पाद १ - खण्ड ५३

व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.


१ - ७३ - सञ्ज्ञायाम् स्वार्थे ।

२ - ७३ - सञ्ज्ञायाम् स्वार्थे प्रत्ययः उत्पाद्यः ।

३ - ७३ - पञ्च एव पञ्चकाः शकुनयः ।

४ - ७३ - त्रिकाः शालङ्कायनाः ।

५ - ७३ - सप्तकाः ब्रह्मवृक्षाः ।

६ - ७३ - ततः परिमाणिनि ।

७ - ७३ - ततः परः प्रत्ययः परिमाणिनि इति वक्तव्यम् ।

८ - ७३ - पञ्चकः सङ्घः ।

९ - ७३ - दशकः सङ्घः ।

१० - ७३ - जीवितपरिमाणे च उपसङ्ख्यानम् ।

११ - ७३ - जीवितपरिमाणे च उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

१२ - ७३ - षष्टिः जीवितपरिमाणम् अस्य षाष्टिकः ।

१३ - ७३ - साप्ततिकः ।

१४ - ७३ - जीवितपरिमाणे च इति अनर्थकम् वचनम् कालात् इति सिद्धत्वात् ।

१५ - ७३ - जीवितपरिमाणे च इति अनर्थकम् वचनम् ।

१६ - ७३ - किम् कारणम् ।

१७ - ७३ - कालात् इति सिद्धत्वात् ।

१८ - ७३ - कालात् इति एव सिद्धम् ।

१९ - ७३ - इह यस्य षष्टिः जीवितपरिमाणम् षष्तिम् असु भूतः भवति ।

२० - ७३ - तत्र तम् अधीष्टः भृतः भूतः भावी इति एव सिद्धम् ।

२१ - ७३ - अवश्यम् च एतत् एवम् विज्ञेयम् ।

२२ - ७३ - इह वचने हि लुक्प्रसङ्गः ।

२३ - ७३ - इह हि क्रियमाणे लुक् प्रसज्येत द्विषाष्टिकः ।

२४ - ७३ - त्रिषाष्टिकः ।

२५ - ७३ - अनेन सति लुक् भवति ।

२६ - ७३ - तेन सति कस्मात् न भवति ।

२७ - ७३ - आ अर्हात् इति उच्यते ।

२८ - ७३ - न सिध्यति ।

२९ - ७३ - किम् कारणम् ।

३० - ७३ - न हि इमे कालशब्दाः ।

३१ - ७३ - किम् तर्हि सङ्ख्याशब्दाः इमे ।

३२ - ७३ - इमे अपि कालशब्दाः ।

३३ - ७३ - कथम् ।

३४ - ७३ - सङ्ख्या सङ्ख्येये वर्तते ।

३५ - ७३ - यदि तर्हि यः यः काले वर्तते सः सः कालशब्दः रमणीयादिषु अत्रिप्रसङ्गः भवति ।

३६ - ७३ - रमणीयम् कालम् भूतः ।

३७ - ७३ - शोभनम् कालम् भूतः ।

३८ - ७३ - अथ मतम् एतत् ।

३९ - ७३ - काले दृष्टः शब्दः कालशब्दः कालम् यः न व्यभिचरति इति न रमणीयादिषु अत्रिप्रसङ्गः भवति ।

४० - ७३ - जीवितपरिमाणे तु उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

४१ - ७३ - इह च उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

४२ - ७३ - वार्षशतिकः ।

४३ - ७३ - वार्षसहस्रिकः इति ।

४४ - ७३ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।

४५ - ७३ - न हि वर्षशतशब्दः सङ्ख्या ।

४६ - ७३ - किम् तर्हि सङ्ख्येये वर्तते वर्षशतशब्दः ।

४७ - ७३ - एवम् तर्हि अन्येभ्यः अपि दृश्यते खारशताद्यर्थम् ।

४८ - ७३ - अन्येभ्यः अपि दृश्यते इति वक्तव्यम् ।

४९ - ७३ - किम् प्रयोजनम् ।

५० - ७३ - खारशताद्यर्थम् ।

५१ - ७३ - खारशतिकः राशिः ।

५२ - ७३ - खारसहस्त्रिकः राशिः ।

५३ - ७३ - अयम् तर्हि दोषः ।

५४ - ७३ - इह वचने हि लुक्प्रसङ्गः इति ।

५५ - ७३ - न ब्रूमः यत्र क्रियमाणे दोषः तत्र कर्तव्यम् इति ।

५६ - ७३ - किम् तर्हि ।

५७ - ७३ - यत्र क्रियमाणे न दोषः तत्र कर्तव्यम् ।

५८ - ७३ - क्व च क्रियमाणे न दोषः ।

५९ - ७३ - परम् अर्हात् ।

६० - ७३ - तत् तर्हि उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

६१ - ७३ - न कर्तव्यम् ।

६२ - ७३ - कालात् इति एव सिद्धम् ।

६३ - ७३ - ननु च उक्तम् न इमे कालशब्दाः ।

६४ - ७३ - किम् तर्हि ।

६५ - ७३ - सङ्ख्याशब्दाः इति ।

६६ - ७३ - ननु च उक्तम् इमे अपि कालशब्दाः ।

६७ - ७३ - कथम् ।

६८ - ७३ - सङ्ख्या सङ्ख्येये वर्तते ।

६९ - ७३ - ननु च उक्तम् यदि तर्हि यः यः काले वर्तते सः सः कालशब्दः रमणीयादिषु अत्रिप्रसङ्गः भवति इति ।

७० - ७३ - उक्तम् वा ।

७१ - ७३ - किम् उक्तम् ।

७२ - ७३ - अनभिधानात् इति ।

७३ - ७३ - अनभिधानात् रमणीयादिषु उत्पत्तिः न भविष्यति ।

१ - ६ - स्तोमे डविधिः पञ्चदशाद्यर्थः ।

२ - ६ - स्तोमे डः विधेयः ।

३ - ६ - किम् प्रयोजनम् ।

४ - ६ - पञ्चदशाद्यर्थः ।

५ - ६ - पञ्चदशः स्तोमः ।

६ - ६ - सप्तदशः स्तोमः इति ।

१ - ११६ - इमे विंशत्यादयः सप्रकृतिकाः सप्रत्ययकाः निपात्यन्ते ।

२ - ११६ - तत्र न ज्ञायते का प्रकृतिः कः प्रत्ययः कः प्रत्ययार्थः इति ।

३ - ११६ - तत्र वक्तव्यम् इयम् प्रकृतिः अयम् प्रत्ययः अयम् प्रत्ययार्थः इति ।

४ - ११६ - इमे ब्रूमः द्विशब्दात् अयम् दशदर्थाभिदाहिनः स्वार्थे शतिच्प्रत्ययः निपात्यते विन्भावः च ।

५ - ११६ - द्वौ दशतौ विंशतिः ।

६ - ११६ - विंशत्यादयः दशात् चेत् समासवचनानुपपत्तिः ।

७ - ११६ - विंशत्यादयः दशात् चेत् समासः न उपपद्यते ।

८ - ११६ - विंशतिगवम् इति ।

९ - ११६ - किम् कारणम् ।

१० - ११६ - द्रव्यम् अनभिहितम् ।

११ - ११६ - तस्य अनभिहितत्वात् षष्ठी प्राप्नोति ।

१२ - ११६ - षष्ठ्यन्तम् च समासे पूर्वम् निपतति ।

१३ - ११६ - तत्र गोविंशतिः इति प्राप्नोति ।

१४ - ११६ - न च एवम् भवितव्यम् ।

१५ - ११६ - भवितव्यम् च विंशतिगवम् तु न सिध्यति ।

१६ - ११६ - इह च त्रिंशत्पूली चत्वारिंशत्पूली समानाधिकरणलक्षणः समासः न प्राप्नोति ।

