रसार्णव - दशमः पटलः

श्रीदेव्युवाच
रसस्य लक्षणं किंवा रसकर्म च कीदृशम् ।
तन्न जानामि देवेश वक्तुमर्हसि तत्त्वतः ॥१॥
श्रीभैरव उवाच
प्रागेवोक्ता रसोत्पत्तिस्तल्लक्षणं अतः शृणु ॥२॥
तस्य नामसहस्राणि अयुतान्यर्बुदानि च ।
शक्यते न मया वक्तुं संक्षेपात्कथ्यते शृणु ॥३॥
रसो रसेन्द्रः सूतश्च पारदश्चाथ मिश्रकः ॥४॥
रसं सिद्धरसं विद्यात्सिद्धक्षेत्रसमाश्रयम् ।
नाशयेत्सकलान्रोगान्वलीपलितमेव सः ॥५॥
देहलोहकरं शुद्धं रसेन्द्रमधुना शृणु ।
शरीरे हेम्नि कर्ता च जारणे सारणासु च ॥६॥
ईषत्पीतश्च रूक्षाङ्गो दोषयुक्तश्च सूतकः ॥७॥
यो बाह्याभ्यन्तरे श्वेतो बहुलं कञ्चुकावृतः ।
तं विद्यात्पारदं देवि तारकर्मणि योजयेत् ॥८॥
यथा काञ्जिकसंस्पर्शात्क्षीरभाण्डं विनश्यति ।
तथा हेम शरीरं च पारदेन विनश्यति ।
मयूरपत्त्रिकाभासं मिश्रकं च विदुर्बुधाः ।
धूम्रवर्णं रसं दृष्ट्वा विशेषेणोपलभ्यते ।
मिश्रकं तु विजानीयादुद्वाहकर्मकारकम् ॥९॥
एवं पञ्चविधा देवि रसभेदा निरूपिताः ॥१०॥
स्वेदनं मर्दनं चैव चारणं जारणं तथा ।
द्रावणं रञ्जनं चैव सारणं क्रामणं क्रमात् ।
इति यो वेत्ति तत्त्वेन तस्य सिध्यति सूतकः ॥११॥
तीव्रत्वं जायते स्वेदातमलत्वं च मर्दनात् ।
चारणेन बलं कुर्यात्जारणाद्बन्धनं भवेत् ॥१२॥
एकत्वं द्रावणात्तस्य रक्तत्वं रक्तकाञ्जनात् ।
व्यापित्वं सारणात्तस्य क्रामित्वं क्रामणात्तथा ॥१३॥
मलगो मलरूपेण त्वरितो हंसगो भवेत् ।
मलगो मलरूपेण सधूमो धूमगो भवेत् ॥१४॥
अन्या जीवगतिर्देवि जीवोऽण्डादिव निष्क्रमेत् ।
स तावज्जीवयेज्जीवं तेन जीवो रसः स्मृतः ॥१५॥
चतुष्टयी गतिस्तस्य निपुणेन तु लभ्यते ।
चतस्रो गतयो दृश्या अदृश्या पञ्चमी गतिः ॥१६॥
मन्त्रध्यानादिना तस्य क्षीयते पञ्चमी गतिः ॥१७॥
धूमश्चिटिचिटिश्चैव मण्डूकप्लुतिरेव च ।
अकम्पश्च विकम्पश्च पञ्चावस्था रसस्य तु ॥१८॥
मथ्यमानस्य कल्केन सम्भवेद्धि गतित्रयम् ।
जले गतिर्मलगतिः पुनर्हंसगतिस्ततः ॥१९॥
हेम दत्त्वा ततः शुद्धं तत्तु स्तम्भेन्नियामके ।
नियामकगणौषध्या रसं दत्त्वा विपाचयेत् ॥२०॥
नियमितो न प्रयाति तथा धूमगतिं शिवे ॥२१॥
कणिकाचालरहितो बुद्बुदैश्चापवर्जितः ।
नियमितो भवत्येष चुल्लिकाग्निसहस्तथा ॥२२॥
अनियम्य यदा सूतं जारयेत्काञ्जिकाशये ।
जायते निश्चितं भद्रे तदा तस्य गतित्रयम् ॥२३॥
दोलास्वेदेन चावश्यं स्वेदितो हि दिनत्रयम् ।
वसुभण्टादिभिर्देवि रसराजो न हीयते ॥२४॥
अक्षीणं तु रसं दृष्ट्वा दद्याद्व्योमादिकं ततः ।
स्वेदनं च ततः कर्म दीयमानस्य मर्दनम् ॥२५॥
रसालिङ्गित आहारः पिष्टिकेत्यभिधीयते ।
तद्द्रुतं रसगर्भे तु जारणं परिकीर्तितम् ॥२६॥
जारणा तत्समाख्याता तदेवं चोपलभ्यते ।
जीर्णान्ते रञ्जनं कार्यं रक्तवर्गगणेन च ॥२७॥
जीर्णं जीर्णं तु संरक्तं समहेम्ना तु सारयेत् ।
सारणायन्त्रयोगेन बध्यते सारितो रसः ॥२८॥
सारितः सारितश्चैव यथा भवति सूतकः ।
क्रामणेन समायुक्तं तं च वेधे नियोजयेत् ॥२९॥
आरोटः पारदो ब्रह्मा मूर्छितस्तु जनार्दनः ।
बद्धस्तु रुद्ररूपः स्यात्कर्मयोगबलाद्रसः ॥३०॥
शृणु देवि प्रवक्ष्यामि कर्मयोगस्य विस्तरम् ॥३१॥
पारदस्य त्रयो दोषा विषं वह्निर्मलस्तथा ।
