संस्कृत सूची|संस्कृत साहित्य|व्याकरणः|व्याकरणमहाभाष्य|अध्याय ४|पाद ३| खण्ड ४९ पाद ३ खण्ड ४९ खण्ड ५० पाद ३ - खण्ड ४९ व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे. Tags : grammerpaninivyakaranamahabhashyaपाणिनिव्याकरणव्याकरणमहाभाष्य खण्ड ४९ Translation - भाषांतर १ - १० - युष्मदस्मद्भ्याम् प्रत्ययविधाने योगविभागः ।२ - १० - युष्मदस्मद्भ्याम् प्रत्ययविधाने योगविभागः कर्तव्यः ।३ - १० - युष्मदस्मदोः अन्यतरस्याम् छः भवति ।४ - १० - युष्मदीयः अस्मदीयः ।५ - १० - ततः खञ् च ।६ - १० - खञ् च भवति युष्मदस्मदोः अन्यतरस्याम् ।७ - १० - यौष्मकीणः आस्माकीनः ।८ - १० - किमर्थः योगविभागः ।९ - १० - समसङ्ख्याप्रतिषेधार्थः ।१० - १० - सङ्ख्यातानुदेशः मा भूत् इति ।१ - १९ - आदेशवचने च ।२ - १९ - किम् ।३ - १९ - योगविभागः कर्तव्यः ।४ - १९ - तस्मिन् अणि युष्माकास्माकौ भवतः ।५ - १९ - यौष्माकः आस्माकः ।६ - १९ - ततः खञि ।७ - १९ - खञि च युष्माकास्माकौ भवतः ।८ - १९ - यौष्माकीणः आस्माकीनः ।९ - १९ - किमर्थः योगविभागः ।१० - १९ - समसङ्ख्याप्रतिषेधार्थः इति एव ।११ - १९ - तत्र पुनः खञ्ग्रहणम् ।१२ - १९ - तत्र पुनः खञ्ग्रहणम् कर्तव्यम् ।१३ - १९ - न हि अन्तरेण खञ्ग्रहणम् योगाङ्गम् उपजायते ।१४ - १९ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।१५ - १९ - न वक्तव्यम् ।१६ - १९ - एवम् वक्ष्यामि ।१७ - १९ - तस्मिन् खञि युष्माकास्माकौ भवतः ।१८ - १९ - ततः अणि च ।१९ - १९ - अणि चयुष्माकास्माकौ भवतः इति ।१ - २५ - एकार्थग्रहणम् च ।२ - २५ - एकार्थग्रहणम् च कर्तव्यम् ।३ - २५ - एकार्थयोः युष्मदस्मदोः इति वक्तव्यम् ।४ - २५ - किमर्थम् न एकवचने इति एव सिद्धम् ।५ - २५ - न सिध्यति ।६ - २५ - किम् कारणम् ।७ - २५ - एकवचनाभावात् ।८ - २५ - एकवचने इति उच्यते ।९ - २५ - न च अत्र एकवचनम् पश्यामः ।१० - २५ - यदि पुनः एकवचनपरत्वेन अण्खञौ विशेष्येयाताम् ।११ - २५ - न एवम् शक्यम् ।१२ - २५ - इह हि प्रसज्येयाताम् ।१३ - २५ - युष्माकम् छात्रः यौष्माकीणः ।१४ - २५ - आस्माकीनः ।१५ - २५ - इह च न स्याताम् ।१६ - २५ - तव छात्राः तावकीनाः ।१७ - २५ - मामकीनाः ।१८ - २५ - तस्मात् न एवम् शक्यम् ।१९ - २५ - न चेत् एवम् एकार्थग्रहणम् कर्तव्यम् ।२० - २५ - न कर्तव्यम् ।२१ - २५ - न इदम् पारिभाषिकस्य एकवचनस्य ग्रहणम् ।२२ - २५ - किम् तर्हि ।२३ - २५ - अन्वर्थग्रहणम् ।२४ - २५ - उच्यते वचनम् ।२५ - २५ - एकस्य अर्थस्य वचनम् एकवचनम् ।१ - १० - अर्धात् यद्विधाने सपूर्वात् ठञ् ।२ - १० - अर्धात् यद्विधाने सपूर्वात् ठञ् वक्तव्यः ।३ - १० - बालेयार्धिकः गौतमार्धिकः ।४ - १० - दिक्पूर्वपदात् यत् च ।५ - १० - दिक्पूर्वपदात् यत् च ठञ् च वक्तव्यः ।६ - १० - पूर्वार्ध्यः पौर्वार्धिकः दक्षिणार्ध्यः दाक्षिणार्धिकः उत्तरार्ध्यः औत्तरार्धिकः ।