१७ - ११६ - वचनम् च विधेयम् ।

१८ - ११६ - विंशतिः ।

१९ - ११६ - द्वित्वात् दशतोः द्वयोः द्विवचनम् इति द्विवचनम् प्राप्नोति ।

२० - ११६ - एवम् तर्हि परिमाणिनि विंशत्यादयः भविष्यन्ति ।

२१ - ११६ - परिमाणिनि चेत् पुनः स्वार्थे प्रत्ययविधानम् ।

२२ - ११६ - परिमाणिनि चेत् पुनः स्वार्थे प्रत्ययः विधेयः ।

२३ - ११६ - विंशकः सङ्घः ।

२४ - ११६ - षष्ठीवचनविधिः च ।

२५ - ११६ - षष्ठी च विधेया ।

२६ - ११६ - गवाम् विंशतिः ।

२७ - ११६ - द्रव्यम् अभिहितम् ।

२८ - ११६ - तस्य अभिहितत्वात् षष्ठी न प्राप्नोति ।

२९ - ११६ - एकवचनम् च विधेयम् ।

३० - ११६ - विंशतिः गावः ।

३१ - ११६ - गोभिः सामानाधिकरण्यात् बहुषु बहुवचनम् इति बहुवचनम् प्राप्नोति ।

३२ - ११६ - अनारम्भः वा प्रातिपदिकविज्ञानात् यथा सहस्रादिषु ।

३३ - ११६ - अनारम्भः वा पुनः विंशत्यादीनाम् न्याय्यः ।

३४ - ११६ - कथम् सिध्यति ।

३५ - ११६ - प्रातिपदिकविज्ञानात् ।

३६ - ११६ - कथम् प्रातिपदिकविज्ञानम् ।

३७ - ११६ - विंशत्यादयः अव्युत्पन्नानि प्रातिपदिकानि यथा सहस्रादिषु ।

३८ - ११६ - तत् यथा सहस्रम् अयुतम् अर्बुदम् इति न च अनुगमः क्रियते भवति च अभिधानम् ।

३९ - ११६ - यथा सहस्रादिषु इति उच्यते ।

४० - ११६ - अथ सहस्रादिषु अपि कथम् भवितव्यम् ।

४१ - ११६ - सहस्रम् गवाम् ।

४२ - ११६ - सहस्रम् गावः ।

४३ - ११६ - सहस्रगवम् ।

४४ - ११६ - गोसहस्रम् इति ।

४५ - ११६ - यावता अत्र अपि सन्देहः न असूया कर्तव्या यत्र अनुगमः क्रियते ।

४६ - ११६ - ननु च उक्तम् विंशत्यादयः दशात् चेत् समासवचनानुपपत्तिः ।

४७ - ११६ - परिमाणिनि चेत् पुनः स्वार्थे प्रत्ययविधानम् ।

४८ - ११६ - षष्ठीवचनविधिः च इति ।

४९ - ११६ - न एषः दोषः ।

५० - ११६ - समुदाये विंशत्यादयः भविष्यन्ति ।

५१ - ११६ - किम् वक्तव्यम् एतत् ।

५२ - ११६ - न हि ।

५३ - ११६ - कथम् अनुच्यमानम् गंस्यते ।

५४ - ११६ - सङ्घः इति वर्तते ।

५५ - ११६ - सङ्घः समूहः समुदायः इति अनर्थान्तरम् ।

५६ - ११६ - ते एते विंशत्यादयः समुदाये सन्तः भाववचनाः भवन्ति भाववचनाः सन्तः गुणवचनाः भवन्ति गुणवचनाः सन्तः अविशिष्टाः भवन्ति अन्यैः गुणवचनैः ।

५७ - ११६ - अन्येषु च गुणवचनेषु कदा चित् गुणः गुणिविशेषकः भवति ।

५८ - ११६ - तत् यथा शुक्लः पटः इति ।

५९ - ११६ - कदा चित् गुणिना गुणः व्यपदिश्यते पटस्य शुक्लः इति ।

६० - ११६ - तत् यदा तावत् उच्यते विंशत्यादयः दशात् चेत् समासवचनानुपपत्तिः इति सामानाधिकरण्यम् तदा गुणगुणिनोः ।

६१ - ११६ - वचनपरिहारः तिष्ठतु तावत् ।

६२ - ११६ - परिमाणिनि चेत् पुनः स्वार्थे प्रत्ययविधानम् इति संहनने वृत्तः संहनने वर्तिष्यते ।

६३ - ११६ - सङ्ख्यासंहनने वृत्तः द्रव्यसंहनने वर्तिष्यते ।

६४ - ११६ - अथ षष्ठी तदा गुणिना गुणः विशेष्यते ।

६५ - ११६ - वचनपरिहारः उभयोः अपि ।

६६ - ११६ - यदि तर्हि इमे विंशत्यादयः गुणवचनाः स्युः सधर्मभिः अन्यैः गुणवचनैः भवितव्यम् ।

६७ - ११६ - अन्ये च गुणवचनाः द्रव्यस्य लिङ्गसङ्ख्ये अनुवर्तन्ते ।

६८ - ११६ - तत् यथा ।

६९ - ११६ - शुक्लम् वस्त्रम् ।

७० - ११६ - शुक्ला शाटी ।

७१ - ११६ - शुक्लः कम्बलः ।

७२ - ११६ - शुक्लौ कम्बलौ ।

७३ - ११६ - शुक्लाः कम्बलाः इति ।

७४ - ११६ - यत् असौ द्रव्यम् श्रितः गुणः तस्य यत् लिङ्गम् वचनम् च तत् गुणस्य अपि भवति ।

७५ - ११६ - विंशत्यादयः पुनः न अनुवर्तन्ते ।

७६ - ११६ - अन्ये अपि वै गुणवचनाः न अवश्यम् द्रव्यस्य लिङ्गसङ्ख्ये अनुवर्तन्ते ।

७७ - ११६ - तत् यथा ।

७८ - ११६ - गावः धनम् ।

७९ - ११६ - पुत्रा अपत्यम् ।

८० - ११६ - इन्द्राग्नी देवता ।

८१ - ११६ - विश्वेदेवाः देवता ।

८२ - ११६ - यावन्तः ते वाशिताम् अनुयन्ति सर्वे ते दक्षिणा समृद्ध्यै इति ।

८३ - ११६ - अथ अत्र अननुवृत्तौ हेतुः शक्यः वक्तुम् ।

८४ - ११६ - बाढम् शक्यः वक्तुम् ।

८५ - ११६ - कामम् तर्हि उच्यताम् ।

८६ - ११६ - इह कदा चित् गुणः प्राधान्येन विवक्षितः भवति ।

८७ - ११६ - तत् यथा पञ्च उडुपशतानि तीर्णानि ।

८८ - ११६ - पञ्च फलकशतानि तीर्णानि ।

८९ - ११६ - अश्वैः युद्धम् ।

९० - ११६ - असिभिः युद्धम् इति ।

९१ - ११६ - न च असयः युध्यन्ते ।

९२ - ११६ - असिगुणाः पुरुषाः युध्यन्ते गुणः तु खलु प्राधान्येन विवक्षितः ।

९३ - ११६ - इह तावत् गावः धनम् इति धिनोतेः धनम् एकः गुणः ।

९४ - ११६ - सः प्राधान्येन विवक्षितः ।

९५ - ११६ - पुत्राः अपत्यम् इति अपतनात् अपत्यम् एकः गुणः ।

९६ - ११६ - सः प्राधान्येन विवक्षितः ।

९७ - ११६ - इन्द्राग्नी देवता ।

९८ - ११६ - विश्वेदेवाः देवता इति दिवेः ऐश्वर्यकर्मणः देवः ।

९९ - ११६ - तस्मात् स्वार्थे तल् ।

१०० - ११६ - एकः गुणः ।

१०१ - ११६ - सः प्राधान्येन विवक्षितः ।

१०२ - ११६ - यावन्तः ते वाशिताम् अनुयन्ति सर्वे ते दक्षिणा समृद्ध्या इति दक्षेः वृद्धिकर्मणः दक्षिणा एकः गुणः ।

१०३ - ११६ - सः प्राधान्येन विवक्षितः ।

१०४ - ११६ - तस्य एकत्वात् एकवचनम् भविष्यति ।

१०५ - ११६ - विंशत्यादिषु च अपि एकः गुणः ।

१०६ - ११६ - सः प्राधान्येन विवक्षितः ।

१०७ - ११६ - तस्य एकत्वात् एकवचनम् भविष्यति ।

१०८ - ११६ - अयम् तर्हि विंशत्यादिषु भाववचनेषु दोषः ।

१०९ - ११६ - गोविंशतिः आनीयताम् इति भावानयने चोदिते द्रव्याननम् न प्राप्नोति ।

११० - ११६ - न एषः दोषः ।

१११ - ११६ - इदम् तावत् अयम् प्रष्टव्यः अथ इह गौः अनुबन्ध्यः अजः अग्नीषोमीयः इति कथम् आकृतौ चोदितायाम् द्रव्ये आरम्भणलम्भनप्रोक्षणविशसनादीनि क्रियन्ते इति ।

११२ - ११६ - असम्भवात् ।

११३ - ११६ - आकृतौ आरम्भणादीनाम् सम्भवः न अस्ति इति कृत्वा आकृतिसहचरिते द्रव्ये आरम्भणादीनि क्रियन्ते ।

