कृपण होऊं नये । जिवलगांसी करूं नये । कळह कदा ॥ २८॥ येकाचा घात करूं नये । लटिकी गोही देऊं नये । अप्रमाण वर्तों नये । कदाकाळीं ॥ २९॥ चाहाडी चोरी धरूं नये । परद्वार करूं नये । मागें उणें बोलों नये । कोणीयेकाचें ॥ ३०॥ समईं यावा चुकों नये । सत्वगुण सांडूं नये । वैरियांस दंडूं नये । शरण आलियां ॥ ३१॥ अल्पधनें माजों नये । हरिभक्तीस लाजों नये । मर्यादेविण चालों नये । पवित्र जनीं ॥ ३२॥ मूर्खासीं संमंध पडों नये । अंधारीं हात घालूं नये । दुश्चितपणें विसरों नये । वस्तु आपुली ॥ ३३॥ स्नानसंध्या सांडूं नये । कुळाचार खंडूं नये । अनाचार मांडूं नये । चुकुरपणें ॥ ३४॥ हरिकथा सांडूं नये । निरूपण तोडूं नये । परमार्थास मोडूं नये । प्रपंचबळें ॥ ३५॥ देवाचा नवस बुडऊं नये । आपला धर्म उडऊं नये । भलते भरीं भरों नये । विचारेंविण ॥ ३६॥ निष्ठुरपण धरूं नये । जीवहत्या करूं नये । पाउस देखोन जाऊं नये । अथवा अवकाळीं ॥ ३७॥ सभा देखोन गळों नये । समईं उत्तर टळों नये । धिःकारितां चळों नये । धारिष्ट आपुलें ॥ ३८॥ गुरुविरहित असों नये । नीच यातीचा गुरु करूं नये । जिणें शाश्वत मानूं नये । वैभवेंसीं ॥ ३९॥ सत्यमार्ग सांडूं नये । असत्य पंथें जाऊं नये । कदा अभिमान घेऊं नये । असत्याचा ॥ ४०॥ अपकीर्ति ते सांडावी । सद्कीर्ति वाढवावी । विवेकें दृढ धरावी । वाट सत्याची ॥ ४१॥ नेघतां हे उत्तम गुण । तें मनुष्य अवलक्षण । ऐक तयांचे लक्षण । पुढिले समासीं ॥ ४२॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे उत्तामलक्षणनाम समास दुसराअ ॥ २॥
समास तिसरा : कुविद्या लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ ऐका कुविद्येचीं लक्षणें । अति हीनें कुलक्षणें । त्यागार्थ बोलिलीं ते श्रवणें । त्याग घडे ॥ १॥ ऐका कुविद्येचा प्राणी । जन्मा येऊन केली हानी । सांगिजेल येहीं लक्षणीं । वोळखावा ॥ २॥ कुविद्येचा प्राणी असे । तो कठिण निरूपणें त्रासे । अवगुणाची समृद्धि असे । म्हणौनियां ॥ ३॥ मेद्स्किप् श्लोक ॥ दंभो दर्पो । अभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च । अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ संपदमासुरीम् ॥ मेद्स्किप् काम क्रोध मद मत्सर । लोभ दंभ तिरस्कार । गर्व ताठा अहंकार । द्वेष विषाद विकल्पी ॥ ४॥ आशा ममता तृष्णा कल्पना । चिंता अहंता कामना भावना । असूय अविज्ञा ईषणा वासना । अतृप्ती लोलंगता ॥ ५॥ इछ्या वांछ्या चिकिछ्या निंदा । आनित्य ग्रामणी मस्ती सदा । जाणीव अवज्ञा विपत्ती आपदा । दुर्वृत्ती दुर्वासना ॥ ६॥ स्पर्धा खटपट आणि चटचट । तऱे झटपट आणी वटवट । सदा खटपट आणी लटपट । परम वेथा कुविद्या ॥ ७॥ कुरूप आणी कुलक्षण । अशक्त आणी दुर्जन । दरिद्री आणी कृपण । आतिशयेंसीं ॥ ८॥ आळसी आणी खादाड । दुर्बळ आणी लाताड । तुटक आणी लाबाड । आतिशयेंसीं ॥ ९॥ मूर्ख आणी तपीळ । वेडें आणी वाचाळ । लटिकें आणी तोंडाळ । आतिशयेंसीं ॥१०॥ नेणे आणी नायके । न ये आणी न सीके । न करी आणी न देखे । अभ्यास दृष्टी ॥ ११॥ अज्ञान आणी अविस्वासी । छळवादी आणी दोषी । अभक्त आणी भक्तांसी । देखों सकेना ॥ १२॥ पापी आणी निंदक । कष्टी आणी घातक । दुःखी आणी हिंसक । आतिशयेंसीं ॥ १३॥ हीन आणी कृत्रिमी । रोगी आणी कुकर्मी । आचंगुल आणी अधर्मी । वासना रमे ॥ १४॥ हीन देह आणी ताठा । अप्रमाण आणी फांटा । बाष्कळ आणी करंटा । विवेक सांगे ॥ १५॥ लंडी आणी उन्मत्त । निकामी आणी डुल्लत । भ्याड आणी बोलत । पराक्रमु ॥ १६॥ कनिष्ठ आणी गर्विष्ठ । नुपरतें आणी नष्ट । द्वेषी आणी भ्रष्ट । आतिशयेंसीं ॥ १७॥ अभिमानी आणी निसंगळ । वोडगस्त आणी खळ । दंभिक आणी अनर्गळ । आतिशयेंसीं ॥ १८॥ वोखटे आणी विकारी । खोटे आणी अनोपकारी । अवलक्ष्ण आणी धिःकारी । प्राणिमात्रांसी ॥ १९॥ अल्पमती आणी वादक । दीनरूप आणि भेदक । सूक्ष्म आणी त्रासक । कुशब्दें करूनि ॥ २०॥ कठिणवचनी कर्कशवचनी । कापट्यवचनी संदेहवचनी । दुःखवचनी तीव्रवचनी । क्रूर निष्ठुर दुरात्मा ॥ २१॥ न्यूनवचनी पैशून्यवचनी । अशुभवचनी अनित्यवचनी । द्वेषवचनी अनृत्यवचनी । बाष्कळवचनी धिःकारु ॥ २२॥ कओअटी कुटीळ गाठ्याळ । कुर्टें कुचर नट्याळ । कोपी कुधन टवाळ । आतिशयेंसीं ॥ २३॥ तपीळ तामस अविचार । पापी अनर्थी अपस्मार । भूत समंधी संचार । आंगीं वसे ॥ २४॥ आत्महत्यारा स्त्रीहत्यारा । गोहत्यारा ब्रह्महत्यारा । मातृहत्यारा पितृहत्यारा । माहापापी पतित ॥ २५॥ उणें कुपात्र कुतर्की । मित्रद्रोही विस्वासघातकी । कृतघ्न तल्पकी नारकी । अतित्याई जल्पक ॥ २६॥ किंत भांडण झगडा कळहो । अधर्म अनराहाटी शोकसंग्रहो । चाहाड वेसनी विग्रहो । निग्रहकर्ता ॥ २७॥ द्वाड आपेसी वोंगळ । चाळक चुंबक लच्याळ । स्वार्थी अभिळासी वोढाळ । आद्दत्त झोड आदखणा ॥ २८॥ शठ शुंभ कातरु । लंड तर्मुंड सिंतरु । बंड पाषांड तश्करु । अपहारकर्ता ॥ २९॥ धीट सैराट मोकाट । चाट चावट वाजट । थोट उद्धट लंपट । बटवाल कुबुद्धी ॥ ३०॥ मारेकरी वरपेकरी । दरवडेकरी खाणोरी । मैंद भोंदु परद्वारी । भुररेकरी चेटकी ॥ ३१॥ निशंक निलाजिरा कळभंट । टौणपा लौंद धट उद्धट । ठस ठोंबस खट नट । जगभांड विकारी ॥ ३२॥ अधीर आळिका अनाचारी । अंध पंगु खोकलेंकरी । थोंटा बधिर दमेकरी । तऱ्ही ताठा न संडी ॥ ३३॥ विद्याहीन वैभवहीन । कुळहीन लक्ष्मीहीन । शक्तिहीन सामर्थ्यहीन । अदृष्टहीन भिकारी ॥ ३४॥ बळहीन कळाहीन । मुद्राहीन दीक्षाहीन । लक्षणहीन लावण्यहीन । आंगहीन विपारा ॥ ३५॥ युक्तिहीन बुद्धिहीन । आचारहीन विचारहीन । क्रियाहीन सत्वहीन । विवेकहीन संशई ॥ ३६॥ भक्तिहीन भावहीन । ज्ञानहीन वैराग्यहीन । शांतिहीन क्ष्माहीन । सर्वहीन क्षुल्लकु ॥ ३७॥ समयो नेणे प्रसंग नेणे । प्रेत्न नेणे अभ्यास नेणे । आर्जव नेणे मैत्री नेणे । कांहींच नेणे अभागी ॥ ३८॥ असो ऐसे नाना विकार । कुलक्षणाचें कोठार । ऐसा कुविद्येचा नर । श्रोतीं वोळखावा ॥ ३९॥ ऐसीं कुविद्येचीं लक्षणें । ऐकोनि त्यागची करणें । अभिमानीं तऱ्हें भरणें । हें विहित नव्हें ॥ ४०॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे कुविद्यालक्षणनाम समास तिसरा ॥ ३॥
समास चवथा : भक्ति निरूपण ॥ श्रीराम् ॥ नाना सुकृताचें फळ । तो हा नरदेह केवळ । त्याहिमधें भाग्य सफळ । तरीच सन्मार्ग लागे ॥ १॥ नरदेहीं विशेष ब्राह्मण । त्याहीवरी संध्यास्नान । सद्वासना भगवद्भजन । घडे पूर्वपुण्यें ॥ २॥ भगवद्भक्ति हे उत्तम । त्याहिवरी सत्समागम । काळ सार्थक हाचि परम । लाभ, जाणावा ॥ ३॥ प्रेमप्रीतीचा सद्भाव । आणी भक्तांचा समुदाव । हरिकथा मोहोत्साव । तेणें प्रेमा दुणावे ॥ ४॥ नरदेहीं आलियां येक । कांही करावें सार्थक । जेणें पाविजे परलोक । परम दुल्लभ जो ॥ ५॥ विधियुक्त ब्रह्मकर्म । अथवा दया दान धर्म । अथवा करणें सुगम । भजन भगवंताचें ॥ ६॥ अनुतापें करावा त्याग । अथवा करणें भक्तियोग । नाहीं तरी धरणें संग । साधुजनाचा ॥ ७॥ नाना शास्त्रें धांडोळावीं । अथवा तीर्थे तरी करावीं । अथवा पुरश्चरणें बरवीं । पापक्षयाकारणें ॥ ८॥ अथवा कीजे परोपकार । अथवा ज्ञानाचा विचार । निरूपणीं सारासार । विवेक करणें ॥ ९॥ पाळावी वेदांची आज्ञा । कर्मकांड उपासना । जेणें होइजे ज्ञाना- । आधिकारपात्र ॥ १०॥ काया वाचा आणी मनें । पत्रें पुष्पें फळें जीवनें । कांहीं तरी येका भजनें । सार्थक करावें ॥ ११॥ जन्मा आलियाचें फळ । कांहीं करावें सफळ । ऐसें न करितां निर्फळ । भूमिभार होये ॥ १२॥ नरदेहाचे उचित । कांहीं करावें आत्महित । येथानुशक्त्या चित्तवित्त । सर्वोत्तमीं लावावें ॥ १३॥ हें कांहींच न धरी जो मनीं । तो मृत्यप्राय वर्ते जनीं । जन्मा येऊन तेणें जननी । वायांच कष्टविली ॥ १४॥ नाहीं संध्या नाहीं स्नान । नाहीं भजन देवतार्चन । नाहीं मंत्र जप ध्यान । मानसपूजा ॥ १५॥ नाहीं भक्ति नाहीं प्रेम । नाहीं निष्ठा नाहीं नेम । नाहीं देव नाहीं धर्म । अतीत अभ्यागत ॥ १६॥ नाहीं सद्बुद्धि नाहीं गुण । नाहीं कथा नाहीं श्रवण । नाहीं अध्यात्मनिरूपण । ऐकिलें कदां ॥ १७॥ नाहीं भल्यांची संगती । नाहीं शुद्ध चित्तवृत्ती । नाहीं कैवल्याची प्राप्ती । मिथ्यामदें ॥ १८॥ नाहीं नीति नाहीं न्याये । नाहीं पुण्याचा उपाये । नाहीं परत्रीची सोये । युक्तायुक्त क्रिया ॥ १९॥ नाहीं विद्या नाहीं वैभव । नाहीं चातुर्याचा भाव । नाहीं कळा नाहीं लाघव । रम्यसरस्वतीचें ॥ २०॥ शांती नाहीं क्ष्मा नाहीं । दीक्षा नाहीं मैत्री नाहीं । शुभाशुभ कांहींच नाहीं । साधनादिक ॥ २१॥ सुचि नाहीं स्वधर्म नाहीं । आचार नाहीं विचार नाहीं । आरत्र नाहीं परत्र नाहीं । मुक्त क्रिया मनाची ॥ २२॥ कर्म नाहीं उपासना नाहीं । ज्ञान नाहीं वैराग्य नाहीं । योग नाहीं धारिष्ट नाहीं । कांहीच नाहीं पाहातां ॥ २३॥ उपरती नाहीं त्याग नाहीं । समता नाहीं लक्षण नाहीं । आदर नाहीं प्रीति नाहीं । परमेश्वराची ॥ २४॥ परगुणाचा संतोष नाहीं । परोपकारें सुख नाहीं । हरिभक्तीचा लेश नाहीं । अंतर्यामीं ॥ २५॥ ऐसे प्रकारीचे पाहातां जन । ते जीतचि प्रेतासमान । त्यांसीं न करावें भाषण । पवित्र जनीं ॥ २६॥ पुण्यसामग्री पुरती । तयासीच घडें भगवद्भक्ती । जें जें जैसें करिती । ते पावती तैसेंचि ॥ २७॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे भक्तिनिरूपणणनाम समास चवथा ॥ ४॥
समास पाचवा : रजोगुण लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ मुळीं देह त्रिगुणाचा । सत्त्वरजतमाचा । त्यामध्यें सत्त्वाचा । उत्तम गुण ॥ १॥ सत्वगुणें भगवद्भक्ती । रजोगुणें पुनरावृत्ती । तमोगुणें अधोगती । पावति प्राणी ॥ २॥ श्लोक ॥ ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ त्यांतहि शुद्ध आणी सबळ । तेहि बोलिजेति सकळ । शुद्ध तेंचि जें निर्मळ । सबळ बाधक जाणावें ॥ ३॥ शुद्धसबळाचें लक्षण । सावध परिसा विचक्षण । शुद्ध तो परमार्थी जाण । सबळ तो संसारिक ॥ ४॥ तयां संसारिकांची स्थिती । देहीं त्रिगुण वर्तती । येक येतां दोनी जाती । निघोनियां ॥ ५॥ रज तम आणी सत्व । येणेंचि चाले जीवित्व । रजोगुणाचें कर्तृत्व । दाखऊं आता ॥ ६॥ रजोगुण येतां शरिरीं । वर्तणुक कैसी करी । सावध होऊनी चतुरीं । परिसावें ॥ ७॥ माझें घर माझा संसार । देव कैंचा आणिला थोर । ऐसा करी जो निर्धार । तो रजोगुण ॥ ८॥ माता पिता आणी कांता । पुत्र सुना आणी दुहिता । इतुकियांची वाहे चिंता । तो रजोगोण ॥ ९॥ बरें खावें बरें जेवावें । बरें ल्यावें बरें नेसावें । दुसर्याचें अभिळाषावें । तो रजोगोण ॥ १०॥ कैंचा धर्म कैंचें दान । कैंचा जप कैंचें ध्यान । विचारीना पापपुण्य । तो रजोगुण ॥ ११॥ नेणे तीर्थ नेणे व्रत । नेणे अतीत अभ्यागत । अनाचारीं मनोगत । तो रजोगोण ॥ १२॥ धनधान्याचे संचित । मन होये द्रव्यासक्त । अत्यंत कृपण जीवित्व । तो रजोगोण ॥ १३॥ मी तरुण मी सुंदर । मी बलाढ्य मी चतुर । मी सकळांमध्ये थोर- । म्हणे, तो रजोगुण ॥ १४॥ माझा देश माझा गांव । माझा वाडा माझा ठाव । ऐसी मनीं धरी हांव । तो रजोगोण ॥ १५॥ दुसर्याचें सर्व जावें । माझेचेंचि बरें असावें । ऐसें आठवे स्वभावें । तो रजोगोण ॥ १६॥ कपट आणी मत्सर । उठे देहीं तिरस्कार । अथवा कामाचा विकार । तो रजोगोण ॥ १७॥ बाळकावरी ममताअ । प्रीतीनें आवडे कांता । लोभ वाटे समस्तां । तो रजोगोण ॥ १८॥ जिवलगांची खंती । जेणें काळें वाटे चित्तीं । तेणें काळें सीघ्रगती । रजोगुण आला ॥ १९॥ संसाराचे बहुत कष्ट । कैसा होईल सेवट । मनास आठवे संकट । तो रजोगोण ॥ २०॥ कां मागें जें जें भोगिलें । तें तें मनीं आठवलें । दुःख अत्यंत वाटलें । तो रजोगोण ॥ २१॥ वैभव देखोनि दृष्टी । आवडी उपजली पोटीं । आशागुणें हिंपुटी- । करी, तो रजोगुण ॥ २२॥ जें जें दृष्टी पडिलें । तें तें मनें मागितलें । लभ्य नस्तां दुःख जालें । तो रजोगोण ॥ २३॥ विनोदार्थीं भरे मन । शृंघारिक करी गायेन । राग रंग तान मान । तो रजोगोण ॥ २४॥ टवाळी ढवाळी निंदा । सांगणें घडे वेवादा । हास्य विनोद करी सर्वदा । तो रजोगोण ॥ २५॥ आळस उठे प्रबळ । कर्मणुकेचा नाना खेळ । कां उपभोगाचे गोंधळ । तो रजोगोण ॥ २६॥ कळावंत बहुरूपी । नटावलोकी साक्षेपी । नाना खेळी दान अर्पी । तो रजोगोण ॥ २७॥ उन्मत्त द्रव्यापरी अति प्रीती । ग्रामज्य आठवे चित्तीं । आवडे नीचाची संगती । तो रजोगुण ॥ २८॥ तश्करविद्या जीवीं उठे । परन्यून बोलावें वाटे । नित्यनेमास मन विटे । तो रजोगुण ॥ २९॥ देवकारणीं लाजाळु । उदरालागीं कष्टाळु । प्रपंची जो स्नेहाळु । तो रजोगुण ॥ ३०॥ गोडग्रासीं आळकेपण । अत्यादरें पिंडपोषण । रजोगुणें उपोषण । केलें न वचे ॥ ३१॥ शृंगारिक तें आवडे । भक्ती वैराग्य नावडे । कळालाघवीं पवाडे । तो रजोगुण ॥ ३२॥ नेणोनियां परमात्मा । सकळ पदार्थी प्रेमा । बळात्कारें घाली जन्मा । तो रजोगुण ॥ ३३॥ असो ऐसा रजोगुण । लोभें दावी जन्ममरण । प्रपंची तो सबळ जाण । दारुण दुःख भोगवी ॥ ३४॥ आतां रजोगुण हा सुटेना । संसारिक हें तुटेना । प्रपंचीं गुंतली वासना । यास उपाय कोण ॥ ३५॥ उपाये येक भगवद्भक्ती । जरी ठाकेना विरक्ती । तरी येथानुशक्ती । भजन करावें ॥ ३६॥ काया वाचा आणी मनें । पत्रें पुष्पें फळें जीवनें । ईश्वरीं अर्पूनियां मनें । सार्थक करावें ॥ ३७॥ येथानुशक्ती दानपुण्य । परी भगवंतीं अनन्य । सुखदुःखें परी चिंतन । देवाचेंचि करावें ॥ ३८॥ आदिअंती येक देव । मध्येंचि लाविली माव । म्हणोनियां पूर्ण भाव । भगवंतीं असावा ॥ ३९॥ ऐसा सबळ रजोगुण । संक्षेपें केलें कथन । आतां शुद्ध तो तूं जाण । परमार्थिक ॥ ४०॥ त्याचे वोळखीचें चिन्ह । सत्वगुणीं असे जाण । तो रजोगुण परिपूर्ण । भजनमूळ ॥ ४१॥ ऐसा रजोगुण बोलिला । श्रोतीं मनें अनुमानिला । आतां पुढें परिसिला । पाहिजे तमोगुण ॥ ४२॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे रजोगुणलक्षणनाम समास पांचवा ॥ ५॥
समास सहावा : तमोगुण लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ मागां बोलिला रजोगुण । क्रियेसहित लक्षण । आतां ऐका तमोगुण । तोहि सांगिजेल ॥ १॥ संसारीं दुःखसंमंध । प्राप्त होतां उठे खेद । कां अद्भुत आला क्रोध । तो तमोगुण ॥ २॥ शेरीरीं क्रोध भरतां । नोळखे माता पिता । बंधु बहिण कांता । ताडी, तो तमोगुण ॥ ३॥ दुसर्याचा प्राण घ्यावा । आपला आपण स्वयें द्यावा । विसरवी जीवभावा । तो तमोगुण ॥ ४॥ भरलें क्रोधाचें काविरें । पिश्याच्यापरी वावरे । नाना उपायें नावरे । तो तमोगुण ॥ ५॥ आपला आपण शस्त्रपात । पराचा करी घात । ऐसा समय वर्तत । तो तमोगुण ॥ ६॥ डोळा युध्यचि पाहवें । रण पडिलें तेथें जावें । ऐसें घेतलें जीवें । तो तमोगुण ॥ ७॥ अखंड भ्रांती पडे । केला निश्चय विघडे । अत्यंत निद्रा आवडे । तो तमोगुण ॥ ८॥ क्षुधा जयाची वाड । नेणे कडु अथवा गोड । अत्यंत जो कां मूढ । तो तमोगुण ॥ ९॥ प्रीतिपात्र गेलें मरणें । तयालागीं जीव देणें । स्वयें आत्महत्या करणें । तो तमोगुण ॥ १०॥ किडा मुंगी आणी स्वापद । यांचा करूं आवडे वध । अत्यंत जो कृपामंद । तो तमोगुण ॥ ११॥ स्त्रीहत्या बाळहत्या । द्रव्यालागीं ब्रह्मत्या । करूं आवडे गोहत्या । तो तमोगुण ॥ १२॥ विसळाचेनि नेटें । वीष घ्यावेंसें वाटे । परवध मनीं उठे । तो तमोगुण ॥ १३॥ अंतरीं धरूनि कपट । पराचें करी तळपट । सदा मस्त सदा उद्धट । तो तमोगुण ॥ १४॥ कळह व्हावा ऐसें वाटे । झोंबी घ्यावी ऐसें उठे । अन्तरी द्वेष प्रगटे । तो तमोगुण ॥ १५॥ युध्य देखावें ऐकावें । स्वयें युध्यचि करावें । मारावें कीं मरावें । तो तमोगुण ॥ १६॥ मत्सरें भक्ति मोडावी । देवाळयें विघडावीं । फळतीं झाडें तोडावीं । तो तमोगुण ॥ १७॥ सत्कर्में ते नावडती । नाना दोष ते आवडती । पापभय नाहीं चित्ती । तो तमोगुण ॥ १८॥ ब्रह्मवृत्तीचा उछेद । जीवमात्रास देणें खेद । करूं आवडे अप्रमाद । तो तमोगुण ॥ १९॥ आग्नप्रळये शस्त्रप्रळये । भूतप्रळये वीषप्रळये । मत्सरें करीं जीवक्षये । तो तमोगुण ॥ २०॥ परपीडेचा संतोष । निष्ठुरपणाचा हव्यास । संसाराचा नये त्रास । तो तमोगुण ॥ २१॥ भांडण लाऊन द्यावें । स्वयें कौतुक पाहावें । कुबुद्धि घेतली जीवें । तो तमोगुण ॥ २२॥ प्राप्त जालियां संपत्ती । जीवांस करी यातायाती । कळवळा नये चित्तीं । तो तमोगुण ॥ २३॥ नावडे भक्ति नावडे भाव । नावडे तीर्थ नावडे देव । वेदशास्त्र नलगे सर्व । तो तमोगुण ॥ २४॥ स्नानसंध्या नेम नसे । स्वधर्मीं भ्रष्टला दिसे । अकर्तव्य करीतसे । तो तमोगुण ॥ २५॥ जेष्ठ बंधु बाप माये । त्यांचीं वचनें न साहे । सीघ्रकोपी निघोन जाये । तो तमोगुण ॥ २६॥ उगेंचि खावें उगेंचि असावें । स्तब्ध होऊन बैसावें । कांहींच स्मरेना स्वभावें । तो तमोगुण ॥ २७॥ चेटकविद्येचा अभ्यास । शस्त्रविद्येचा हव्यास । मल्लविद्या व्हावी ज्यास । तो तमोगुण ॥ २८॥ केले गळाचे नवस । रडिबेडीचे सायास । काष्ठयंत्र छेदी जिव्हेस । तो तमोगुण ॥ २९॥ मस्तकीं भदें जाळावें । पोतें आंग हुरपळावें । स्वयें शस्त्र टोचून घ्यावें । तो तमोगुण ॥ ३०॥ देवास सिर वाहावें । कां तें आंग समर्पावें । पडणीवरून घालून घ्यावे । तो तमोगुण ॥ ३१॥ निग्रह करून धरणें । कां तें टांगून घेणें । देवद्वारीं जीव देणें । तो तमोगुण ॥ ३२॥ निराहार उपोषण । पंचाग्नी धूम्रपान । आपणास घ्यावें पुरून । तो तमोगुण ॥ ३३॥ सकाम जें का अनुष्ठान । कां तें वायोनिरोधन । अथवा राहावें पडोन । तो तमोगुण ॥ ३४॥ नखें केश वाढवावे । हस्तचि वर्ते करावे । अथवा वाग्सुंन्य व्हावें । तो तमोगुण ॥ ३५॥ नाना निग्रहें पिडावें । देहदुःखें चर्फडावें । क्रोधें देवांस फोडावें । तो तमोगुण ॥ ३६॥ देवाची जो निंदा करी । तो आशाबद्धि अघोरी । जो संतसंग न धरी । तो तमोगुण ॥ ३७॥ ऐसा हा तमोगुण । सांगतां जो असाधारण । परी त्यागार्थ निरूपण । कांहीं येक ॥ ३८॥ ऐसें वर्ते तो तमोगुण । परी हा पतनास कारण । मोक्षप्राप्तीचें लक्षण । नव्हे येणें ॥ ३९॥ केल्या कर्माचें फळ । प्राप्त होईल सकळ । जन्म दुःखाचें मूळ । तुटेना कीं ॥ ४०॥ व्हावया जन्माचें खंडण । पाहिजे तो सत्वगुण । तेंचि असे निरुपण । पुढिले समासीं ॥ ४१॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे तमोगुणलक्षणनाम समास सहावा ॥ ६॥
समास सातवा : सत्त्वगुण लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ मागां बोलिला तमोगुण । जो दुःखदायक दारुण । आतां ऐका सत्वगुण । परम दुल्लभ ॥ १॥ जो भजनाचा आधार । जो योगियांची थार । जो निरसी संसार । दुःखमूळ जो ॥ २॥ जेणें होये उत्तम गती । मार्ग फुटे भगवंतीं । जेणें पाविजे मुक्ती । सायोज्यता ते ॥ ३॥ जो भक्तांचा कोंवसा । जो भवार्णवींचा भर्वसा । मोक्षलक्ष्मीची दशा । तो सत्वगुण ॥ ४॥ जो परमार्थाचें मंडण । जो महंतांचें भूषण । रजतमाचें निर्शन । तो सत्वगुण ॥ ५॥ जो परमसुखकारी । जो आनंदाची लहरी । देऊनियां, निवारी- । जन्ममृत्य ॥ ६॥ जो अज्ञानाचा सेवट । जो पुण्याचें मूळ पीठ । जयाचेनि सांपडे वाट । परलोकाची ॥ ७॥ ऐसा हा सत्वगुण । देहीं उमटतां आपण । तये क्रियेचें लक्षण । ऐसें असे ॥ ८॥ ईश्वरीं प्रेमा अधिक । प्रपंच संपादणे लोकिक । सदा सन्निध विवेक । तो सत्वगुण ॥ ९॥ संसारदुःख विसरवी । भक्तिमार्ग विमळ दावी । भजनक्रिया उपजवी । तो सत्वगुण ॥ १०॥ परमार्थाची आवडी । उठे भावार्थाची गोडी । परोपकारीं तांतडी । तो सत्वगुण ॥ ११॥ स्नानसंध्या पुण्यसीळ । अभ्यांतरींचा निर्मळ । शरीर वस्त्रें सोज्वळ । तो सत्वगुण ॥ १२॥ येजन आणी याजन । आधेन आणी अध्यापन । स्वयें करी दानपुण्य । तो सत्वगुण ॥ १३॥ निरूपणाची आवडी । जया हरिकथेची गोडी । क्रिया पालटे रोकडी । तो सत्वगुण ॥ १४॥ अश्वदानें गजदानें । गोदानें भूमिदानें । नाना रत्नांचीं दानें- । करी, तो सत्वगुण ॥ १५॥ धनदान वस्त्रदान । अन्नदान उदकदान । करी ब्राह्मणसंतर्पण । तो सत्वगुण ॥ १६॥ कार्तिकस्नानें माघस्नानें । व्रतें उद्यापनें दानें । निःकाम तीर्थें उपोषणे । तो सत्वगुण ॥ १७॥ सहस्रभोजनें लक्षभोजनें । विविध प्रकारींचीं दानें । निःकाम करी सत्वगुणें । कामना रजोगुण ॥ १८॥ तीर्थीं अर्पी जो अग्रारें । बांधे वापी सरोवरें । बांधे देवाळयें सिखरें । तो सत्वगुण ॥ १९॥ देवद्वारीं पडशाळा । पाईरीया दीपमाळा । वृंदावनें पार पिंपळा- । बांधे, तो सत्वगुण ॥ २०॥ लावीं वनें उपवनें । पुष्पवाटिका जीवनें । निववी तापस्यांचीं मनें । तो सत्वगुण ॥ २१॥ संध्यामठ आणि भुयेरीं । पाईरीया नदीतीरीं । भांडारगृहें देवद्वारीं । बांधें, तो सत्वगुण ॥ २२ । नाना देवांचीं जे स्थानें । तेथें नंदादीप घालणें । वाहे आळंकार भूषणें । तो सत्वगुण ॥ २३॥ जेंगट मृदांग टाळ । दमामे नगारे काहळ । नाना वाद्यांचे कल्लोळ । सुस्वरादिक ॥ २४॥ नाना समग्री सुंदर । देवाळईं घाली नर । हरिभजनीं जो तत्पर । तो सत्वगुण ॥ २५॥ छेत्रें आणी सुखासनें । दिंड्या पताका निशाणें । वाहे चामरें सूर्यापानें । तो सत्वगुण ॥ २६॥ वृंदावनें तुळसीवने । रंगमाळा संमार्जनें । ऐसी प्रीति घेतली मनें । तो सत्वगुण ॥ २७॥ सुंदरें नाना उपकर्णें । मंडप चांदवे आसनें । देवाळईं समर्पणें । तो सत्वगुण ॥ २८॥ देवाकारणें खाद्य । नाना प्रकारीं नैवेद्य । अपूर्व फळें अर्पी सद्य । तो सत्वगुण ॥ २९॥ ऐसी भक्तीची आवडी । नीच दास्यत्वाची गोडी । स्वयें देवद्वार झाडी । तो सत्वगुण ॥ ३०॥ तिथी पर्व मोहोत्साव । तेथें ज्याचा अंतर्भाव । काया वाचा मनें सर्व- । अर्पी, तो सत्वगुण ॥ ३१॥ हरिकथेसी तत्पर । गंधें माळा आणी धुशर । घेऊन उभीं निरंतर । तो सत्वगुण ॥ ३२॥ नर अथवा नारी । येथानुशक्ति सामग्री । घेऊन उभीं देवद्वारीं । तो सत्वगुण ॥ ३३॥ महत्कृत्य सांडून मागें । देवास ये लागवेगें । भक्ति निकट आंतरंगें । तो सत्वगुण ॥ ३४॥ थोरपण सांडून दुरी । नीच कृत्य आंगीकारी । तिष्ठत उभा देवद्वारीं । तो सत्वगुण ॥ ३५॥ देवालागीं उपोषण । वर्जी तांबोल भोजन । नित्य नेम जप ध्यान- । करी, तो सत्वगुण ॥ ३६॥ शब्द कठीण न बोले । अतिनेमेसी चाले । योगू जेणें तोषविले । तो सत्वगुण ॥ ३७॥ सांडूनिया अभिमान । निःकाम करी कीर्तन । श्वेद रोमांच स्फुराण । तो सत्वगुण ॥ ३८॥ अंतरीं देवाचें ध्यान । तेणें निडारले नयन । पडे देहाचें विस्मरण । तो सत्वगुण ॥ ३९॥ हरिकथेची अति प्रीति । सर्वथा नये विकृती । आदिक प्रेमा आदिअंतीं । तो सत्वगुण ॥ ४०॥ मुखीं नाम हातीं टाळी । नाचत बोले ब्रीदावळी । घेऊन लावी पायधुळी । तो सत्वगुण ॥ ४१॥ देहाभिमान गळे । विषईं वैराग्य प्रबळे । मिथ्या माया ऐसें कळे । तो सत्वगुण ॥ ४२॥ कांहीं करावा उपाये । संसारीं गुंतोन काये । उकलवी ऐसें हृदये । तो सत्वगुण ॥ ४३॥ संसारासी त्रासे मन । कांहीं करावें भजन । ऐसें मनीं उठे ज्ञान । तो सत्वगुण ॥ ४४॥ असतां आपुले आश्रमीं । अत्यादरें नित्यनेमी । सदा प्रीती लागे रामीं । तो सत्वगुण ॥ ४५॥ सकळांचा आला वीट । परमार्थीं जो निकट । आघातीं उपजे धारिष्ट । तो सत्वगुण ॥ ४६॥ सर्वकाळ उदासीन । नाना भोगीं विटे मन । आठवे भगवद्भजन । तो सत्वगुण ॥ ४७॥ पदार्थीं न बैसे चित्त । मनीं आठवे भगवंत । ऐसा दृढ भावार्थ । तो सत्वगुण ॥ ४८॥ लोक बोलती विकारी । तरी आदिक प्रेमा धरी । निश्चय बाणे अंतरीं । तो सत्वगुण ॥ ४९॥ अंतरीं स्फूर्ती स्फुरे । सस्वरूपीं तर्क भरे । नष्ट संदेह निवारे । तो सत्वगुण ॥ ५०॥ शरीर लावावें कारणीं । साक्षेप उठे अंतःकर्णी । सत्वगुणाची करणी । ऐसी असे ॥ ५१॥ शांति क्ष्मा आणि दया । निश्चय उपजे जया । सत्वगुण जाणावा तया । अंतरीं आला ॥ ५२॥ आले अतीत अभ्यागत । जाऊं नेदी जो भुकिस्त । येथानुशक्ती दान देन । तो सत्वगुण ॥ ५३॥ तडितापडी दैन्यवाणें । आलें आश्रमाचेनि गुणें । तयालागीं स्थळ देणें । तो सत्वगुण ॥ ५४॥ आश्रमीं अन्नची आपदा । परी विमुख नव्हे कदा । शक्तिनुसार दे सर्वदा । तो सत्वगुण ॥ ५५॥ जेणें जिंकिली रसना । तृप्त जयाची वासना । जयास नाहीं कामना । तो सत्वगुण ॥ ५६॥ होणार तैसें होत जात । प्रपंचीं जाला आघात । डळमळिना ज्याचें चित्त । तो सत्वगुण ॥ ५७॥ येका भगवंताकारणें । सर्व सुख सोडिलें जेणें । केलें देहाचें सांडणें । तो सत्वगुण ॥ ५८॥ विषईं धांवे वासना । परी तो कदा डळमळिना । ज्याचें धारिष्ट चळेना । तो सत्वगुण ॥ ५९॥ देह आपदेनें पीडला । क्षुधे तृषेनें वोसावला । तरी निश्चयो राहिला । तो सत्वगुण ॥ ६०॥ श्रवण आणी मनन । निजध्यासें समाधान । शुद्ध जालें आत्मज्ञान । तो सत्वगुण ॥ ६१॥ जयास अहंकार नसे । नैराशता विलसे । जयापासीं कृपा वसे । तो सत्वगुण ॥ ६२॥ सकळांसीं नम्र बोले । मर्यादा धरून चाले । सर्व जन तोषविले । तो सत्वगुण ॥ ६३॥ सकळ जनासीं आर्जव । नाहीं विरोधास ठाव । परोपकारीं वेची जीव । तो सत्वगुण ॥ ६४॥ आपकार्याहून जीवीं । परकार्यसिद्धी करावी । मरोन कीर्ती उरवावी । तो सत्वगुण ॥ ६५॥ पराव्याचे दोषगुण । दृष्टीस देखे आपण । समुद्राऐसी साठवण । तो सत्वगुण ॥ ६६॥ नीच उत्तर साहाणें । प्रत्योत्तर न देणें । आला क्रोध सावरणें । तो सत्वगुण ॥ ६७॥ अन्यायेंवीण गांजिती । नानापरी पीडा करिती । तितुकेंहि साठवी चित्तीं । तो सत्वगुण ॥ ६८॥ शरीरें घीस साहाणें । दुर्जनासीं मिळोन जाणें । निंदकास उपकार करणें । हा सत्वगुण ॥ ६९॥ मन भलतीकडे धावें । तें विवेकें आवराअवें । इंद्रियें दमन करावें । तो सत्वगुण ॥ ७०॥ सत्क्रिया आचरावी । असत्क्रिया त्यागावी । वाट भक्तीची धरावी । तो सत्वगुण ॥ ७१॥ जया आवडे प्रातःस्नान । आवडे पुराणश्रवण । नाना मंत्रीं देवतार्चन- । करी, तो सत्वगुण ॥ ७२॥ पर्वकाळीं अतिसादर । वसंतपूजेस तत्पर । जयंत्यांची प्रीती थोर । तो सत्वगुण ॥ ७३॥ विदेसिं मेलें मरणें । तयास संस्कार देणें । अथवा सादर होणें । तो सत्वगुण ॥ ७४॥ कोणी येकास मारी । तयास जाऊन वारी । जीव बंधनमुक्त करी । तो सत्वगुण ॥ ७५॥ लिंगें लाहोलीं अभिशेष । नामस्मरणीं विश्वास । देवदर्शनीं अवकाश । तो सत्वगुण ॥ ७६॥ संत देखोनि धावें । परम सुख हेलावे । नमस्कारी सर्वभावें । तो सत्वगुण ॥ ७७॥ संतकृपा होय जयास । तेणें उद्धरिला वंश । तो ईश्वराचा अंश । सत्वगुणें ॥ ७८॥ सन्मार्ग दाखवी जना । जो लावी हरिभजना । ज्ञान सिकवी अज्ञाना । तो सत्वगुण ॥ ७९॥ आवडे पुण्य संस्कार । प्रदक्षणा नमस्कार । जया राहे पाठांतर । तो सत्वगुण ॥ ८०॥ भक्तीचा हव्यास भारी । ग्रंथसामग्री जो करी । धातुमूर्ति नानापरी । पूजी, तो सत्वगुण ॥ ८१॥ झळफळित उपकर्णें । माळा गवाळी आसनें । पवित्रे सोज्वळें वसनें । तो सत्वगुण ॥ ८२॥ परपीडेचें वाहे दुःख । परसंतोषाचें सुख । वैराग्य देखोन हरिख- । मानी, तो सत्वगुण ॥ ८३॥ परभूषणें भूषण । परदूषणें दूषण । परदुःखें सिणे जाण । तो सत्वगुण ॥ ८४॥ आतां असों हें बहुत । देवीं धर्मीं ज्याचें चित्त । भजे कामनारहित । तो सत्वगुण ॥ ८५॥ ऐसा हा सत्वगुण सात्विक । संसारसागरीं तारक । येणें उपजे विवेक । ज्ञानमार्गाचा ॥ ८६॥ सत्वगुणें भगवद्भक्ती । सत्वगुणें ज्ञानप्राप्ती । सत्वगुणें सायोज्यमुक्ती । पाविजेते ॥ ८७॥ ऐसी सत्वगुणाची स्थिती । स्वल्प बोलिलें येथामती । सावध होऊन श्रोतीं । पुढें अवधान द्यावें ॥ ८८॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सत्वगुणनाम समास सातवा ॥ ७॥
समास आठवा : सद्विद्या निरूपण ॥ श्रीराम् ॥ ऐका सद्विद्येचीं लक्षणें । परम शुद्ध सुलक्षणें । विचार घेतां बळेंचि बाणे । सद्विद्या आंगीं ॥ १॥ सद्विद्येचा जो पुरुष । तो उत्तमलक्षणी विशेष । त्याचे गुण ऐकतां संतोष । परम वाटे ॥ २॥ भाविक सात्विक प्रेमळ । शांति क्ष्मा दयासीळ । लीन तत्पर केवळ । अमृतवचनी ॥ ३॥ परम सुंदर आणी चतुर । परम सबळ आणी धीर । परम संपन्न आणी उदार । आतिशयेंसीं ॥ ४॥ परम ज्ञाता आणी भक्त । माहा पंडीत आणी विरक्त । माहा तपस्वी आणी शांत । आतिशयेंसीं ॥ ५॥ वक्ता आणी नैराशता । सर्वज्ञ आणी सादरता । श्रेष्ठ आणी नम्रता । सर्वत्रांसी ॥ ६॥ राजा आणी धार्मिक । शूर आणी विवेक । तारुण्य आणी नेमक । आतिशयेंसीं ॥ ७॥ वृधाचारी कुळाचारी । युक्ताहारी निर्विकारी । धन्वंतरी परोपकारी । पद्महस्ती ॥ ८॥ कार्यकर्ता निराभिमानी । गायक आणी वैष्णव जनी । वैभव आणी भगवद्भजनी । अत्यादरें ॥ ९॥ तत्वज्ञ आणी उदासीन । बहुश्रुत आणी सज्जन । मंत्री आणी सगुण । नीतिवंत ॥ १०॥ आधु पवित्र पुण्यसीळ । अंतरशुद्ध धर्मात्मा कृपाळ । कर्मनिष्ठ स्वधर्में निर्मळ । निर्लोभ अनुतापी ॥ ११॥ गोडी आवडी परमार्थप्रीती । सन्मार्ग सत्क्रिया धारणा धृती । श्रुति स्मृती लीळा युक्ति । स्तुती मती परीक्षा ॥ १२॥ दक्ष धूर्त योग्य तार्किक । सत्यसाहित्य नेमक भेदक । कुशळ चपळ चमत्कारिक । नाना प्रकारें ॥ १३॥ आदर सन्मान तार्तम्य जाणे । प्रयोगसमयो प्रसंग जाणे । कार्याकारण चिन्हें जाणे । विचक्षण बोलिका ॥ १४॥ सावध साक्षेपी साधक । आगम निगम शोधक । ज्ञानविज्ञान बोधक । निश्चयात्मक ॥ १५॥ पुरश्चरणी तीर्थवासी । धृढव्रती कायाक्लेसी । उपासक, निग्रहासी- । करूं जाणे ॥ १६॥ सत्यवचनी शुभवचनी । कोमळवचनी येकवचनी । निश्चयवचनी सौख्यवचनी । सर्वकाळ ॥ १७॥ वासनातृप्त सखोल योगी । भव्य सुप्रसन्न वीतरागी । सौम्य सात्विक शुद्धमार्गी । निःकपट निर्वेसनी ॥ १८॥ सुगड संगीत गुणग्राही । अनापेक्षी लोकसंग्रही । आर्जव सख्य सर्वहि । प्राणीमात्रासी ॥ १९॥ द्रव्यसुची दारासुची । न्यायसुची अंतरसुची । प्रवृत्तिसुची निवृत्तिसुची । सर्वसुची निःसंगपणें ॥ २०॥ मित्रपणें परहितकारी । वाग्माधुर्य परशोकहारी । सामर्थ्यपणें वेत्रधारी । पुरूषार्थें जगमित्र ॥ २१॥ संशयछेदक विशाळ वक्ता । सकळ कॢप्त असोनी श्रोता । कथानिरूपणीं शब्दार्था । जाऊंच नेदी ॥ २२॥ वेवादरहित संवादी । संगरहित निरोपाधी । दुराशारहित अक्रोधी । निर्दोष निर्मत्सरी ॥ २३॥ विमळज्ञानी निश्चयात्मक । समाधानी आणी भजक । सिद्ध असोनी साधक । साधन रक्षी ॥ २४॥ सुखरूप संतोषरूप । आनंदरूप हास्यरूप । ऐक्यरूप आत्मरूप । सर्वत्रांसी ॥ २५॥ भाग्यवंत जयवंत । रूपवंत गुणवंत । आचारवंत क्रियावंत । विचारवंत स्थिती ॥ २६॥ येशवंत किर्तिवंत । शक्तिवंत सामर्थ्यवंत । वीर्यवंत वरदवंत । सत्यवंत सुकृती ॥ २७॥ विद्यावंत कळावंत । लक्ष्मीवंत लक्ष्णवंत । कुळवंत सुचिष्मंत । बळवंत दयाळु ॥ २८॥ युक्तिवंत गुणवंत वरिष्ठ । बुद्धिवंत बहुधारिष्ट । दीक्षावंत सदासंतुष्ट । निस्पृह वीतरागी ॥ २९॥ असो ऐसे उत्तम गुण । हें सद्विद्यचें लक्षण । अभ्यासाया निरूपण । अल्पमात्र बोलिलें ॥ ३०॥ रूपलावण्य अभ्यासितां न ये । सहजगुणास न चले उपाये । कांहीं तरी धरावी सोये । अगांतुक गुणाची ॥ ३१॥ ऐसी सद्विद्या बरवी । सर्वत्रांपासी असावी । परी विरक्तपुरुषें अभ्यासवी । अगत्यरूप ॥ ३२॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सद्विद्यानिरूपणनाम समास आठवा ॥ ८॥
