रसार्णव - अष्टमः पटलः

श्रीदेव्युवाच
महारसानां लोहानां रत्नानां च सुरेश्वर ।
रागसंख्यां तथा बीज साधनं च वद प्रभो ॥१॥
श्रीभैरव उवाच
महारसेषु द्विगुणस्ताम्ररागः सुरेश्वरि ।
गिरिदोषे क्षयं नीते सूतकं रञ्जयन्ति ते ॥२॥
सस्यकश्चपलश्चैव राजावर्तश्च माक्षिकः ।
विमलो गैरिकं चैषां एकैकं द्विगुणं भवेत् ॥३॥
भ्रामकादिषु कान्तेष्वप्येकद्वित्रिगुणो हि सः ।
एकैकमभ्रके चैव श्वेतपीतारुणः सिते ॥४॥
अष्टादशसहस्राणि स्थिता रागाश्च गन्धके ।
अयुतं दरदे देवि शिलायां द्विसहस्रकम् ॥५॥
रसके सप्तसाहस्रं कङ्कुष्ठे तु चतुष्टयम् ।
रसगर्भे प्रकाशन्ते जारणं तु भवेद्यदि ॥६॥
द्वादशाग्रं शतं पञ्च नागे रागा व्यवस्थिताः ।
शतहीनं सहस्रं तु वङ्गे रागा व्यवस्थिताः ॥७॥
रागाणां शतपञ्चाशत्शुल्वमध्ये व्यवस्थिताः ।
रक्तपीताश्च शुक्लाश्च हेम्नि रागाश्च षोडश ॥८॥
रागाः षष्टिसहस्राणि शक्रनीले व्यवस्थिताः ।
महानीले च देवेशि ते रागा द्विगुणाः स्थिताः ॥९॥
माणिक्ये तु सुरेशानि रागा लक्षत्रयोदश ।
गजवारिसमुत्पन्नं रत्नं मुक्ताफलं विदुः ॥१०॥
गजे त्रीणि सहस्राणि षट्सहस्राणि वारिजे ।
नवलक्षं च रागाणां पद्मरागे व्यवस्थिताः ॥११॥
भेदयेत्सर्वलोहानि यच्च केन न भिद्यते ।
तद्वज्रं तस्य देवेशि रागं लक्षद्वयं विदुः ॥१२॥
षोडशैव सहस्राणि पुष्परागे व्यवस्थिताः ।
पादोनलक्षरागास्तु प्रोक्ता मरकते प्रिये ॥१३॥
रागसंख्यां न जानाति संक्रान्तस्य रसस्य तु ।
अधिकं मारयेल्लोहं हीनं चैव प्रकाशयेत् ॥१४॥
मानवेन्द्रः प्रकुर्वीत यो हि जानाति पार्वति ।
शतकोटिप्रमाणेन रागसंख्यां प्रकल्पयेत् ।
स्पर्शनं चैवमालोक्य शतकोटिस्तु विध्यते ॥१५॥
अतः परं प्रवक्ष्यामि बीजानां साधनं प्रिये ।
हेमतारवशाद्बीजं द्विविधं तावदीश्वरि ॥१६॥
पीतारुणैर्हेमबीजं तारबीजं सितैर्भवेत् ।
कल्पितं रञ्जितं पक्वं इति भूयस्त्रिधा भवेत् ॥१७॥
कल्पितं द्विविधं तच्च शुद्धमिश्रविभेदतः ॥१८॥
रसोपरसलोहानां बीजानां कल्पनं पृथक् ।
शुद्धं मिश्रं तु संयोगात्यथालाभं सुरेश्वरि ॥१९॥
सत्त्वमावर्तितं व्योम्नि शोधितं काचटङ्कणैः ।
चिञ्चाफलाम्लनिर्गुण्डी पत्त्रकल्कनिषेचनैः ।
पक्वं निविडितं देवि रसपिष्टिक्षमं भवेत् ॥२०॥
स्नेहक्षाराम्लवर्गैश्च शिलायाश्च पुटत्रयात् ।
मृताहे धूपनायन्त्रे धूपगन्धानुलेपनात् ।
वङ्गस्यापि विधानेन तालकस्य हतस्य वा ॥२१॥
ताप्यहिङ्गुलयोर्वापि हते च रसकस्य वा ।