७ - १० - किमर्थम् इदम् उच्यते यदा आद्यन्यासे एव दिक्पूर्वपदात् अर्धात् उभयम् उच्यते ।८ - १० - इदम् अद्य अपूर्वम् क्रियते अर्धात् यद्विधाने सपूर्वात् ठञ् इति ।९ - १० - तत् द्वेष्यम् विजानीयात् सर्वम् विकल्पते इति ।१० - १० - तत् आचार्यः सुहृत् भूत्वा अन्वाचष्ते दिक्पूर्वपदात् यथान्यासम् एव भवति इति ।१ - २२ - श्वसः तुटि आदेशानुपपत्तिः अनादित्वात् ।२ - २२ - श्वसः तुटि कृते आदेशानुपपत्तिः ।३ - २२ - किम् कारणम् ।४ - २२ - अनादित्वात् ।५ - २२ - तुटि कृते अनादित्वात् आदेशः न प्राप्नोति ।६ - २२ - एवम् तर्हि पूर्वान्तः करिष्यते ।७ - २२ - पूर्वान्ते कप्रतिषेधः ।८ - २२ - यदि पूर्वान्तः कादेशस्य प्रतिषेधः वक्तव्यः ।९ - २२ - शौवस्तिकम् ।१० - २२ - तान्तात् इति कादेशः प्राप्नोति ।११ - २२ - अस्तु तर्हि परादिः ।१२ - २२ - ननु च उक्तम् श्वसः तुटि आदेशानुपपत्तिः अनादित्वात् इति ।१३ - २२ - सिद्धम् तु आदिष्टस्य तुड्वचनात् ।१४ - २२ - सिद्धम् एतत् ।१५ - २२ - कथम् ।१६ - २२ - तुड् आदिष्टस्य इति वक्तव्यम् ।१७ - २२ - अथ वा चेन सन्नियोगः करिष्यते ।१८ - २२ - तुट् च ।१९ - २२ - किम् च ।२० - २२ - यत् च अन्यत् प्राप्नोति ।२१ - २२ - किम् च अन्यत् प्राप्नोति ।२२ - २२ - आदेशः ।१ - १६ - हेमन्तस्य अणि तलोपवचनानर्थक्यम् हेम्नः प्रकृत्यन्तरत्वात् ।२ - १६ - हेमन्तस्य अणि तलोपवचनम् अनर्थकम् ।३ - १६ - किम् कारणम् ।४ - १६ - हेम्नः प्रकृत्यन्तरत्वात् ।५ - १६ - प्रकृत्यन्तरम् हेमन्शब्दः ।६ - १६ - आतः च प्रकृत्यन्तरम् ।७ - १६ - एवम् हि आह ।८ - १६ - हेमन् हेमन् आगनीगन्ति कर्णौ ।९ - १६ - तस्मात् एतौ हेमन् न शुष्यतः इति ।१० - १६ - अलोपदर्शनात् च ।११ - १६ - अलोपः खलु अपि दृश्यते ।१२ - १६ - पङ्क्तिः हैमन्ती इति ।१३ - १६ - अपरः आह हेमन्तस्य अण्वचनम् अणि च तलोपवचनम् अनर्थकम् ।१४ - १६ - किम् कारणम् ।१५ - १६ - हेम्नः प्रकृत्यन्तरत्वात् अलोपदर्शनात् च इति एव ।१६ - १६ - तत्र ऋतुभ्यः इति एव सिद्धम् ।१ - ८ - चिरपरुत्परारिभ्यः त्नः वक्तव्यः ।२ - ८ - चिरत्नम् परुत्त्नम् परारित्नम् ।३ - ८ - प्रगस्य छन्दसि गलोपः च त्नः च वक्तव्यः ।४ - ८ - प्रत्नम् आत्मानम् ।५ - ८ - अग्रादिपश्चात् डिमुच् स्मृतः ।६ - ८ - अग्रिमम् आदिमम् पश्चिमम् ।७ - ८ - अन्तात् च इति वक्तव्यम् ।८ - ८ - अन्तिमम्.१ - ४२ - अथ सायचिरयोः किम् निपात्यते ।२ - ४२ - सायचिरयोः मकारान्तत्वम् प्रत्ययसन्नियुक्तम् ।३ - ४२ - सायचिरयोः मकारान्तत्वम् प्रत्ययसन्नियोगेन निपात्यते ।४ - ४२ - सायन्तनम् चिरन्तनम् ।५ - ४२ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।६ - ४२ - मकारान्तः सायंशब्दः ।७ - ४२ - कथम् सायाह्नः ।८ - ४२ - सायमः अह्ने मलोपः ।९ - ४२ - सायमः अह्ने मलोपः वक्तव्यः ।१० - ४२ - कथम् सायतरे ।११ - ४२ - तरे च इति वक्तव्यम् ।१२ - ४२ - कथम् सायम् साये ।१३ - ४२ - वा सप्तम्याम् इति वक्तव्यम् ।