समास नववा : विरक्त लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ ऐका विरक्तांची लक्षणें । विरक्तें असावें कोण्या गुणें । जेणें आंगीं सामर्थ्य बाणें । योगियाचें ॥ १॥ जेणें सत्कीर्ति वाढे । जेणें सार्थकता घडे । जेणेंकरितां महिमा चढे । विरक्तांसी ॥ २॥ जेणें परमार्थ फावे । जेणें आनंद हेलावे । जेणें विरक्ति दुणावे । विवेकेंसहित ॥ ३॥
जेणें सुख उचंबळे । जेणें सद्विद्या वोळे । जेणें भाग्यश्री प्रबळे । मोक्षेंसहित ॥ ४॥ मनोरथ पूर्ण होती । सकळ कामना पुरती । मुखीं राहे सरस्वती । मधुर बोलावया ॥ ५॥ हे लक्षणें श्रवण कीजे । आणी सदृढ जीवीं धरिजे । तरी मग विख्यात होईजे । भूमंडळीं ॥ ६॥ विरक्तें विवेकें असावें । विरक्तें अध्यात्म वाढवावें । विरक्तें धारिष्ट धरावें । दमनविषईं ॥ ७॥ विरक्तें राखावें साधन । विरक्तें लावावें भजन । विरक्तें विशेष ब्रह्मज्ञान । प्रगटवावें ॥ ८॥ विरक्तें भक्ती वाढवावी । विरक्ते शांती दाखवावी । विरक्तें येत्नें करावी । विरक्ती आपुली ॥ ९॥ विरक्तें सद्क्रिया प्रतिष्ठावी । विरक्तें निवृत्ति विस्तारावी । विरक्तें नैराशता धरावी । सदृढ जिवेंसीं ॥ १०॥ विरक्तें धर्मस्थापना करावी । विरक्तें नीति आवलंबावी । विरक्तें क्ष्मा सांभाळावी । अत्यादरेंसी ॥ ११॥ विरक्तें परमार्थ उजळावा । विरक्तें विचार शोधावा । विरक्तें सन्निध ठेवावा । सन्मार्ग सत्वगुण ॥ १२॥ विरक्तें भाविकें सांभाळावीं । विरक्तें प्रेमळें निववावीं । विरक्तें साबडीं नुपेक्षावीं । शरणागतें ॥ १३॥ विरक्तें असावें परम दक्ष । विरक्तें असावें अंतरसाक्ष । विरक्तें वोढावा कैपक्ष । परमार्थाचा ॥ १४॥ विरक्तें अभ्यास करावा । विरक्तें साक्षेप धरावा । विरक्तें वग्त्रृत्वें उभारावा । मोडला परमार्थ ॥ १५॥ विरक्तें विमळज्ञान बोलावें । विरक्तें वैराग्य स्तवीत जावें । विरक्तें निश्चयाचें करावें । समाधान ॥ १६॥ पर्वें करावीं अचाटें । चालवावी भक्तांची थाटे । नाना वैभवें कचाटें । उपासनामार्ग ॥ १७॥ हरिकीर्तनें करावीं । निरूपणें माजवावीं । भक्तिमार्गे लाजवावीं । निंदक दुर्जनें ॥ १८॥ बहुतांस करावे परोपकार । भलेपणाचा जीर्णोद्धार । पुण्यमार्गाचा विस्तार । बळेंचि करावा ॥ १९॥ स्नान संध्या जप ध्यान । तीर्थयात्रा भगवद्भजन । नित्यनेम पवित्रपण । अंतरशुद्ध असावें ॥ २०॥ दृढ निश्चयो धरावा । संसार सुखाचा करावा । विश्वजन उद्धरावा । संसर्गमात्रें ॥ २१॥ विरक्तें असावें धीर । विरक्तें असावें उदार । विरक्तें असावें तत्पर । निरूपणविषईं ॥ २२॥ विरक्तें सावध असावें । विरक्तें शुद्ध मार्गें जावें । विरक्तें झिजोन उरवावें । सद्कीर्तीसी ॥ २३॥ विरक्तें विरक्त धुंडावे । विरक्तें साधु वोळखावे । विरक्तें मित्र करावे । संत योगी सज्जन ॥ २४॥ विरक्तें करावीं पुरश्चरणें । विरक्तें फिरावीं तीर्थाटणें । विरक्तें करावीं नानास्थानें । परम रमणीय ॥ २५॥ विरक्तें उपाधी करावी । आणि उदासवृत्ति न संडावी । दुराशा जडो नेदावी । कोणयेकविषईं ॥ २६॥ विरक्तें असावें अंतरनिष्ठ । विरक्तें नसावें क्रियाभ्रष्ट । विरक्तें न व्हावें कनिष्ठ । पराधेनपणें ॥ २७॥ विरक्तें समय जाणावा । विरक्तें प्रसंग वोळखावा । विरक्त चतुर असाअवा । सर्वप्रकारें ॥ २८॥ विरक्तें येकदेसी नसावें । विरक्तें सर्व अभ्यासावें । विरक्तें अवघें जाणावें । ज्याचें त्यापरी ॥ २९॥ हरिकथा निरूपण । सगुणभजन ब्रह्मज्ञान । पिंडज्ञान तत्वज्ञान । सर्व जाणावें ॥ ३०॥ कर्ममार्ग उपासनामार्ग । ज्ञानमार्ग सिद्धांतमार्ग । प्रवृत्तिमार्ग निवृत्तिमार्ग । सकळ जाणावें ॥ ३१॥ प्रेमळ स्थिती उदास स्थिती । योगस्थिती ध्यानस्थिती । विदेह स्थिती सहज स्थिती । सकळ जाणावें ॥ ३२ ॥ ध्वनी लक्ष मुद्रा आसनें । मंत्र यंत्र विधी विधानें । नाना मतांचें देखणें । पाहोन सांडावें ॥ ३३॥ विरक्तें असावें जगमित्र । विरक्तें असावें स्वतंत्र । विरक्तें असावें विचित्र । बहुगुणी ॥ ३४॥ विरक्तें असावें विरक्त । विरक्तें असावें हरिभक्त । विरक्तें असावें नित्यमुक्त । अलिप्तपणें ॥ ३५॥ विरक्तें शास्त्रें धांडोळावीं । विरक्तें मतें विभांडावीं । विरक्तें मुमुक्षें लावावीं । शुद्धमार्गें ॥ ३६॥ विरक्तें शुद्धमार्ग सांगावा । विरक्तें संशय छेदावा । विरक्तें आपला म्हणावा । विश्वजन ॥ ३७॥ विरक्तें निंदक वंदावें । विरक्तें साधक बोधावे । विरक्तें बद्ध चेववावे- । मुमुक्षनिरूपणें ॥ ३८॥ विरक्तें उत्तम गुण घ्यावे । विरक्तें अवगुण त्यागावे । नाना अपाय भंगावे । विवेकबळें ॥ ३९॥ ऐसीं हे उत्तम लक्षणें । ऐकावीं येकाग्र मनें । याचा अव्हेर न करणें । विरक्त पुरुषें ॥ ४०॥ इतुकें बोलिलें स्वभावें । त्यांत मानेल तितुकें घ्यावें । श्रोतीं उदास न करावें । बहु बोलिलें म्हणौनी ॥ ४१॥ परंतु लक्षणें ने घेतां । अवलक्षणें बाष्कळता । तेणें त्यास पढतमूर्खता । येवों पाहे ॥ ४२॥ त्या पढतमूर्खाचें लक्षण । पुढिले समासीं निरूपण । बोलिलें असे सावधान- । होऊन आइका ॥ ४३॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे विरक्तलक्षणनाम समास नववा ॥ ९॥