११४ - ११६ - इदम् अपि एवञ्जातीयकम् एव ।

११५ - ११६ - असम्भवात् भावानयनस्य द्रव्यानयनम् भविष्यति ।

११६ - ११६ - अथ वा अव्यतिरेकात् ।

१ - २० - छेदादिपथिभ्यः विग्रहदर्शनात् नित्यग्रहणानर्थक्यम् ।

२ - २० - छेदादिपथिभ्यः नित्यग्रहणम् अनर्थकम् ।

३ - २० - किम् कारणम् ।

४ - २० - विग्रहदर्शनात् ।

५ - २० - विग्रहः दृश्यते ।

६ - २० - छेदम् अर्हति ।

७ - २० - पन्थानम् गच्छति इति ।

८ - २० - विकारार्थम् तर्हि इदम् नित्यग्रहणम् क्रियते ।

९ - २० - विकारेण विग्रहः मा भूत् इति ।

१० - २० - विरागविरङ्गम् च ।

११ - २० - पन्थः ण नित्यम् इति ।

१२ - २० - विकारार्थम् इति चेत् अकङादिभिः तुल्यम् ।

१३ - २० - विकारार्थम् इति चेत् अकङादिभिः तुल्यम् एतत् ।

१४ - २० - यथा अकङादिभिः विकारैः विग्रहः न भवति एवम् आभ्याम् अपि न भविष्यति ।

१५ - २० - किम् पुनः इह अकर्तव्यम् नित्यग्रहणम् क्रियते आहोस्वित् अन्यत्र कर्तव्यम् न क्रियते ।

१६ - २० - इह अकर्तव्यम् क्रियते ।

१७ - २० - एषः एव न्यायः यत् उत सन्नियोगशिष्टानाम् अन्यतरापाये उभयोः अपि अभावः ।

१८ - २० - तत् यथा ।

१९ - २० - देवदत्तयज्ञदत्ताभ्याम् इदम् कर्तव्यम् इति ।

२० - २० - देवदत्तापाये यज्ञदत्तः अपि न करोति ।

१ - ३ - यज्ञर्त्विग्भ्याम्तत् कर्म अर्हति इति उपसङ्ख्यानम् । यज्ञर्त्विग्भ्याम्तत् कर्म अर्हति इति उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

२ - ३ - य्जञकर्म अर्हति यज्ञियः देशः ।

३ - ३ - ऋत्विक्कर्म अर्हति आर्त्विजीनम् ब्राह्मणकुलम् इति ।

१ - १७ - तत् वर्तयति इति अनिर्देशः तत्र अदर्शनात् ।

२ - १७ - तत् वर्तयति इति अनिर्देशः ।

३ - १७ - अगमकः निर्देशः अनिर्देशः ।

४ - १७ - पारायणम् कः वर्तयति ।

५ - १७ - यः परस्य करोति ।

६ - १७ - तुरायणम् कः वर्तयति ।

७ - १७ - यः चरुपुरोडाशान् निर्वपति ।

८ - १७ - तत्र अदर्शनात् ।

९ - १७ - न च तत्र प्रत्ययः दृश्यते ।

१० - १७ - इङ्यज्योः च दर्शनात् ।

११ - १७ - इङ्यज्योः च प्रत्ययः दृश्यते ।

१२ - १७ - यः पारायणम् अधीते सः पारायणिकः इति उच्यते ।

१३ - १७ - यः तुरायणेन यजते सः तौरायणिकः इति उच्यते ।

१४ - १७ - यः च एव अधीते यः परस्य करोति उभौ तौ वर्तयतः ।

१५ - १७ - यः च यजते यः च यः चरुपुरोडाशान् निर्वपति उभौ तौ वर्तयतः ।

१६ - १७ - उभयत्र कस्मात् न भवति ।

१७ - १७ - अनभिधानात् ।

१ - ८ - योजनम् गच्छति इति क्रोशशतयोजनशतयोः उपसङ्ख्यानम् ।

२ - ८ - योजनम् गच्छति इति क्रोशशतयोजनशतयोः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

३ - ८ - क्रोशशतम् गच्छति इति क्रौशशतिकः ।

४ - ८ - योजनशतम् गच्छति इति यौजनशतिकः इति ।

५ - ८ - ततः अभिगमनम् अर्हति इति च ।

६ - ८ - ततः अभिगमनम् अर्हति इति च क्रोशशतयोजनशतयोः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

७ - ८ - क्रोशशतात् अभिगमनम् अर्हति क्रौशशतिकः भिक्षुः ।

८ - ८ - योजनशतात् अभिगमनम् अर्हति यौजनशतिकः गुरुः ।

१ - २५ - आहृतप्रकरणे वारिजङ्गलस्थलकान्तारपूर्वपदात् उपसङ्ख्यानम् ।

२ - २५ - आहृतप्रकरणे वारिजङ्गलस्थलकान्तारपूर्वपदात् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

३ - २५ - वारिपथेन गच्छति वारिपथिकः ।

४ - २५ - वारिपथेन आहृतम् वारिपथिकम् ।

५ - २५ - वारि ।

६ - २५ - जङ्गल ।

७ - २५ - जङ्गलपथेन गच्छति जाङ्गलपथिकः ।

८ - २५ - जङ्गलपथेन आहृतम् जाङ्गलपथिकम् ।

९ - २५ - जङ्गल ।

१० - २५ - स्थल ।

११ - २५ - स्थलपथेन गच्छति स्थालपथिकः ।

१२ - २५ - स्थलपथेन आहृतम् स्थालपथिकम् ।

१३ - २५ - स्थल ।

१४ - २५ - कान्तार ।

१५ - २५ - कान्तारपथेन गच्छति कान्तारपथिकः ।

१६ - २५ - कान्तारपथेन आहृतम् कान्तारपथिकम् ।

१७ - २५ - अजपथशङ्कुपथाभ्याम् च ।

१८ - २५ - अजपथशङ्कुपथाभ्याम् च इति वक्तव्यम् ।

१९ - २५ - अजपथेन गच्छति आजपथिकः ।

२० - २५ - अजपथेन आहृतम् आजपथिकम्. शङ्कुपथेन गच्छति शाङ्कुपथिकः ।

२१ - २५ - शङ्कुपथेन आहृतम् शाङ्कुपथिकम् ।

२२ - २५ - मधुकमरिचयोः अण् स्थलात् ।

२३ - २५ - मधुकमरिचयोः अण् स्थलात् वक्तव्यः ।

२४ - २५ - स्थालपथम् मधुकम् ।

२५ - २५ - स्थालपथम् मरिचम् ।

१ - १६ - अधीष्टभृतयोः द्वितीयानिर्देशः अनर्थकः तत्र अदर्शनात् ।

२ - १६ - अधीष्टभृतयोः द्वितीयानिर्देशः अनर्थकः ।

३ - १६ - किम् कारणम् ।

४ - १६ - तत्र अदर्शनात् ।

५ - १६ - न हि असौ मासम् अधीष्यते ।

६ - १६ - किम् तर्हि मुहूर्तम् अधीष्टः मासम् तत् कर्म करोति ।

७ - १६ - सिद्धम् तु चतुर्थीनिर्देशात् ।

८ - १६ - सिद्धम् एतत् ।

९ - १६ - कथम् ।

१० - १६ - चतुर्थीनिर्देशात् ।

११ - १६ - चतुर्थीनिर्देशः कर्तव्यः ।

१२ - १६ - तस्मै अधीष्टः इति ।

१३ - १६ - सः तर्हि चतुर्थीनिर्देशः कर्तव्यः ।

१४ - १६ - न कर्तव्यः ।

१५ - १६ - तादर्थ्यात् ताच्छब्द्यम् भविष्यति ।

१६ - १६ - मासार्थः मुहूर्तः मासः ।

१ - ४ - अवयसि ठन् च इति अनन्तरस्य अनुकर्षः ।

२ - ४ - अवयसि ठन् च इति अनन्तरस्य अनुकर्षः द्रष्टव्यः ।

३ - ४ - द्वेष्यम् विजानीयात् यप् अपि अनुवर्तते इति ।

४ - ४ - तत् आचार्यः सुहृत् भूत्वा अन्वाचष्टे अवयसि ठन् च इति अनन्तरस्य अनुकर्षः इति ।

१ - ७ - षष्टिके सञ्ज्ञाग्रहणम् ।

२ - ७ - षष्टिके सञ्ज्ञाग्रहणम् कर्तव्यम् ।

३ - ७ - मुद्गाः अपि हि षष्टिरात्रेणे पच्यन्ते ।

४ - ७ - तत्र मा भूत् इति ।

५ - ७ - उक्तम् वा ।

६ - ७ - किम् उक्तम् ।

७ - ७ - अनभिधानात् इति ।

१ - ३३ - तत् अस्य ब्रह्मचर्यम् इति महानाम्न्यादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।