१४ - ४२ - अथ प्राह्णप्रगयोः किम् निपात्यते ।१५ - ४२ - प्राह्णप्रग्योः एकारान्तत्वम् ।१६ - ४२ - प्राह्णप्रग्योः एकारान्तत्वम् निपात्यते ।१७ - ४२ - प्राह्णेतनम् प्रगेतनम् ।१८ - ४२ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।१९ - ४२ - सप्तम्याः अलुका अपि सिद्धम् ।२० - ४२ - भवेत् सिद्धम् यदा सप्तमी ।२१ - ४२ - यदा तु अन्या विभक्तिः तदा न सिध्यति ।२२ - ४२ - तुटि उक्तम् ।२३ - ४२ - किम् उक्तम् ।२४ - ४२ - तुटि आदेशानुपपत्तिः अनादित्वात् इति ।२५ - ४२ - तुटि कृते अनादित्वात् आदेशः न प्राप्नोति ।२६ - ४२ - एवम् तर्हि पूर्वान्तः करिष्यते ।२७ - ४२ - पूर्वान्ते विसर्जनीयः ।२८ - ४२ - यदि पूर्वान्तः विसर्जनीयः वक्तव्यः ।२९ - ४२ - प्रातस्तनम् पुनस्तनम् ।३० - ४२ - परादौ पुनः सति खरवसानयोः विसर्जनीयः इति विसर्जनीयः सिद्धः भवति ।३१ - ४२ - अस्तु तर्हि परादिः ।३२ - ४२ - ननु च उक्तम् तुटि कृते अनादित्वात् आदेशः न प्राप्नोति इति ।३३ - ४२ - सिद्धम् तु आदिष्टस्य तुड्वचनात् ।३४ - ४२ - सिद्धम् एतत् ।३५ - ४२ - कथम् ।३६ - ४२ - तुड् आदिष्टस्य इति वक्तव्यम् ।३७ - ४२ - अथ वा चेन सन्नियोगः करिष्यते ।३८ - ४२ - तुट् च ।३९ - ४२ - किम् च ।४० - ४२ - यत् च अन्यत् प्राप्नोति ।४१ - ४२ - किम् च अन्यत् प्राप्नोति ।४२ - ४२ - आदेशः ।१ - ५८ - पूर्वाह्णापराह्णाभ्याम् सुबन्तवचनम् सप्तमीश्रवणाऋथम् ।२ - ५८ - पूर्वाह्णापराह्णाभ्याम् सुबन्तत्वम् वक्तव्यम् ।३ - ५८ - किम् प्रयोजनम् ।४ - ५८ - सप्तमीश्रवणाऋथम् ।५ - ५८ - सप्तम्याः श्रवणम् यथा स्यात् ।६ - ५८ - पूर्वाह्णेतनम् अपराह्णेतनम् ।७ - ५८ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।८ - ५८ - न वक्तव्यम् ।९ - ५८ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति भवति अत्र सप्तमी इति यत् अयम् घकालतनेषु कालनाम्नः इति सप्तम्याः अलुकम् शास्ति ।१० - ५८ - अलुग्वचनम् ज्ञापकम् इति चेत् अव्ययात् सप्तमीप्रसङ्गः ।११ - ५८ - अलुग्वचनम् ज्ञापकम् इति चेत् अव्ययात् सप्तमी प्राप्नोति ।१२ - ५८ - दोषातनम् दिवातनम् ।१३ - ५८ - अस्तु अव्ययात् इति लुक् भविष्यति ।१४ - ५८ - इह अपि लुक् प्राप्नोति ।१५ - ५८ - पूर्वाह्णेतनम् अपराह्णेतनम् ।१६ - ५८ - अलुक् अत्र लुकम् बाधिष्यते ।१७ - ५८ - इह अपि बाधेत ।१८ - ५८ - दोषातनम् दिवातनम् ।१९ - ५८ - समानाश्रयः लुक् अलुका बाध्यते ।२० - ५८ - कः च समानाश्रयः ।२१ - ५८ - यः प्रत्ययाश्रयः ।२२ - ५८ - अत्र च प्राक् एव प्रत्ययोत्पत्तेः लुक् भवति ।२३ - ५८ - न सिध्यति ।२४ - ५८ - इह हि सति प्रत्यये लुका भवितव्यम् ।२५ - ५८ - सति लुकि अलुका भवितव्यम् ।२६ - ५८ - तत्र च प्रत्ययः एव न अस्ति ।२७ - ५८ - कुतः लुक् भविष्यति ।२८ - ५८ - सा एषा ज्ञापकेन असती विभक्तिः आकृष्यते ।२९ - ५८ - सा यथा इह बाधिका भवति पूर्वाह्णेतनम् अपराह्णेतनम् एवम् इह अपि स्यात् दोषातनम् दिवातनम् ।