समास दहावा : पढतमुर्ख लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ मागां सांगितलीं लक्षणें । मूर्खाआंगी चातुर्य बाणे । आतां ऐका शाहाणे- । असोनि, मूर्ख ॥ १॥ तया नांव पढतमूर्ख । श्रोतीं न मनावें दुःख । अवगुण त्यागितां , सुख- । प्राप्त होये ॥ २॥ बहुश्रुत आणि वित्पन्न । प्रांजळ बोले ब्रह्मज्ञान । दुराशा आणि अभिमान । धरी, तो येक पढतमूर्ख ॥ ३॥ मुक्तक्रिया प्रतिपादी । सगुणभक्ति उछेदी । स्वधर्म आणि साधन निंदी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ४॥ आपलेन ज्ञातेपणें । सकळांस शब्द ठेवणें । प्राणीमात्राचें पाहे उणें । तो येक पढतमूर्ख ॥ ५॥ शिष्यास अवज्ञा घडे । कां तो संकटीं पडे । जयाचेनि शब्दें मन मोडे । तो येक पढतमूर्ख ॥ ६॥ रजोगुणी तमोगुणी । कपटी कुटिळ अंतःकर्णी । वैभव देखोन वाखाणी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ७॥ समूळ ग्रंथ पाहिल्याविण । उगाच ठेवी जो दूषण । गुण सांगतां अवगुण- । पाहे तो येक पढतमूर्ख ॥ ८॥ लक्षणें ऐकोन मानी वीट । मत्सरें करी खटपट । नीतिन्याय उद्धट । तो येक पढतमूर्ख ॥ ९॥ जाणपणें भरीं भरे । आला क्रोध नावरे । क्रिया शब्दास अंतरे । तो येक पढतमूर्ख ॥ १०॥ वक्ता अधिकारेंवीण । वग्त्रृत्वाचा करी सीण । वचन जयाचें कठीण । तो येक पढतमूर्ख ॥ ११॥ श्रोता बहुश्रुतपणें । वक्तयास आणी उणें । वाचाळपणाचेनि गुणें । तो येक पढतमूर्ख ॥ १२॥ दोष ठेवी पुढिलांसी । तेंचि स्वयें आपणापासीं । ऐसें कळेना जयासी । तो येक पढतमूर्ख ॥ १३॥ अभ्यासाचेनि गुणें । सकळ विद्या जाणे । जनास निवऊं नेणें । तो येक पढतमूर्ख ॥ १४॥ हस्त बांधीजे ऊर्णतंतें । लोभें मृत्य भ्रमरातें । ऐसा जो प्रपंची गुंते । तो येक पढतमूर्ख ॥ १५॥ स्त्रियंचा संग धरी । स्त्रियांसी निरूपण करी । निंद्य वस्तु आंगिकारी । तो येक पढतमूर्ख ॥ १६॥ जेणें उणीव ये आंगासी । तेंचि दृढ धरी मानसीं । देहबुद्धि जयापासीं । तो येक पढतमूर्ख ॥ १७॥ सांडूनियां श्रीपती । जो करी नरस्तुती । कां दृष्टी पडिल्यांची कीर्ती- । वर्णी, तो येक पढतमूर्ख ॥ १८॥ वर्णी स्त्रियांचे आवेव । नाना नाटकें हावभाव । देवा विसरे जो मानव । तो येक पढतमूर्ख ॥ १९॥ भरोन वैभवाचे भरीं । जीवमात्रास तुछ्य करी । पाषांडमत थावरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ २०॥ वित्पन्न आणी वीतरागी । ब्रह्मज्ञानी माहायोगी । भविष्य सांगों लागे जगीं । तो येक पढतमूर्ख ॥ २१॥ श्रवण होतां अभ्यांतरीं । गुणदोषाची चाळणा करी । परभूषणें मत्सरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ २२॥ नाहीं भक्तीचें साधन । नाहीं वैराग्य ना भजन । क्रियेविण ब्रह्मज्ञान- । बोले, तो येक पढतमूर्ख ॥ २३॥ न मनी तीर्थ न मनी क्षेत्र । न मनी वेद न मनी शास्त्र । पवित्रकुळीं जो अपवित्र । तो येक पढतमूर्ख ॥ २४॥ आदर देखोनि मन धरी । कीर्तीविण स्तुती करी । सवेंचि निंदी अनादरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ २५॥ मागें येक पुढें येक । ऐसा जयाचा दंडक । बोले येक करी येक । तो येक पढतमूर्ख ॥ २६॥ प्रपंचविशीं सादर । परमार्थीं ज्याचा अनादर । जाणपणें घे अधार । तो येक पढतमूर्ख ॥ २७॥ येथार्थ सांडून वचन । जो रक्षून बोले मन । ज्याचें जिणें पराधेन । तो येक पढतमूर्ख ॥ २८॥ सोंग संपाधी वरीवरी । करूं नये तेंचि करी । मार्ग चुकोन भरे भरीं । तो येक पढतमूर्ख ॥ २९॥ रात्रंदिवस करी श्रवण । न संडी आपले अवगुण । स्वहित आपलें आपण । नेणे तो येक पढतमूर्ख ॥ ३०॥ निरूपणीं भले भले । श्रोते येऊन बैसले । क्षुद्रें लक्षुनी बोले । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३१॥ शिष्य जाला अनधिकारी । आपली अवज्ञा करी । पुन्हां त्याची आशा धरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३२॥ होत असतां श्रवण । देहास आलें उणेपण । क्रोधें करी चिणचिण । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३३॥ भरोन वैभवाचे भरीं । सद्गुरूची उपेक्षा करी । गुरुपरंपरा चोरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३४॥ ज्ञान बोलोन करी स्वार्थ । कृपणा ऐसा सांची अर्थ । अर्थासाठीं लावी परमार्थ । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३५॥ वर्तल्यावीण सिकवी । ब्रह्मज्ञान लावणी लावी । पराधेन गोसावी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३६॥ भक्तिमार्ग अवघा मोडे । आपणामध्यें उपंढर पडे । ऐसिये कर्मीं पवाडे । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३७॥ प्रपंच गेला हातीचा । लेश नाहीं परमार्थाचा । द्वेषी देवां ब्राह्मणाचा । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३८॥ त्यागावया अवगुण । बोलिलें पढतमूर्खाचें लक्षण । विचक्षणें नीउन पूर्ण । क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ३९॥ परम मूर्खामाजी मूर्ख । जो संसारीं मानी सुख । या संसारदुःखा ऐसें दुःख । आणीक नाहीं ॥४०॥ तेंचि पुढें निरूपण । जन्मदुःखाचें लक्षण । गर्भवास हा दारुण । पुढें निरोपिला ॥ ४१॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे पढतमूर्खलक्षणनाम समास दहावा ॥ १० ॥
॥ दशक दुसरा समाप्त ॥