२ - ३३ - तत् अस्य ब्रह्मचर्यम् इति महानाम्न्यादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

३ - ३३ - महानाम्नीनाम् ब्रह्मचर्यम् माहानाम्निकम् ।

४ - ३३ - आदित्यव्रतिकम् ।

५ - ३३ - तत् चरति इति च ।

६ - ३३ - तत् चरति इति च महानाम्न्यादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

७ - ३३ - महानाम्नीः चरति माहानाम्निकः ।

८ - ३३ - आदित्यव्रतिकः ।

९ - ३३ - न एषः युक्तः निर्देशः तत् चरति इति ।

१० - ३३ - महानाम्न्यः नाम ऋचः ।

११ - ३३ - न च ताः चर्यन्ते ।

१२ - ३३ - व्रतम् तासाम् चर्यते ।

१३ - ३३ - न एषः दोषः ।

१४ - ३३ - साहचर्यात् ताच्छब्यम् भविष्यति ।

१५ - ३३ - महानाम्नीसहचरितम् व्रतम् महानाम्न्यः व्रतम् इति ।

१६ - ३३ - अवान्तरदीक्षादिभ्यः डिनिः ।

१७ - ३३ - अवान्तरदीक्षादिभ्यः डिनिः वक्तव्यः ।

१८ - ३३ - अवान्तरदीक्षी ।

१९ - ३३ - तिलव्रती ।

२० - ३३ - अष्टाचत्वारिंशतः ड्वुन् च ।

२१ - ३३ - अष्टाचत्वारिंशतः ड्वुन् च डिनिः च वक्तव्यः ।

२२ - ३३ - अष्टाचत्वारिंशकः ।

२३ - ३३ - अष्टाचत्वारिंशी ।

२४ - ३३ - चातुर्मास्यानाम् यलोपः च ।

२५ - ३३ - चातुर्मास्यानाम् यलोपः च ड्वुन् च डिनिः च वक्तव्यः ।

२६ - ३३ - चातुर्मासिकः ।

२७ - ३३ - चातुर्मासी ।

२८ - ३३ - अथ किम् इदम् चातुर्मास्यानाम् इति ।

२९ - ३३ - चतुर्मासात् ण्यः यज्ञे तत्र भवे ।

३० - ३३ - चतुर्मासात् ण्यः वक्तव्यः यज्ञे तत्र भवे इति एतस्मिन् अर्थे ।

३१ - ३३ - चतुर्षु मासेषु भवानि चातुर्मास्यानि यज्ञाः ।

३२ - ३३ - सञ्ज्ञायाम् अण् । सञ्ज्ञायाम् अण् वक्तव्यः ।

३३ - ३३ - चतुर्षु मासेषु भवा चातुर्मासी पौणमासी

१ - १२ - आख्याग्रहणम् किमर्थम्. तस्य दक्षिणा यज्ञेभ्यः इति इयति उच्यमाने ये एते सञ्ज्ञीभूतकाः यज्ञाः ततः उतपत्तिः स्यात् ।

२ - १२ - अग्निष्टोमिक्यः ।

३ - १२ - राजसूयिकः ।

४ - १२ - वाजपेयिक्यः ।

५ - १२ - यत्र वा यज्ञशब्दः अस्ति ।

६ - १२ - नावयज्ञिक्यः ।

७ - १२ - पाकयज्ञिक्यः ।

८ - १२ - इह न स्यात् ।

९ - १२ - पाञ्चौदनिक्यः ।

१० - १२ - दाशौदनिक्यः ।

११ - १२ - आख्याग्रहणे पुनः क्रियमाणे न दोषः भवति ।

१२ - १२ - ये च सञ्ज्ञीभूतकाः यत्र च यज्ञशब्दः अस्ति यत्र च न अस्ति तदाख्यामात्रात् सिच्छम् भवति ।

१ - १६ - कार्यग्रहणम् अनर्थकम् तत्रभवेन कृतत्वात् । कार्यग्रहणम् अनर्थकम् ।

२ - १६ - किम् कारणम् ।

३ - १६ - तत्रभवेन कृतत्वात् ।

४ - १६ - यत् हि मासे कार्यम् मासे भवम् तत् भवति ।

५ - १६ - तत्र तत्र भवः इति एव सिद्धम् ।

६ - १६ - किम् इदम् भवान् कार्यग्रहणम् एव प्रत्याचष्टे न पुनः दीयतेग्रहणम् अपि ।

७ - १६ - यथा एव हि यत् मासे कार्यम् तत् मासे भवम् भवति एवम् यत् अपि मासे दीयते तत् अपि मासे भवम् भवति ।

८ - १६ - तत्र तत्र भवः इति एव सिद्धम् ।

९ - १६ - न सिध्यति ।

१० - १६ - न तत् मासे दीयते ।

११ - १६ - किम् तर्हि मासे गते ।

१२ - १६ - एवम् तर्हि औपश्लेषिकम् अधिकरणम् विज्ञास्यते ।

१३ - १६ - एवम् तर्हि योगविभागोत्तरकालम् इदम् पठितव्यम् ।

१४ - १६ - तस्य दक्षिणा यज्ञाख्येभ्यः ।

१५ - १६ - तत्र च दीयते ।

१६ - १६ - ततः कार्यम् भववत् कालात् इति ।

१ - २२ - अण्प्रकरणे अग्निपदादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।

२ - २२ - अण्प्रकरणे अग्निपदादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

३ - २२ - त्रीणि इमानि अण्ग्रहणानि ।

४ - २२ - व्युष्टादिभ्यः अण् ।

५ - २२ - समयः तत् अस्य प्राप्तम् ।

६ - २२ - ऋतोः अण् ।

७ - २२ - प्रयोजनम् ।

८ - २२ - विशाखाषाढात् अण् मन्थदण्डयोः इति ।

९ - २२ - तत्र न ज्ञायते कतरस्मिन् अण्प्रकरणे अग्निपदादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।

१० - २२ - अविशेषात् सर्वत्र ।

११ - २२ - व्युष्टादिभ्यः अण् भवति इति उक्त्वा अग्निपदादिभ्यः च इति वक्तव्यम् ।

१२ - २२ - अग्निपदे दीयते कार्यम् वा आग्निपदम् ।

१३ - २२ - पैलुमूलम् ।

१४ - २२ - समयः तत् अस्य प्राप्तम् ।

१५ - २२ - ऋतोः अण् ।

१६ - २२ - अग्निपदादिभ्यः च इति वक्तव्यम् ।

१७ - २२ - उपवस्ता प्राप्तः अस्य औपवस्त्रम् ।

१८ - २२ - प्राशिता प्राप्तः अस्य प्राशित्रम् ।

१९ - २२ - प्रयोजनम् ।

२० - २२ - विशाखाषाढात् अण् मन्थदण्डयोः ।अग्निपदादिभ्यः च इति वक्तव्यम् ।

२१ - २२ - चूडा प्रयोजनम् अस्य चौडम् ।

२२ - २२ - श्रद्धा प्रयोजनम् अस्य श्राद्धम् ।

१ - २१ - छप्रकरणे विशिपूरिपदिरुहिप्रकृतेः अनात् सपूर्वपदात् उपसङ्ख्यानम् ।

२ - २१ - छप्रकरणे विशिपूरिपदिरुहिप्रकृतेः अनात् सपूर्र्वपदात् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