३० - ५८ - एवम् तर्हि न ब्रूमः अलुग्वचनम् ज्ञापकम् भवति अत्र सप्तमी इति ।३१ - ५८ - किम् तर्हि ।३२ - ५८ - भवति सुबन्तात् उत्पत्तिः इति ।३३ - ५८ - किम् पुनः ज्ञाप्यम् एतत् यावता समर्थानाम् प्रथमात् वा इति वर्तते सामर्थ्यम् च सुबन्तेन ।३४ - ५८ - ज्ञाप्यम् इति आह ।३५ - ५८ - कथम् ।३६ - ५८ - ङ्याप्प्रातिपदिकात् इति अपि वर्तते ।३७ - ५८ - तत्र कुतः एतत् सुबन्तात् उत्पत्तिः भविष्यति न पुनः ङ्याप्प्रातिपदिकात् इति ।३८ - ५८ - कथम् यत् उक्तम् वृद्धावृद्धावर्णस्वरद्व्यज्लक्षणे च प्रत्ययविधौ तत्सम्प्रत्ययार्थम् इति ।३९ - ५८ - समर्थस्य यत् वृद्धम् ङ्याप्प्रातिपदिकम् इति एतत् विज्ञायते ।४० - ५८ - यदि एतत् ज्ञप्यते कथम् द्विपदः आगतम् द्विपाद्रूप्यम् प्रष्ठौहः आगतम् प्रष्ठ्वाड्रूप्यम् कीलालपः आगतम् कीलालपारूप्यम् पपुषः आगतम् पपिवड्रूप्यम् ।४१ - ५८ - पद्भावः ऊहाकारलोपः प्रसारणम् इति एते विधयः प्राप्नुवन्ति ।४२ - ५८ - लुके कृते न भविष्यन्ति ।४३ - ५८ - इह तर्हि सामसु साधुः सामन्यः वेमन्यः नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य इति नलोपः प्राप्नोति ।४४ - ५८ - लुकि कृते भत्वात् न भविष्यति ।४५ - ५८ - इदम् इह सम्प्रधार्यम् ।४६ - ५८ - लुक् क्रियताम् नलोपः इति ।४७ - ५८ - किम् अत्र कर्तव्यम् ।४८ - ५८ - परत्वात् नलोपः ।४९ - ५८ - एवम् तर्हि इदम् इह सम्प्रधार्यम् ।५० - ५८ - नलोपः क्रियताम् तद्धितोत्पत्तिः इति ।५१ - ५८ - किम् अत्र कर्तव्यम् ।५२ - ५८ - परत्वात् नलोपः ।५३ - ५८ - असिद्धः नलोपः ।५४ - ५८ - तस्य असिद्धत्वात् तद्धितोत्पत्तिः भविष्यति ।५५ - ५८ - परिगणितेषु कार्येषु नलोपः असिद्धः न च इदम् तत्र परिगण्यते ।५६ - ५८ - इदम् अपि तत्र परिगण्यते ।५७ - ५८ - कथम् ।५८ - ५८ - सुब्विधिः इति सर्वविभक्त्यन्तः समासः सुपः विधिः सुब्विधिः , सुबन्तात् विधिः सुब्विधिः इति ।१ - ३६ - किमर्थम् जातादयः अर्थाः निर्दिश्यन्ते ।२ - ३६ - जातादिषु अर्थेषु घादयः यथा स्युः ।३ - ३६ - स्वार्थे मा भूवन् इति ।४ - ३६ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।५ - ३६ - शेषे इति वर्तते ।६ - ३६ - तेन स्वार्थे न भविष्यन्ति ।७ - ३६ - अतः उत्तरम् पठत् ।८ - ३६ - तत्रजातादिषु वचनम् नियमार्थम् ।९ - ३६ - नियमार्थः अयम् आरम्भः ।१० - ३६ - जातादिषु एव घादयः यथा स्युः ।११ - ३६ - इह मा भूवन् ।१२ - ३६ - तत्र आस्ते तत्र शेते इति ।१३ - ३६ - यदि नियमः क्रियते दार्षदाः सक्तवः औलूखलः यावकः इति न सिध्यति ।१४ - ३६ - संस्कृतम् इति एवम् भविष्यति ।१५ - ३६ - भवेत् सिद्धम् दार्षदाः सक्तवः इति ।१६ - ३६ - इदम् तु न सिध्यति औलूखलः यावकः इति ।१७ - ३६ - संस्कृतम् हि नाम तत् भवति यत् ततः एव अपकृष्य अभ्यवह्रियते ।१८ - ३६ - न च यावकः उलूखलात् एव अपकृष्य अभ्यवह्रियते ।