रसगर्भे द्रवेत्कृष्णं पत्त्रं कनकतारयोः ॥२२॥
संकराख्यं तु दुर्मेल्यं प्रिये मृदुखराह्वयम् ।
ततः संमृदितं देवि द्वंद्वमेलापनं द्रुतम् ।
भवेत्समरसं गर्भे रसराजस्य च द्रवेत् ॥२३॥
अतः परं प्रवक्ष्यामि द्वंद्वमेलापनं शृणु ॥२४॥
वर्षाभूकदलीकन्द काकमाचीपुनर्नवाः ।
चूर्णं नरकपालं च गुञ्जाटङ्कणसंयुतम् ।
क्षीरतैलेन सुध्मातं हेमाभ्रं मिलति प्रिये ॥२५॥
अनेनैव विधानेन ताराभ्रमपि मेलयेत् ॥२६॥
वङ्गमावर्त्य देवेशि पुनः सूतकयोजितम् ।
कदलीकन्दतोयेन मर्दयेट्टङ्कणान्वितम् ।
अन्धमूषागतं ध्मातं वङ्गाभ्रं मिलति क्षणात् ॥२७॥
चूर्णं नरकपालस्य स्त्रीस्तन्यं वनशिग्रुकम् ।
गुञ्जाटङ्कणसंयुक्तं वङ्गाभ्रं मिलति क्षणात् ॥२८॥
अभ्रकं चूर्णयित्वा तु काकमाचीरसप्लुतम् ।
कपित्थतोयसंस्पृष्टं रसटङ्कणसंयुतम् ।
वङ्गपत्त्रान्तरन्यस्तं ध्मातं वङ्गाभ्रकं मिलेत् ॥२९॥
आवर्त्य कटुतैलेन भस्मापामार्गजं क्षिपेत् ।
वङ्गाभ्रं हरितालं च नागाभ्रे तु मनःशिलाः ॥३०॥
हेमाभ्रं नागताप्येन ताराभ्रं वङ्गतालकात् ।
गन्धकेन तु शुल्वाभ्रं तीक्ष्णाभ्रं सिन्धुहिङ्गुलात् ।
वङ्गाभ्रं हरितालेन नागाभ्रं शिलया मिलेत् ॥३१॥
लाङ्गली चामरीकेशं कार्पासास्थिकुलत्थकम् ।
भूलता चाश्मदलनी स्त्रीस्तन्यं सुरगोपकः ॥३२॥
एतत्प्रलिप्तमूषायां सुध्मातास्तीव्रवह्निना ।
कान्ताभ्रशैलविमला मिलन्ति सकलान्क्षणात् ॥३३॥
लताछुछुन्दरीमांसं विषटङ्कणयोजितम् ।
मूषालेपेन कुरुते सर्वद्वंद्वेषु मेलनम् ॥३४॥
अभ्रकं सुरसा शृङ्गं मण्डूकस्य वसा विषम् ।
गुञ्जाटङ्कणयोगेन सर्वसत्त्वेषु मेलनम् ॥३५॥
टङ्कणोर्णागिरिजतु कर्णाख्यामलकर्कटैः ।
मिलन्ति सर्वद्वंद्वानि स्त्रीस्तन्यपरिपेषितैः ॥३६॥
धातकीगुग्गुलुगुड सर्जयावकटङ्कणैः ।
स्त्रीस्तन्यपेषितैः सर्वं द्वंद्वजं तु रसायने ॥३७॥
खसत्त्वं सूक्ष्मचूर्णं तु पूर्वकल्केन संयुतम् ।
अन्धमूषागतं ध्मातं संकरं मिलति क्षणात् ॥३८॥
वापितं ताप्यरसक सस्यकैर्दरदेन च ।
खसत्त्वं स्यान्निबद्धं च दृढं ध्मातं मिलेत्ततः ॥३९॥
रसोपरसलोहानि सर्वाण्येकत्र धामयेत् ।
अन्योन्यं द्वंद्वतां यान्ति द्रवन्ति सलिलं यथा ॥४०॥
बीजानि कल्पितान्येवं रञ्जितानि परं शृणु ॥४१॥
घनं माक्षिकचूर्णेन शुल्वचूर्णेन रञ्जितम् ।
द्वंद्वितं ताप्यसत्त्वेन रसराजस्य रञ्जनम् ॥४२॥
आरक्तवल्लीगोमूत्रः बहुधा परिभावितैः ।
कुनटीगन्धपाषाणैर्हेममाक्षिकहिङ्गुलैः ॥४३॥