३ - २१ - विशि ।

४ - २१ - गेहानुप्रवेशनीयम् ।

५ - २१ - पूरि ।

६ - २१ - प्रपापूरणीयम् ।

७ - २१ - पदि ।

८ - २१ - गोप्रपदनीयम् ।

९ - २१ - अश्वप्रपदनीयम् ।

१० - २१ - रुहि ।

११ - २१ - प्राशादारोहणीयम् ।

१२ - २१ - स्वर्गादिभ्यः यत् ष्वर्गादिभ्यः यत् प्रत्ययः भवति ।

१३ - २१ - स्वर्ग्यम् ।

१४ - २१ - धन्यम् ।

१५ - २१ - यशस्यम् ।

१६ - २१ - आयुष्यम् ।

१७ - २१ - पुण्याहवाचनादिभ्यः लुक् ।

१८ - २१ - पुण्याहवाचनादिभ्यः लुक् वक्तव्यः ।

१९ - २१ - पुण्याहवाचनम् ।

२० - २१ - शान्तिवाचनम् ।

२१ - २१ - स्वस्तिवाचनम् ।

१ - ११ - एकागारात् निपातनानर्थक्यम् ठञ्प्रकरणात् ।

२ - ११ - एकागारात् निपातनम् अनर्थकम् ।

३ - ११ - किम् कारणम् ।

४ - ११ - ठञ्प्रकरणात् ।

५ - ११ - ठञ् प्रकृतः ।

६ - ११ - सः अनुवर्तिष्यते ।

७ - ११ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।

८ - ११ - चौरे इति वक्ष्यामि इति ।

९ - ११ - इह मा भूत् ।

१० - ११ - एकागारम् प्रयोजनम् अस्य भिक्षोः इति ।

११ - ११ - यदि एतावत् प्रयोजनम् स्यात् एकागारात् चौरे इति एव ब्रूयात् ।

१ - १२ - आकालात् निपातनानर्थक्यम् ठञ्प्रकरणात् ।

२ - १२ - आकालात् निपातनम् नर्थकम् ।

३ - १२ - किम् कारणम् ।

४ - १२ - ठञ्प्रकरणात् ।

५ - १२ - ठञ् प्रकृतः ।

६ - १२ - सः अनुवर्तिष्यते ।

७ - १२ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।

८ - १२ - एतस्मिन् विशेषे निपातनम् करिष्यामि समानकालस्य आद्यन्तविवक्षायाम् इति ।

९ - १२ - आकालात् ठन् च ।

१० - १२ - आकालात् ठन् च वक्तव्यः ।

११ - १२ - आकालिकी ।

१२ - १२ - आकालिका ।

१ - ४६ - इदम् अयुक्तम् वर्तते ।

२ - ४६ - किम् अत्र अयुक्तम् ।

३ - ४६ - यत् तत् तृतीयासमर्थम् क्रिया चेत् सा भवति इति उच्यते ।

४ - ४६ - कथम् च तृतीयासमर्थम् नाम क्रिया स्यात् ।

५ - ४६ - न एषः दोषः ।

६ - ४६ - सर्वे एते शब्दाः गुणसमुदायेषु वर्तन्ते ।

७ - ४६ - ब्राह्मणः क्षत्रियः ।

८ - ४६ - वैश्यः शूद्रः इति ।

९ - ४६ - आतः च गुणसमुदाये एवम् हि आह ।

१० - ४६ - तपः श्रुतम् च योनिः च इति एतद् ब्राह्मणकारकम् ।

११ - ४६ - तपःश्त्रुताभ्याम् यः हीनः जातिब्राह्मणः एव सः ।

१२ - ४६ - तथा गौरः शुच्याचारः पिङ्गलः कपिलकेशः इति एतान् अपि अभ्यन्तरान् ब्राह्मणे गुणन् कुर्वन्ति ।

१३ - ४६ - समुदायेषु च शब्दाः वृत्ताः अवयवेषु अपि वर्तन्ते ।

१४ - ४६ - तत् यथा पूर्वे पञ्चालाः , उत्तरे पञ्चालाः , तैलम् भुक्तम् , घृतम् भुक्तम् , शुक्लः , नीलः , कृष्णः इति ।

१५ - ४६ - एवम् अयम् ब्राह्मणशब्दय समुदाये वृत्तः अवयवेषु अपि वर्तते ।

१६ - ४६ - यदि तर्हि तृतीयासमर्थम् विशेष्यते प्रत्ययार्थः अविशेषितः भवति ।

१७ - ४६ - तत्र कः दोषः ।

१८ - ४६ - तृतीयासमर्थात् क्रियावाचिनः गुणतुल्ये अपि प्रत्ययः स्यात् ।

१९ - ४६ - पुत्रेण तुल्यः स्थूलः ।

२० - ४६ - पुत्रेण तुल्यः पिङ्गलः ।

२१ - ४६ - अस्तु तर्हि प्रत्ययार्थविशेषणम् ।

२२ - ४६ - यत् तत् तुल्यम् क्रिया चेत् सा भवति इति ।

२३ - ४६ - एवम् अपि तृतीयासमर्थम् अविशेषितम् भवति ।

२४ - ४६ - तत्र कः दोषः ।

२५ - ४६ - तृतीयासमर्थात् अक्रियावाचिनः क्रियातुल्ये अपि प्रत्ययः प्राप्नोति ।

२६ - ४६ - न एषः दोषः ।

२७ - ४६ - यत् तत् तुल्यम् क्रिया चेत् सा भवति इति उच्यते ।

२८ - ४६ - तुलया च सम्मितम् तुल्यम् ।

२९ - ४६ - यदि च तृतीयासमर्थम् अपि क्रिया प्रत्ययार्थः अपि क्रिया ततः तुलयम् भवति ।

३० - ४६ - अथ वा पुनः अस्तु यत् तत् तृतीयासमर्थम् क्रिया चेत् सा भवति इति एव ।

३१ - ४६ - ननु च उक्तम् प्रत्ययार्थः अविशेषितः इति ।

३२ - ४६ - तत्र कः दोषः ।

३३ - ४६ - तृतीयासमर्थात् क्रियावाचिनः गुणतुल्ये अपि प्रत्ययः स्यात् ।

३४ - ४६ - पुत्रेण तुल्यः स्थूलः ।

३५ - ४६ - पुत्रेण तुल्यः पिङ्गलः इति ।

३६ - ४६ - न एषः दोषः ।

३७ - ४६ - यत् तत् तृतीयासमर्थम् क्रिया चेत् सा भवति इति उच्यते ।

३८ - ४६ - तुलया च सम्मितम् तुल्यम् ।

३९ - ४६ - यदि च तृतीयासमर्थम् अपि क्रिया प्रत्ययार्थः अपि क्रिया ततः तुलयम् भवति ।

४० - ४६ - किम् पुनः अत्र ज्यायः ।

४१ - ४६ - प्रत्ययार्थविशेषणम् एव ज्यायः ।

४२ - ४६ - कुतः एतत् ।

४३ - ४६ - एवम् च एव कृत्वा आचार्येण सूत्रम् पठितम् ।

४४ - ४६ - वतिना सामानाधिकरण्यम् कृतम् ।

४५ - ४६ - अपि च वतेः अव्ययेषु पाठः न कर्तव्यः भवति ।

४६ - ४६ - क्रियायाम् अयम् भवन् लिङ्गसङ्ख्याभ्यम् न योक्ष्यते ।

१ - १० - किमर्थम् इदम् उच्यते न तेन तुल्यम् क्रिया चेत् वतिः इति एव सिद्धम् ।

२ - १० - न सिध्यति ।

३ - १० - तृतीयासमर्थात् तत्र प्रत्ययः यदा अन्येन कर्तव्याम् क्रियाम् अन्यः करोति तदा प्रत्ययः उत्पाद्यते ।

४ - १० - न च का चिद् इवशब्देन योगे तृतीया विधीयते ।

५ - १० - ननु च सपतमी अपि न विधीयते ।

६ - १० - एवम् तर्हि सिद्धे सति यत् इवशब्देन योगे सप्तमीसमर्थात् वतिम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः भवति इवशब्देन योगे सप्तमी इति ।

७ - १० - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।

८ - १० - देवेषु इव नाम ।

९ - १० - ब्राह्मणेषु इव नाम ।

१० - १० - एषः प्रयोगः उपपन्नः भवति ।

१ - ६ - किमर्थम् इदम् उच्यते न तेन तुल्यम् क्रिया चेत् वतिः इति एव सिद्धम् ।

२ - ६ - न सिध्यति ।

३ - ६ - तृतीयासमर्थात् तत्र प्रत्ययः यदा अन्येन कर्तव्याम् क्रियाम् अन्यः करोति तदा प्रत्ययः उत्पाद्यते ।

४ - ६ - इह पुनः द्वितीयासमर्थात् आत्मार्हायाम् क्रियायाम् अर्हतिकर्तरि निश्चितबलाधाने प्रत्ययः उत्पाद्यते ।

५ - ६ - ब्राह्मणवत् भवान् वर्तते ।

६ - ६ - एतत् वृत्तम् ब्राह्मणः अर्हति इति ।

१ - १५ - अर्थग्रहणम् किमर्थम् ।

२ - १५ - न उपसर्गात् छन्दसि धातवु इति एव उच्येत ।

३ - १५ - धातुः वै शब्दः ।

४ - १५ - शब्दे कार्यस्य असम्भवात् अर्थे कार्यम् विज्ञास्यते ।

५ - १५ - कः पुनः धात्वर्थः ।

६ - १५ - क्रिया ।

७ - १५ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।

८ - १५ - उत्तरपदलोपः यथा विज्ञायेत ।

९ - १५ - धातुकृतः अर्थः धात्वर्थः इति ।

१० - १५ - कः पुनः धातुकृतः अर्थः ।

११ - १५ - साधनम् ।

१२ - १५ - किम् प्रयोजनम् ।

१३ - १५ - साधने अयम् भवन् लिङ्गसङ्ख्याभ्यम् योक्ष्यते ।

१४ - १५ - उद्गतानि उद्वतः ।

१५ - १५ - निगतानि निवतः इति ।

१ - ११ - स्त्रीपुंसाभ्याम् वत्युपसङ्ख्यानम् ।

२ - ११ - स्त्रीपुंसाभ्याम् वत्युपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