१९ - ३६ - अवश्यम् रन्धनादीनि प्रतीक्ष्याणि ।२० - ३६ - तस्मात् न अर्थः अनेन नियमेन ।२१ - ३६ - कस्मात् न भवति तत्र आस्ते तत्र शेते इति ।२२ - ३६ - अनभिधानात् ।२३ - ३६ - तत् च अवश्यम् अनभिधानम् आश्रयितव्यम् ।२४ - ३६ - क्रियमाणेषु अपि हि अर्थनिर्देशेषु यत्र जातादिषु उत्पद्यमानेन प्रत्ययेन अर्थस्य अभिधान न भवति न भवति तत्र प्रत्ययोत्पत्तिः ।२५ - ३६ - तत् यथा अङ्गुल्या खनति वृक्षमूलात् आगतः इति ।२६ - ३६ - न तर्हि इदानीम् जातादयः अर्थाः निर्देष्टव्याः ।२७ - ३६ - निर्देष्टव्याः च ।२८ - ३६ - किम् प्रयोजनम् ।२९ - ३६ - अपवादविधानार्थम् ।३० - ३६ - प्राविषः ठप् ।३१ - ३६ - प्रावृषि जातः प्रावृषकः ।३२ - ३६ - क्व मा भूत् ।३३ - ३६ - प्रावृषि भवः प्रावेषेण्याः बलाहकाः ।३४ - ३६ - यानि तु एतानि निरपवादानि अर्थापदेशानि तानि शक्यानि अकर्तुम् ।३५ - ३६ - कृतलब्धक्रीतकुशलाः ।३६ - ३६ - स्रौघ्नः देवदत्तः इति ।१ - १७ - लुक्प्रकरणे चित्रारेवतीरोहिणीभ्यः स्त्रियाम् उपसङ्ख्यानम् ।२ - १७ - लुक्प्रकरणे चित्रारेवतीरोहिणीभ्यः स्त्रियाम् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।३ - १७ - चित्रायाम् जाता चित्रा स्त्री चित्रा ।४ - १७ - रेवती रेवती स्त्री रेवती ।५ - १७ - रोहिणी रोहिणी स्त्री ।६ - १७ - फल्गुन्यषाढाभ्याम् टानौ ।७ - १७ - फल्गुन्यषाढाभ्याम् टानौ वक्तव्यौ ।८ - १७ - फल्गुनी ।९ - १७ - अषाढाः उपदधाति ।१० - १७ - श्रविष्ठाषाढाभ्याम् छण् ।११ - १७ - श्रविष्ठाषाढाभ्याम् छण् वक्तव्यः ।१२ - १७ - श्राविष्ठीयाः आषाढीयाः ।१३ - १७ - न वा नक्षत्रेभ्यः बलुलम् लुग्वचनात् ।१४ - १७ - न वा वक्तव्यः ।१५ - १७ - किम् कारणम् ।१६ - १७ - नक्षत्रेभ्यः बलुलम् लुग्वचनात् ।१७ - १७ - नक्षत्रेभ्यः बलुलम् लुक् इति एवम् अत्र लुक् भविष्यति ।१ - २५ - प्रायभवग्रहणम् अनर्थकम् तत्रभवेन कृतत्वात् ।२ - २५ - प्रायभवग्रहणम् अनर्थकम् ।३ - २५ - किम् कारणम् ।४ - २५ - तत्रभवेन कृतत्वात् ।५ - २५ - यः हि राष्ट्रे प्रायेण भवति तत्र भवः असौ भवति ।६ - २५ - तत्र तत्र भवः इति एव सिद्धम् ।७ - २५ - न सिध्यति ।८ - २५ - अनित्यभवः प्रायभवः ।९ - २५ - अनित्यभवः प्रायभवः इति चेत् मुक्तसंशयेन तुल्यम् ।१० - २५ - यत् भवान् मुक्तसंशयम् तत्र भवे उदाहरणम् न्याय्यम् मन्यते स्रौघ्नः देवदत्तः इति तेन एतत् तुल्यम् ।११ - २५ - सः अपि हि अवश्यम् उदक्देशादीनि अभिनिष्क्रामति ।१२ - २५ - अथ एतत् भवान् प्रायभवे उदाहरणम् न्याय्यम् मन्यते तत्र भवे किम् उदाहरणम् ।१३ - २५ - यत् तत्र नित्यम् भवति ।१४ - २५ - स्रौघ्नाः प्रासादाः स्रौघ्नाः प्राकाराः इति ।१५ - २५ - एवम् तर्हि तत्र भवति इति प्रकृत्य जीह्वामूलाङ्गुलेः छः विधीयते ।१६ - २५ - सः यथा दृष्टापचरे अङ्गुलीयम् इति भवति एवम् प्रयभवे अपि भविष्यति ।१७ - २५ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।