विषेण सविषं विद्यात्वह्नौ कुष्ठी भवेन्नरः ।
मलेनोदररोगी स्यात्म्रियते च रसायने ॥३२॥
षट्त्रुट्यश्चैकलिक्षा स्यात्षड्लिक्षा यूक एव च ।
षड्यूकास्तु रजःसंज्ञाः कथितास्तव सुव्रते ॥३३॥
षड्रजः सर्षपः साक्षात्सिद्धार्थः स च कीर्तितः ।
षट्सिद्धार्थाश्च देवेशि यवस्त्वेकः प्रकीर्तितः ॥३४॥
षड्यवैरेकगुञ्जा स्यात्षड्गुञ्जाश्चैकमाषकः ।
माषा द्वादश तोलः स्यातष्टौ तोलाः पलं भवेत् ॥३५॥
द्वात्रिंशत्पलकं देवि शुभं तु परिकीर्तितम् ।
शुभस्य तु सहस्रे द्वे भार एकः प्रकीर्तितः ॥३६॥
द्वे सहस्रे पलानां तु सहस्रं शतमेव वा ।
अष्टाविंशत्पलानां तु दश पञ्चकमेव वा ॥३७॥
पलार्धेनैव संस्कारः कर्तव्यः सूतकस्य तु ॥३८॥
महाबला नागबला मेघनादा पुनर्नवा ।
मेषशृङ्गी च तत्सारैः नवसारसमन्वितम् ।
पारदं देवदेवेशि स्वेदयेद्दिवसत्रयम् ॥३९॥
गिरिकर्णी च मीनाक्षी सहदेवी पुनर्नवा ।
उरगा त्रिफला कान्ता लघुपर्णी शतावरी ॥४०॥
तुषवर्जे तु धान्याम्ले सर्वं संक्षुभ्य निक्षिपेत् ।
एकादशगुणेऽम्लेऽस्मिन्षोडशांशैर्विमर्दितम् ॥४१॥
आसुरीलवणव्योष चित्रकार्द्रकमूलकैः ।
दोलायां स्वेदयेद्देवि त्रिदिनं मृदुनाग्निना ॥४२॥
अङ्कोलस्तु विषं हन्ति वह्निमारग्वधः प्रिये ।
चित्रकस्तु मलं हन्यात्कुमारी सप्तकञ्चुकम् ॥४३॥
तस्मादेभिः समोपेतैर्मर्दयेत्पातयेद्बुधः ॥४४॥
विद्याधरेण यन्त्रेण भावयेद्दोषवर्जितम् ।
ततस्त्रिगुणवस्त्रस्थं तं रसं देवि गालितम् ॥४५॥
त्रिफलावह्निमूलत्वात्गृहकन्यारसान्वितम् ।
निरुद्गारे तु पाषाणे मर्दयेत्पातयेत्पुनः ॥४६॥
धूमसारगुडव्योष रजनीसितसर्षपैः ।
इष्टिकाकाञ्जिकोर्णाभिः त्रिदिनं मर्दयेत्ततः ॥४७॥
निर्मलो जायते सूतः मत्प्रभावं प्रकाशयेत् ॥४८॥
वासकेन विभीतेन मर्दयेत्पातयेत्पुनः ।
नागवङ्गादिका दोषा यान्ति नाशं उपाधिजाः ॥४९॥
सप्तवारं काकमाच्या गतदोषं विमर्दयेत् ।
पातयेत्सप्तवारं च गिरिदोषं त्यजेद्रसः ॥५०॥
क्षेत्रदोषं त्यजेद्देवि गोकर्णरसमूर्छितः ॥५१॥
कार्पासपत्त्रनिर्यासे स्विन्नस्त्रिकटुकान्विते ।
सप्तकञ्चुकनिर्मुक्तः सप्ताहाज्जायते रसः ॥५२॥
काकमाची जया ब्राह्मी गाङ्गेरी रक्तचित्रकः ।
मण्डूकी मुद्गपर्णी च शृङ्गवेरं रसाङ्कुशः ॥५३॥
देवदाली शङ्खपुष्पी काकजङ्घा शतावरी ।
कुमारी भृङ्गराजश्च निर्गुण्डी ग्रीष्मसुन्दरः ॥५४॥
शूलिनी शूर्पपर्णी च गोजिह्वा क्षीरकञ्चुकः ।
तद्रसैर्मर्दितः पात्यः सप्तधा निर्मलो भवेत् ॥५५॥
ताम्रेण पिष्टिकां कृत्वा पातयेदूर्ध्वपातने ।
वङ्गनागौ परित्यज्य शुद्धो भवति सूतकः ॥५६॥
मर्दितस्त्रिफलाशिग्रु राजिकापटुचित्रकैः ।
ऊर्ध्वभाण्डगतः पाच्यः प्रदीप्तैरुपलैरधः ॥५७॥
सृष्ट्यम्बुजनिरोधेन लब्धप्रायो भवेद्रसः ।
कर्कोटीकञ्चुकीबिम्बी सर्पाक्ष्यम्बुजसंयुतम् ॥५८॥
रसं नियामके दद्यात्तेजस्वी निर्मलो भवेत् ।
एवं विशोधितः सूतो भद्राष्टांशविशोषितः ॥५९॥
क्षुद्राम्ललवणक्षार भूखगोषणशिग्रुभिः ।
राजिकाटङ्कणयुतैरारनाले दिनत्रयम् ।
स्वेदनाद्दीपितो देवि ग्रासार्थी जायते रसः ॥६०॥
व्योमसत्त्वादिबीजानि रसजारणशोधने ।
तन्ममाचक्ष्व देवेशि किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि ॥६१॥