३ - ११ - स्त्रीवत् ।

४ - ११ - पुंवत् इति ।

५ - ११ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।

६ - ११ - इमौ नञ्स्नञौ प्राक् भवनात् इति उच्येते ।

७ - ११ - तौ विशेषविहितौ सामान्यविहितम् वतिम् बाधेयाताम् ।

८ - ११ - न एषः दोषः ।

९ - ११ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति न वत्यर्थे नञ्स्नञौ भवतः इति यत् अयम् स्त्रियाः पुंवत् इति निर्देशम् करोति ।

१० - ११ - एवम् अपि स्त्रीवत् इति न सिध्यति ।

११ - ११ - योपापेक्षम् ज्ञापकम् ।

१ - २५ - स्त्रीपुंसाभ्याम् त्वतलोः उपसङ्ख्यानम् ।

२ - २५ - स्त्रीपुंसाभ्याम् त्वतलोः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।

३ - २५ - स्त्रीभावः स्त्रीत्वम् स्त्रीता ।

४ - २५ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।

५ - २५ - इमौ नञ्स्नञौ प्राक् भवनात् इति उच्येते ।

६ - २५ - तौ विशेषविहितौ सामान्यविहितम् वतिम् बाधेयाताम् ।

७ - २५ - वावचनम् च ।

८ - २५ - वावचनम् च कर्तव्यम् ।

९ - २५ - किम् प्रयोजनम् ।

१० - २५ - नञ्स्नञौ अपि यथा स्याताम् ।

११ - २५ - स्त्रीभावः स्त्रैणम् ।

१२ - २५ - पुम्म्भावः पौंस्नम् इति ।

१३ - २५ - अपवादसमावेशात् वा सिद्धम् ।

१४ - २५ - अपवादसमावेशात् वा सिद्धम् एतत् ।

१५ - २५ - तत् यथा इमनिच्प्रभृतिभिः अपवादैः समावेशः भवति एवम् आभ्याम् अपि भविष्यति ।

१६ - २५ - न एव ईश्वरः आज्ञापपयति न अपि धर्मसूत्रकाराः पठन्ति इमनिच्प्रभृतिभिः अपवादैः समावेशः भवति इति ।

१७ - २५ - किम् तर्हि आ च त्वात् इति एतस्मात् यत्नात् इमनिच्प्रभृतिभिः अपवादैः समावेशः भवति ।

१८ - २५ - न च एतौ अत्र अभ्यन्तरौ ।

१९ - २५ - एतौ अपि अत्र अभ्यन्तरौ ।

२० - २५ - कथम् ।

२१ - २५ - अपवादसदेशाः अपवादाः भवन्ति इति ।

२२ - २५ - एतत् च एव न जानीमः अपवादसदेशाः अपवादाः भवन्ति इति ।

२३ - २५ - अपि च कुतः एतत् एतौ अपि अत्र अभ्यन्तरौ न पुनः पूर्वौ वा स्याताम् परौ वा ।

२४ - २५ - एवम् तर्हि वक्ष्यति आ च त्वात् इति अत्र चकारकरणस्य प्रयोजनम् ।

२५ - २५ - नञ्स्नञ्भ्याम् अपि समावेशः भवति इति ।

१ - १०० - तस्य भावः इति अभिप्रायादिषु अतिप्रसङ्गः ।

२ - १०० - तस्य भावः इति अभिप्रायादिषु अतिप्रसङ्गः भवति ।

३ - १०० - इह अपि प्राप्नोति ।

४ - १०० - अभिप्रायः देवदत्तस्य मोदकेषु भोजने ।

५ - १०० - ये नः भावाः ते नः भावाः पुत्राः पुत्रैः चेष्टन्ते इति ।

६ - १०० - सिद्धम् तु यस्य गुणस्य भावात् द्रव्ये शब्दनिवेशः तदभिधाने त्वतलौ ।

७ - १०० - सिद्धम् एतत् ।

८ - १०० - कथम् ।

९ - १०० - यस्य गुणस्य भावात् द्रव्ये शब्दनिवेशः तदभिधाने तस्मिन् गुणे वक्तव्ये प्रत्ययेन भवितव्यम् ।

१० - १०० - न च अभिप्रायादीनाम् भावात् द्रव्ये देवदत्तशब्दः वर्तते ।

११ - १०० - किम् पुनः द्रव्यम् के पुनः गुणाः ।

१२ - १०० - शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः गुणाः ।

१३ - १०० - ततः अन्यत् द्रव्यम् ।

१४ - १०० - किम् पुनः अन्यत् शब्दादिभ्यः द्रव्यम् आहोस्वित् अनन्यत् ।

१५ - १०० - गुणस्य अयम् भावात् द्रव्ये शब्दनिवेशम् कुर्वन् ख्यापयति अन्यत् शब्दादिभ्यः द्रव्यम् इति ।

१६ - १०० - अनन्यत् शब्दादिभ्यः द्रव्यम् ।

१७ - १०० - न हि अन्यत् उपलभ्यते ।

१८ - १०० - पशोः खलु अपि विशसितस्य पर्णशते न्यस्तस्य न अन्यत् शब्दादिभ्यः उपलभ्यते ।

१९ - १०० - अन्यत् शब्दादिभ्यः द्रव्यम् तत् तु अनुमानगम्यम् ।

२० - १०० - तत् यथा ओषधिवनस्पतीनाम् वृद्धिह्रासौ ।

२१ - १०० - ज्योतिषाम् गतिः इति ।

२२ - १०० - कः असौ अनुमानः ।

२३ - १०० - इह समाने वर्ष्मणि परिणाहे च अन्यत् तुलाग्रम् भवति लोहस्य अन्यत् कार्पासानाम् ।

२४ - १०० - यत्कृतः विशेषः तत् द्रव्यम् ।

२५ - १०० - तथा कः चित् स्पृशन् एव छिनत्ति कः चित् लम्बमानः अपि न छिनत्ति ।

२६ - १०० - यत्कृतः विशेषः तत् द्रव्यम् ।

२७ - १०० - कः चित् एकेन एव प्रहारेण व्यपवर्गम् करोति कः चित् द्वाभ्याम् अपि अन् करोति ।

२८ - १०० - यत्कृतः विशेषः तत् द्रव्यम् ।

२९ - १०० - अथ वा यस्य गुणान्तरेषु अपि प्रादुर्भावत्सु तत्त्वम् न विहन्यते तत् द्रव्यम् ।

३० - १०० - किम् पुनः तत्त्वम् ।

३१ - १०० - तद्भावः तत्त्वम् ।

३२ - १०० - तत् यथा आमलकादीनाम् फलानाम् रक्तादयः पीतादयः च गुणाः प्रादुः भवन्ति ।

३३ - १०० - आमलकम् बदरम् इति एव भवति ।

३४ - १०० - अन्वर्थम् खलु अपि निर्वचनम् ।

३५ - १०० - गुणसन्द्रावः द्रव्यम् इति ।

३६ - १०० - यदि तर्हि षष्ठीसमर्थात् गुणे प्रत्ययाः उतप्द्यन्ते किम् इयता सूत्रेण ।

३७ - १०० - एतावत् वक्तव्यम् षष्ठीसमर्थात् गुणे इति ।

३८ - १०० - षष्ठीसमर्थात् गुणे इति इयति उच्यमाने द्विगुणा रज्जुः त्रिगुणा रज्जुः अत्र अपि प्राप्नोति ।

३९ - १०० - न एषः दोषः ।

४० - १०० - गुणशब्दः अयम् बह्वर्थः ।

४१ - १०० - अस्ति एव समेषु अवयवेषु वर्तते ।

४२ - १०० - तत् यथा द्विगुणा रज्जुः त्रिगुणा रज्जुः इति ।

४३ - १०० - अस्ति द्रव्यपदार्थकः ।

४४ - १०० - तत् यथा गुणवान् अयम् देशः इति उच्यते यस्मिन् गावः सस्यानि च वर्तन्ते ।