१८ - २५ - प्रायभवः इति प्रकृत्य उपजानूपकर्णोपनीवेः ठकम् वक्ष्यति ।१९ - २५ - सः प्रायभवे एव यथा स्यात् ।२० - २५ - तत्र भवे मा भूत् ।२१ - २५ - उपजानुभवम् गडु इति ।२२ - २५ - अथ इदानीम् तत्र भवः इति प्रकृत्य शरीरावयवात् यत् विधीयते ।२३ - २५ - सः अत्र कस्मात् न भवति ।२४ - २५ - अनभिधानात् ।२५ - २५ - सः यथा एव अनभिधानात् यत् न भवति एवम् ठक् अपि न भविष्यति ।१ - १५ - विकारे कोशात् ढञ् ।२ - १५ - विकारे कोशात् ढञ् वक्तव्यः ।३ - १५ - कोशस्य विकारः कौशेयम् ।४ - १५ - सम्भूते हि अर्थानुपपत्तिः ।५ - १५ - सम्भूते इति हि उच्यमाने अर्थस्य अनुपपत्तिः स्यात् ।६ - १५ - न हि अदः कोशे सम्भवति ।७ - १५ - किम् तर्हि ।८ - १५ - कोशस्य अदः विकारः ।९ - १५ - यदि विकारः इति उच्यते भस्मनि अपि प्राप्नोति ।१० - १५ - भस्म अपि कोशस्य विकारः ।११ - १५ - अथ सम्भूते इति उच्यमाने क्रिमौ कस्मात् न भवति ।१२ - १५ - क्रिमिः अपि हि कोशे सम्भवति ।१३ - १५ - अनभिधानात् ।१४ - १५ - यथा एव तर्हि अनभिधानात् क्रिमौ न भवति एवम् भस्मनि अपि न भविष्यति ।१५ - १५ - अर्थः च उपपन्नः भवति ।१ - ५ - अयुक्तः अयम् निर्देशः ।२ - ५ - कालात् इति वर्तते. न च कलापी नाम कलः अस्ति ।३ - ५ - न एषः दोषः ।४ - ५ - साहचर्यात् ताच्छब्द्यम् भविष्यति ।५ - ५ - कलापिसहचरितः कालः कलापी कालः इति ।१ - १० - तत्र इति वर्तमाने पुनः तत्रग्रहणम् किमर्थम् ।२ - १० - तत्रप्रकरणे तत्र इति पुनर्वचनम् कालनिवृत्त्यर्थम् ।३ - १० - तत्रप्रकरणे तत्र इति पुनर्वचनम् क्रियते कालनिवृत्त्यर्थम् ।४ - १० - कालाधिकारः निवर्त्यते ।५ - १० - न हि काकः वाश्यते इति एव अधिकाराः निवर्तन्ते ।६ - १० - कः वा अभिसम्बन्धः यत् तत्रग्रहणम् कालाधिकारम् निवर्तयेत् ।७ - १० - एषः अभिसम्बन्धः ।८ - १० - कालाभिसम्बद्धम् तत्रग्रहणम् अनुवर्तते ।९ - १० - तत्रग्रहणम् च तत्रग्रहणस्य निवर्तकम् भवति ।१० - १० - तस्मिन् निवृत्ते कालाधिकारः अपि निवर्तते ।१ - ६ - ञ्यप्रकरणे परिमुखादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।२ - ६ - ञ्यप्रकरणे परिमुखादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।३ - ६ - पारिमुख्यम् पारिहनव्यम् ।४ - ६ - अव्ययीभावाद् विधाने उपकूलादिभ्यः प्रतिषेधः ।५ - ६ - अव्ययीभावाद् विधाने उपकूलादिभ्यः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।६ - ६ - औपकूलः औपमूलः औपशालः ।१ - ३१ - अत्यल्पम् इदम् उच्यते ।२ - ३१ - समानस्य तदादेः च अध्यात्मादिषु च इष्यते ।३ - ३१ - समानस्य सामानिकः ।४ - ३१ - तदादेः समानग्रामिकः समानदेशिकः ।५ - ३१ - अध्यात्मादिषु च इष्यते ।६ - ३१ - आध्यात्मिकः आधिदैविकः आधिभौतिकः ।७ - ३१ - ऊर्ध्वन्दमात् च देहात् च ।८ - ३१ - ठञ् वक्तव्यः ।९ - ३१ - और्ध्वन्दमिकम् और्ध्वदेहिकम् ।१० - ३१ - लोकोत्तरपदस्य च ।११ - ३१ - ठञ् वक्तव्यः ।