वापितं सेवितं रक्त गणैः स्नेहैर्मृतं ततः ।
रञ्जनं रसराजस्य तीक्ष्णताम्रौ विशेषतः ॥४४॥
केवलं विमलं ताम्रं वापितं दरदेन च ।
कुरुते त्रिगुणं जीर्णं लाक्षाभं निर्मलं रसम् ॥४५॥
रसकं द्विगुणं दत्त्वा ताम्रं सुध्मातमीश्वरि ।
कृष्णाभ्रकस्य चूर्णं च रक्तवर्गैर्मुहुः पुटैः ॥४६॥
ताप्येन वा मृतं हेम त्रिगुणेन निवापितम् ।
भाण्डिकायां तु रसकं ताप्यसैन्धवसंयुतम् ॥४७॥
इन्द्रगोपनिभं यावत्सर्वं द्विगुणजारणात् ।
द्रुतं हेमनिभं सूतं कुरुते नात्र संशयः ॥४८॥
अभ्रकं हेम ताम्रं च शिलया माक्षिकेण च ।
गैरिकेण च मुख्येन रसकेन च रञ्जयेत् ॥४९॥
बीजानि रञ्जितान्येवं पक्वबीजान्यतः शृणु ॥५०॥
महारसानुपरसान्तीक्ष्णलोहानि च क्षिपेत् ।
समांशं सममाक्षीकं गन्धकावापयोगतः ॥५१॥
शतशो वापयेदेततक्षीणं सावशेषितम् ।
समांशं रसराजस्य गर्भे द्रवति निश्चितम् ॥५२॥
तदेतद्विष्टिकास्तम्भे जारणायां सुरेश्वरि ।
रञ्जने रसराजस्य सारणायां च शस्यते ॥५३॥
तदेव शतशो रक्त गणैः स्नेहैर्निषेचितम् ।
अधिकं शस्यते तेषु सहस्रांशेन वेधकृत् ॥५४॥
निर्व्यूढं नागवङ्गाभ्यां क्रियायां हेमतारयोः ।
खसत्त्वं रविणा योज्यं द्वंद्वितं स्याद्रसायने ॥५५॥
सस्नेहक्षारपञ्चाम्लैः रसैस्तैस्तालकादिभिः ।
समद्वित्रिगुणान्ताम्रे वाहयेद्वङ्गपन्नगान् ॥५६॥
रक्तस्नेहनिषिक्तं तद्रसाकृष्टिरिति स्मृतम् ॥५७॥
माक्षिकं गन्धपाषाणं हरितालं मनःशिलाम् ।
वैक्रान्तकं कान्तमुख्यं सस्यकं विमलाञ्जनम् ।
रसकं वापितं शश्वच् चूर्णितं हेम्नि वाहयेत् ॥५८॥
लोहपर्पटिकाताप्य कङ्कुष्ठविमलाभ्रकैः ।
मृतशुल्वशिलासत्त्व स्नुह्यर्कक्षीरहिङ्गुलैः ।
नागो निर्जीवतां याति पुटयोगैः पुनः पुनः ॥५९॥
रसतालकशङ्खाभ्र चिञ्चाक्षारैस्तथा त्रपुः ।
मृतं नागं मृतं वङ्गं शुल्वं तीक्ष्णं च वा मृतम् ।
एकैकमुत्तमे हेम्नि वाहयेत्सुरवन्दिते ॥६०॥
निरुत्थे पन्नगे हेम्नि निर्व्यूढे शतशो गणे ।
गोरोचनानिभं धाम भास्करे तारसंनिभम् ॥६१॥
तीक्ष्णाभ्रकं रविसमं माक्षिकं द्विगुणं तथा ।
आवर्तितं चूर्णितं च मारितं सप्तभिः पुटैः ॥६२॥
व्यूढे शतगुणे हेम्नि तद्बीजं जारयेत्समम् ।
चन्द्रार्कपत्त्रलेपेन शतभागेन वेधयेत् ॥६३॥
ऊर्ध्वाधो माक्षिकं दत्त्वा शुल्वं हेमसमं भवेत् ।
एवं दशगुणं व्यूढं बीजं कारणसंनिभम् ॥६४॥
रसकाभ्रं कान्तताम्रे भागवृद्ध्या धमेत्ततः ।
माक्षिकेण हतं तच्च बीजे निर्वाहयेत्प्रिये ॥६५॥
द्वात्रिंशद्गुणितं हेम्नि नागं ताप्यं हतं वहेत् ।