४५ - १०० - अस्ति अप्राधान्ये वर्तते ।

४६ - १०० - तत् यथा यः यत्र अप्रधानम् भवति सः आह गुणभूताः वयम् अत्र इति ।

४७ - १०० - अस्ति आचारे वर्तते ।

४८ - १०० - तत् यथा गुणवान् अयम् ब्राह्मणः इति उच्यते यः सम्यक् आचारम् करोति ।

४९ - १०० - अस्ति संस्कारे वर्तते ।

५० - १०० - तत् यथा संस्कृतम् अन्नम् गुणवत् इति उच्यते ।

५१ - १०० - अथ वा सर्वत्र एव अयम् गुणशब्दः समेषु अवयवेषु वर्तते ।

५२ - १०० - तत् यथा द्विगुणम् अध्ययनम् त्रिगुणम् अध्ययनम् इति उच्यते ।

५३ - १०० - चर्चागुणान् क्रमगुणान् च अपेक्ष्य भवति न संहितागुणान् चर्चागुणान् च ।

५४ - १०० - यदि एवम् गुणवत् अन्नम् इति गुणशब्दः न उपपद्यते ।

५५ - १०० - न हि अन्नस्य सूपादयः गुणाः समाः भवन्ति ।

५६ - १०० - न अवश्यम् वर्ष्मतः परिमाणतः एव वा साम्यम् भवति ।

५७ - १०० - किम् तर्हि युक्तितः अपि ।

५८ - १०० - आतः च युक्तितः ।

५९ - १०० - यः हि मुद्गप्रस्थे लवणप्रस्थम् प्रक्षिपेत् न अदः युक्तम् स्यात् ।

६० - १०० - यदि तावत् अदेः अन्नम् न अदः अत्तव्यम् स्यात् ।

६१ - १०० - अथ अनितेः अन्नम् न अदः जग्द्व्हा प्राण्यात् ।

६२ - १०० - शुक्लादिषु तर्हि वर्त्यभावात् वृत्तिः न प्राप्नोति ।

६३ - १०० - शुक्लत्वम् ।

६४ - १०० - शुक्लता इति ।

६५ - १०० - किम् पुनः कारणम् शुक्लादयः एव उदाह्रियन्ते न पुनः वृक्षादयः अपि ।

६६ - १०० - वृक्षत्वम् वृक्षता इति ।

६७ - १०० - अस्ति अत्र विशेषः ।

६८ - १०० - उभयवचनाः हि एते द्रव्यम् च आहुः गुणम् च ।

६९ - १०० - यतः द्रव्यवचनाः ततः वृत्तिः भविष्यति ।

७० - १०० - इमे अपि तर्हि उभयवचनाः ।

७१ - १०० - कथम् ।

७२ - १०० - आरभ्यते मतुब्लोपः गुणवचनेभ्यः मतुपः लुक् भवति इति ।

७३ - १०० - यतः द्रव्यवचनाः ततः वृत्तिः भविष्यति ।

७४ - १०० - डित्थादिषु तर्हि वर्त्यभावात् वृत्तिः न प्राप्नोति ।

७५ - १०० - डित्थत्वम् ।

७६ - १०० - डित्थता ।

७७ - १०० - डाम्भिट्टत्वम् इति ।

७८ - १०० - अत्र अपि कः चित् प्राथमकल्पिकः डित्थः डाम्भिट्टः च ।

७९ - १०० - तेन कृताम् क्रियाम् गुणम् वा यः कः चित् करोति सः उच्यते डित्थत्वम् ते एतत् डाम्भिट्टत्वम् ते एतत् ।

८० - १०० - एवम् डित्थाः कुर्वन्ति ।

८१ - १०० - एवम् डाम्भिट्टाः कुर्वन्ति ।

८२ - १०० - यः तर्हि प्राथमकल्पिकः डित्थः डाम्भिट्टः च तस्य वर्त्यभावात् वृत्तिः न प्राप्नोति ।