१२ - ३१ - ऐहलौकिकम् पारलौकिकम् ।१३ - ३१ - मुखपार्श्वतसोः ईयः ।१४ - ३१ - मुख पार्श्व इति एताभ्याम् तसन्ताभ्याम् ईयः वक्तव्यः ।१५ - ३१ - मुखतीयः पार्श्वतीयः ।१६ - ३१ - कुक् जनस्य परस्य च ।ईयः वक्तव्यः ।१७ - ३१ - जनकीयम् परकीयम् ।१८ - ३१ - ईयः कार्यः अथ मध्यस्य ।१९ - ३१ - मध्यीयः ।२० - ३१ - मण्मीयौ च प्रत्ययौ ।२१ - ३१ - मण्मीयौ च अपि प्रत्ययौ वक्तव्यौ ।२२ - ३१ - माध्यमः मध्यमीयः ।२३ - ३१ - मध्य [ऋमध्यः] मध्यम् दिनण् च अस्मात् ।२४ - ३१ - मध्यशब्दः मध्यशब्दम् आपद्यते दिनण् च अस्मात् प्रत्ययः भवति ।२५ - ३१ - माध्यन्दिनः उद्गायति ।२६ - ३१ - स्थाम्नः लुक् अजिनात् तथा ।२७ - ३१ - स्थाम्नः लुक् वक्तव्यः ।२८ - ३१ - अश्वत्थामा ।२९ - ३१ - अजिनान्तात् च लुक् वक्तव्यः ।३० - ३१ - उलाजिनः सिंहाजिनः व्याघ्राजिनः ।३१ - ३१ - बाह्यः दैव्यः पाञ्चजन्यः गाम्भीर्यम् च ञ्यः इष्यते ।१ - ३२ - किमर्थम् भवव्याख्यानयोः युगपत् अधिकारः क्रियते ।२ - ३२ - भवव्याख्यानयोः युगपत् अधिकारः अपवादविधानार्थः ।३ - ३२ - भवव्याख्यानयोः युगपत् अधिकारः क्रियते अपवादविधानार्थः ।४ - ३२ - युगपद् अपवादान् वक्ष्यामि इति ।५ - ३२ - किम् उच्यते अपवादविधानार्थः इति न पुनः निर्देशार्थः अपि स्यात् ।६ - ३२ - कृतनिर्देशौ हि तौ ।७ - ३२ - कृतनिर्देशौ हि एतौ अर्थौ ।८ - ३२ - एकः तत्र भवः इति अपरः तस्य इदम् इति ।९ - ३२ - अथ व्याख्यातव्यनाम्नः ग्रहणम् किमर्थम् ।१० - ३२ - तत्र व्याख्यातव्यनाम्नः ग्रहणम् भवार्थम् ।११ - ३२ - तत्र व्याख्यातव्यनाम्नः ग्रहणम् क्रियते भवार्थम् ।१२ - ३२ - किम् उच्यते भवार्थम् इति न पुनः व्याख्यानार्थम् अपि ।१३ - ३२ - व्याख्याने हि अवचनात् सिद्धम् ।१४ - ३२ - व्याख्याने हि सति अन्तरेण वचनम् सिद्धम् ।१५ - ३२ - यत् प्रति व्याख्यानम् इति एतत् भवति तस्मात् उत्पत्तिः भविष्यति ।१६ - ३२ - किम् प्रति एतत् भवति ।१७ - ३२ - व्याख्यातव्यनाम ।१८ - ३२ - यत् उच्यते भवार्थम् इति तत् न ।१९ - ३२ - व्याख्यानार्थम् अपि व्याख्यातव्यनाम्नः ग्रहणम् क्रियते ।२० - ३२ - इह मा भूत् ।२१ - ३२ - पाटलिपुत्रस्य व्याख्यानी सुकोसला इति ।२२ - ३२ - अथ क्रिअय्माणे अपि व्याख्यातव्यनाम्नः ग्रहणे कस्मात् एव अत्र न भवति ।२३ - ३२ - अवयशः हि आख्यानम् व्याख्यानम् ।२४ - ३२ - पाटलिपुत्रम् च अपि अवयवशः व्याचष्टे ।२५ - ३२ - ईदृशाः अस्य प्राकाराः इति ।२६ - ३२ - सत्यम् एवम् एतत् ।२७ - ३२ - क्व चित् तु का चित् प्रसृततरा गतिः भवति ।२८ - ३२ - शब्दग्रन्थेषु च एषा प्रसृततरा गतिः भवति ।२९ - ३२ - निरुक्तम् व्याख्यायते ।३० - ३२ - व्याकरणम् व्याख्यायते इति उच्यते ।३१ - ३२ - न कः चित् आह ।३२ - ३२ - पाटलिपुत्रम् व्याख्यायते इति ।१ - १६ - भवे मन्त्रेषु लुग्वचनम् ।२ - १६ - भवे मन्त्रेषु लुक् वक्तव्यः ।३ - १६ - अग्निष्टोमे भवः मन्त्रः अग्निष्टोमः ।४ - १६ - राजसूयः वाजपेयः ।