त्रिंशद्गुणशिलावापं नागबीजमुदाहृतम् ॥६६॥
ताप्यतालकवापेन सत्त्वं पीताभ्रकस्य तु ।
बीजे निर्वाहयेदेतत्योषामृष्टस्य वेधकम् ॥६७॥
नागः करोति मृदुतां निर्व्यूढस्तां च रक्तताम् ।
वापितं पीततां तीक्ष्णं कान्तस्थां कालिकां विषम् ॥६८॥
हेमबीजमिति प्रोक्तं तारबीजमतः शृणु ॥६९॥
तीक्ष्णाभ्रताप्यविमल रसकं समभागिकम् ।
वङ्गभागास्तु चत्वारः सर्वं ध्मातं विचूर्णितम् ॥७०॥
पुटेन निहतं कार्यं व्यूढं तारं तु वेधयेत् ।
द्वात्रिंशत्सद्गुणं तारे वङ्गे ताप्यं हतं वहेत् ।
त्रिंशद्गुणात्तालवापात्वङ्गबीजमुदाहृतम् ॥७१॥
कुटिलं विमलं तीक्ष्णं खसत्त्वं चापि वाहयेत् ।
वङ्गाभ्रं ताप्यसत्त्वं वा तालमाक्षिकवापतः ।
शुक्लपुष्पगणैः सेकं स्नेहयुक्तैस्तु कारयेत् ॥७२॥
उक्तानि तारबीजानि बीजानां रञ्जनं शृणु ॥७३॥
तीक्ष्णमाक्षिकशुल्वं च नागं चपलमारितम् ।
सिन्दूरसंनिभं यावत्तेन बीजानि रञ्जयेत् ॥७४॥
निधाय खर्परे नागं ब्रह्मबीजदलैः सह ।
दग्धमग्निमधो दत्त्वा वह्निवर्णं यदा भवेत् ॥७५॥
वासकेन विभीतेन शाककिंशुकशिग्रुभिः ।
कोरण्डकस्य पुष्पेण बकुलस्यार्जुनस्य च ॥७६॥
अहिमारेण नागिन्या कुमार्या नागकन्यया ।
शिलया च त्रिगुणया क्वथितेनाजवारिणा ॥७७॥
भावितं खर्परस्थं च प्लावयित्वा पुनः पुनः ।
सप्तभिर्दिवसैरेव मारितं सुरवन्दिते ॥७८॥
पुटयेद्गन्धकेनादावाम्लैश्च तदनन्तरम् ।
इदं दलानां बीजानां रसराजस्य रञ्जने ।
उद्घाटे क्रामणे योज्यं पिष्टीस्तम्भे विशेषतः ॥७९॥
मञ्जिष्ठाकिंशुकरसे खदिरं रक्तचन्दनम् ।
करवीरं देवदारुं सरलं रजनीद्वयम् ॥८०॥
अन्यानि रक्तपुष्पाणि पिष्ट्वा लाक्षारसेन तु ।
तैलं विपाचयेद्देवि तेन बीजानि रञ्जयेत् ॥८१॥
द्विगुणे रक्तपुष्पाणां रक्तपीतगणस्य च ।
क्वाथे चतुर्गुणे क्षीरे तैलमेकं सुरेश्वरि ॥८२॥
ज्योतिष्मतीकरञ्जाख्य कटुतुम्बीसमुद्भवम् ।
पाटलीपिप्पलीकाम काकतुण्डीरसान्वितम् ॥८३॥
भेकशूकरमेषाहि मत्स्यकूर्मजलौकसाम् ।
वसया चैकया युक्तं षोडशांशैः सुपेषितैः ॥८४॥
भूलतामलमाक्षीक द्वंद्वमेलापनौषधैः ।
पाचितं गालितं चैतत्सारणा तैलमुच्यते ॥८५॥
रसतुल्यं यथा बीजं गतं गर्भद्रुतिं प्रिये ।
व्यापकत्वेन सर्वे च समभागास्तथेष्यते ॥८६॥
पक्वं श्रेष्ठं समं गर्भे यद्द्रवेद्रञ्जयेच्च तम् ॥८७॥
एवमुक्तानि बीजानि जारयेद्विडयोगतः ।
तन्ममाचक्ष्व देवेशि किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि ॥८८॥