८३ - १०० - न एषः दोषः ।

८४ - १०० - यथा एव तस्य काथञ्चित्कः प्रयोगः एवम् वृत्तिः अपि भविष्यति ।

८५ - १०० - यत् वा सर्वे भावाः स्वेन भावेन भवन्ति सः तेषाम् भावः तदभिधाने ।

८६ - १०० - किम् एभिः त्रिभिः भावग्रहणैः क्रियते ।

८७ - १०० - एकेन शब्दः प्रतिनिर्दिश्यते द्वाभ्याम् अर्थः ।

८८ - १०० - यत् वा सर्वे शब्दाः स्वेन अर्थेन भवन्ति ।

८९ - १०० - सः तेषाम् अर्थः इति तदभिधाने वा त्वतलौ भवतः इति वक्तव्यम् ।

९० - १०० - न एवम् अन्यत्र भवति ।

९१ - १०० - न हि तेन रक्तम् रागात् इति अत्र शब्देन रक्ते प्रत्ययाः उत्पद्यन्ते ।

९२ - १०० - शब्दे असम्भवात् अर्थेन रक्ते प्रत्ययाः भविष्यन्ति ।

९३ - १०० - तत् तर्हि अन्यतरत् कर्तव्यम् ।

९४ - १०० - सूत्रम् च भिद्यते ।

९५ - १०० - यथान्यासम् एव अस्तु ।

९६ - १०० - ननु च उक्तम् तस्य भावः इति अभिप्रायादिषु अतिप्रसङ्गः इति ।

९७ - १०० - उक्तम् वा ।

९८ - १०० - किम् उक्तम् ।

९९ - १०० - अनभिधानात् इति ।

१०० - १०० - अनभिधानात् अभिप्रायादिषु उतपत्तिः न भविष्यति ।

१ - ५९ - त्वतल्भ्याम् नञ्समासः पूर्वविप्रतिषिद्धम् त्वतलोः स्वरसिद्ध्यर्थम् ।

२ - ५९ - त्वतल्भ्याम् नञ्समासः भवति पूर्वविप्रतिष्धेन ।

३ - ५९ - किम् प्रयोजनम् ।

४ - ५९ - त्वतलोः स्वरसिद्ध्यर्थम् ।

५ - ५९ - त्वतलोः स्वरसिद्धिः यथा स्यात् ।

६ - ५९ - त्वतलोः अवकाशः भावस्य वचनम् प्रतिषेधस्य अवचनम् ।

७ - ५९ - ब्राह्मणत्वम् ।

८ - ५९ - ब्राह्म्णता ।

९ - ५९ - नञ्समासस्य अवकाशः प्रतिषेधस्य वचनम् भावस्य अवचनम् ।

१० - ५९ - अब्राह्मणः ।

११ - ५९ - अवृषलः ।

१२ - ५९ - उभयवचने उभयम् प्राप्नोति ।

१३ - ५९ - अब्राह्मणत्वम् ।

१४ - ५९ - अब्राह्मणता ।

१५ - ५९ - नञ्समासः भवति पूर्वविप्रतिष्धेन ।

१६ - ५९ - सः तर्हि पूर्वविप्रतिषेधः वक्तव्यः ।

१७ - ५९ - न वक्तव्यः ।

१८ - ५९ - न अत्र त्वतलौ प्राप्नुतः ।

१९ - ५९ - किम् कारणम् ।

२० - ५९ - असामर्थ्यात् ।

२१ - ५९ - कथम् असामर्थ्यम् ।

२२ - ५९ - सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।

२३ - ५९ - यावता ब्राह्मणशब्दः प्रतिषेधम् अपेक्षते ।

२४ - ५९ - नञ्समासः अपि तर्हि न प्राप्नोति ।

२५ - ५९ - किम् कारणम् ।

२६ - ५९ - असामर्थ्यात् एव ।

२७ - ५९ - कथम् असामर्थ्यम् ।

२८ - ५९ - सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।

२९ - ५९ - यावता ब्राह्मणशब्दः भावम् अपेक्षते ।

३० - ५९ - प्रधानम् तदा ब्राह्मणशब्दः ।

३१ - ५९ - भवति च प्रधानस्य सापेक्षस्य अपि समासः ।

३२ - ५९ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।

३३ - ५९ - नञ्समादात् अन्यः भाववचनः स्वरोत्तरपदवृद्ध्यर्थम् इति वक्ष्यति ।

३४ - ५९ - तत्र व्यवस्थार्थम् इदम् वक्तव्यम् ।

३५ - ५९ - वा छन्दसि ।

३६ - ५९ - वा छन्दसि नञ्समासः वक्तव्यः ।

३७ - ५९ - निर्वीर्यताम् वै यजमानः आशास्ते अपशुताम् ।

३८ - ५९ - अयोनित्वाय ।

३९ - ५९ - अशिथिलत्वाय ।

४० - ५९ - अगोताम् अनपत्यताम् ।

४१ - ५९ - भवेत् इदम् युक्तम् उदाहरणम् ।

४२ - ५९ - अयोनित्वाय ।

४३ - ५९ - अशिथिलत्वाय इति ।

४४ - ५९ - इदम् तु अयुक्तम् अपशुताम् इति ।

४५ - ५९ - न हि असौ समासभावम् आशास्ते ।

४६ - ५९ - किम् तर्हि ।

४७ - ५९ - उत्तरपदाभावम् आशास्ते ।

४८ - ५९ - न पशोः भावः इति ।

४९ - ५९ - नञ्समासात् अन्यः भाववचनः ।

५० - ५९ - नञ्समासात् अन्यः भाववचनः भवति विप्रतिषेधेन ।

५१ - ५९ - किम् प्रयोजनम् ।

५२ - ५९ - स्वरोत्तरपदवृद्ध्यर्थम् ।

५३ - ५९ - स्वरार्थम् उत्तरपदवृद्ध्यर्थम् च ।

५४ - ५९ - स्वरार्थम् तावत् ।

५५ - ५९ - अप्रथिमा ।

५६ - ५९ - अम्रदिमा ।

५७ - ५९ - उत्तरपदवृद्ध्यर्थम् ।

५८ - ५९ - अशौक्ल्यम् ।

५९ - ५९ - अकार्ष्ण्यम् ।

१ - २४ - किमर्थः चकारः ।

२ - २४ - अनुकर्षणार्थः ।

३ - २४ - त्वतलौ अनुकृष्येते ।

४ - २४ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।

५ - २४ - प्रकृतौ त्वतलौ अनुवर्तिष्येते ।

६ - २४ - अतः उत्तरम् पठति ।

७ - २४ - आ च त्वात् इति चकारकरणम् अपवादसमावेशार्थम् ।

८ - २४ - आ च त्वात् इति चकारकरणम् क्रियते अपवादसमावेशार्थम् ।

९ - २४ - इमनिच्प्रभृतिभिः अपवादैः समावेशः यथा स्यात् ।

१० - २४ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।

११ - २४ - आ त्वात् इति एवम् इमनिच्प्रभृतिभिः अपवादैः समावेशः भविष्यति ।

१२ - २४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।

१३ - २४ - आ त्वात् याः प्रकृतयः ताभ्यः च त्वतलौ यथा स्याताम् यतः च उच्येते ।

१४ - २४ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।

१५ - २४ - आ त्वात् इति एव याः प्रकृतयः ताभ्यः त्वतलौ भविष्यतः यतः च उच्येते ।

१६ - २४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।

१७ - २४ - आ त्वात् ये अर्थाः तत्र त्वतलौ यथा स्याताम् यत्र च उच्येते ।

१८ - २४ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।

१९ - २४ - आ त्वात् इति एव आ त्वात् ये अर्थाः तत्र त्वतलौ भविष्यतः यत्र च उच्येते ।

२० - २४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।

२१ - २४ - आ त्वात् याः प्रकृतयः ताभ्यः च त्वतलौ यथा स्याताम् यस्याः च प्रकृतेः अतस्मिन् विशेषे अन्यः प्रत्ययः उत्पद्यते ।

२२ - २४ - किम् कृतम् भवति ।

२३ - २४ - स्त्रीपुंसाभ्याम् त्वतलोः उपसङ्ख्यानम् चोदितम् ।

२४ - २४ - तत् न वक्तव्यम् भवति ।

१ - २७ - कस्य अयम् प्रतिषेधः ।

२ - २७ - त्वतलोः इति आह ।

३ - २७ - न एतत् असि प्रयोजनम् ।

४ - २७ - इष्येते नञ्पूर्वात् तत्पुरुषात् त्वतलौ अब्राह्मणत्वम् अब्राह्मणता इति ।

५ - २७ - अतः उत्तरम् पठति ।

६ - २७ - न नञ्पूर्वात् इति उत्तरस्य प्रतिषेधः ।

७ - २७ - न नञ्पूर्वात् इति उत्तरस्य भावप्रत्ययस्य प्रतिषेधः क्रियते ।

८ - २७ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।

९ - २७ - परिगणिताभ्यः प्रकृतिभ्यः उत्तरः भावप्रत्ययः विधीयते ।

१० - २७ - न च तत्र का चित् नञ्पूर्वा प्रकृतिः गृह्यते ।

११ - २७ - तदन्तविधिना प्राप्नोति ।

१२ - २७ - ग्रहणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिः प्रतिषिध्यते ।

१३ - २७ - यत्र तर्हि तदन्तविधिः अस्ति ।

१४ - २७ - पत्यन्तपुरोहितादिभ्यः यक् इति ।

१५ - २७ - यदि एतावत् प्रयोजनम् स्यात् तत्र एव अयम् ब्रूयात् अपत्यन्तात् यक् भवति नञ्पूर्वात् तत्पुरुषात् इति ।

१६ - २७ - एवम् तर्हि ज्ञापयति आचारयः उत्तरः भावप्रत्ययः नञ्पूर्वात् बहुव्रीहेः भवति इति ।

१७ - २७ - न इष्यते ।

१८ - २७ - त्वतलौ एव इष्येते अविद्यमानाः पृथवः अस्य अपृथुः , अपृथोः भावः अपृथुत्वम् अपृथुता इति ।

१९ - २७ - एवम् तर्हि ज्ञापयति आचारयः उत्तरः भावप्रत्ययः अन्यपूर्वात् तत्पुरुषात् भवति इति ।

२० - २७ - न इष्यते ।

२१ - २७ - त्वतलौ एव इष्येते परमः पृथुः परमपृथुः , परमपृथोः भावः परमपृथुत्वम् परमपृथुता ।

२२ - २७ - एवम् तर्हि ज्ञापयति आचारयः उत्तरः भावप्रत्ययः सापेक्षात् भवति इति ।

२३ - २७ - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।

२४ - २७ - नञ्समासात् अन्यः भाववचनः स्वरोत्तरपदवृद्ध्यर्थम् इति उक्तम् ।

२५ - २७ - तत् उपपन्नम् भवति ।

२६ - २७ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।

२७ - २७ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति सर्वे एते तद्धिताः सापेक्षात् भवन्ति इति यत् अयम् नञः गुणप्रतिषेधे सम्पाद्यर्हहितालमर्थाः तद्धिताः इति आह ।

१ - १४ - वावचनम् किमर्थम् ।

२ - १४ - वाक्यम् अपि यथा स्यात् ।

३ - १४ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।

४ - १४ - प्रकृटा महाविभाषा ।

५ - १४ - तया वाक्यम् अपि भविष्यति ।

६ - १४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।

७ - १४ - त्वतलौ अपि यथा स्याताम् ।

८ - १४ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।

९ - १४ - आ च त्वात् इति एतस्मात् यत्नात् त्वतलौ अपि भविष्यतः ।

१० - १४ - अतः उत्तरम् पठति ।

११ - १४ - पृथ्वादिभ्यः वावचनम् अण्समावेशार्थम् ।

१२ - १४ - पृथ्वादिभ्यः वावचनम् क्रियते अण्समावेशः यथा स्यात् ।

१३ - १४ - पार्थवम् ।

१४ - १४ - प्रथिमा ।

१ - १ - ब्राह्मणादिषु चातुर्वर्ण्यादीनाम् उपसङ्ख्यानम् । ब्राह्मणादिषु चातुर्वर्ण्यादीनाम् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् । चातुर्वर्ण्यम् । चातुर्वैद्यम् । चातुराश्रम्यम् । अर्हतः नुम् च । अर्हतः नुम् च ष्यञ् च वक्तव्यः । अर्हतः भावः आर्हन्त्यम् आर्हती ।

१ - ७ - किम् इदम् नलोपे वर्णग्रहणम् आहोस्वित् सङ्घातग्रहणम् ।

२ - ७ - किम् च अतः ।

३ - ७ - यदि वर्णग्रहणम् स्तेयम् ।

४ - ७ - नलोपे कृते अयादेशः प्राप्नोति ।

५ - ७ - अथ सङ्घातग्रहणम् अन्त्यस्य लोपः कस्मात् न भवति ।

६ - ७ - सिद्धः अन्त्यस्य लोपः यस्य इति एव ।

७ - ७ - तत्र आरम्भसामर्थ्यात् सर्वस्य भविष्यति ।

१ - ३ - अण्प्रकरणे श्रोत्रियस्य ।

२ - ३ - अण्प्रकरणे श्रोत्रियस्य उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् घलोपः च ।

३ - ३ - श्रोत्रियस्य भावः श्रौत्रम् ।

N/A

References : N/A
Last Updated : January 17, 2018

Comments | अभिप्राय

Comments written here will be public after appropriate moderation.
Like us on Facebook to send us a private message.
TOP