५ - १६ - कल्पे च व्याख्याने ।६ - १६ - कल्पे च व्याख्याने लुक् वक्तव्यः ।७ - १६ - अग्निष्टोमस्य व्याख्यानः कल्पः अग्निष्टोमः ।८ - १६ - राजसूयः वाजपेयः ।९ - १६ - सः तर्हि वक्तव्यः ।१० - १६ - न वा तादर्थ्यात् ताच्छब्द्यम् ।११ - १६ - न वा वक्तव्यः ।१२ - १६ - किम् कारणम् ।१३ - १६ - तादर्थ्यात् ताच्छब्द्यम् ।१४ - १६ - तादर्थ्यात् ताच्छब्द्यम् भविष्यति ।१५ - १६ - अग्निष्टोमार्थः अग्निष्टोमः ।१६ - १६ - राजसूयः वाजपेयः ।१ - १३ - क्रतुग्रहणम् किमर्थम् ।२ - १३ - यज्ञेभ्यः इति इयति उच्यमाने ये एव सञ्ज्ञीभूतकाः यज्ञाः ततः उत्पत्तिः स्यात् आग्निष्टोमिकः राजसूयिकः वाजपेयिकः ।३ - १३ - यत्र वा यज्ञशब्दः अस्ति ।४ - १३ - नावयज्ञिकः पाकयज्ञिकः ।५ - १३ - इह न स्यात् ।६ - १३ - पाञ्चौदनिकः साप्तौदनिकः शातौदनिकः ।७ - १३ - क्रतुग्रहणे पुनः क्रियमाणे न दोषः भवति ।८ - १३ - अथ यज्ञग्रहणम् किमर्थम् ।९ - १३ - क्रतुभ्यः इति इयति उच्यमाने ये एव सञ्ज्ञीभूतकाः क्रतवः ततः उत्पत्तिः स्यात् ।१० - १३ - आग्निष्टोमिकः राजसूयिकः वाजपेयिकः ।११ - १३ - इह न स्यात् ।१२ - १३ - पाञ्चौदनिकः साप्तौदनिकः शातौदनिकः ।१३ - १३ - यज्ञग्रहणे पुनः क्रियमाणे न दोषः भवति ।१ - ३ - नामाख्यातग्रहणम् सङ्घातविगृहीतार्थम् ।२ - ३ - नामाख्यातग्रहणम् सङ्घातविगृहीतार्थम् द्रष्टव्यम् ।३ - ३ - नामिकः आख्यातिकः नामाख्यातिकः ।१ - १३ - अयुक्तः अयम् निर्देशः ।२ - १३ - न हि असौ विदूरात् प्रभवति ।३ - १३ - किम् तर्हि. वालवायात् प्रभवति विदूरे संस्क्रियते ।४ - १३ - एवम् तर्हि ।५ - १३ - वालवायः विदूरम् च ।६ - १३ - वालवायः विदूरशब्दम् आपद्यते ञ्यः च प्रत्ययः वक्तव्यः ।७ - १३ - प्रकृत्यन्तरम् एव वा । अथ वा प्रकृत्यन्तरम् विदूरशब्दः वालवायस्य ।८ - १३ - न वै तत्र वालय्वायम् विदूरः इति उपाचरन्ति ।९ - १३ - न वै तत्र इति चेत् ब्रूयात् जित्वरीवत् उपाचरेत् ।१० - १३ - तत् यथा वाणिजः वाराणसीम् जित्वरीम् इति उपाचरन्ति एवम् वैयाकरणाः वालवायम् विदुरः इति उपाचरन्ति ।११ - १३ - वालवायः विदूरम् च ।१२ - १३ - प्रकृत्यन्तरम् एव वा ।१३ - १३ - न वै तत्र इति चेत् ब्रूयात् जित्वरीवत् उपाचरेत् ।१ - १० - अयुक्तः अयम् निर्देशः ।२ - १० - चेतनावतः एतत् भवति निष्क्रामणम् वा अपक्रमणम् वा द्वारम् च अचेतनम् ।३ - १० - कथम् तर्हि निर्देशः करत्व्यः ।४ - १० - अभिनिष्क्रमणम् द्वारम् इति ।५ - १० - सः तर्हि तथा निर्देशः करत्व्यः ।६ - १० - न कर्तव्यः ।७ - १० - अचेतनेषु अपि चेतनावत् उपचारः दृश्यते ।८ - १० - तत् यथा ।९ - १० - अयम् अस्य कोणः अभिनिःसृतः ।१० - १० - अयम् अभिप्रविष्टः इति ।१ - ५ - अधिकृत्य कृते ग्रन्थे लुपा- आख्यायिकाभ्यः बहुलम् ।२ - ५ - अधिकृत्य कृते ग्रन्थे इति अत्र आख्यायिकाभ्यः बहुलम् लुप् वक्तव्यः ।३ - ५ - वासवदत्ता सुमनोत्तरा ।४ - ५ - न च भवति ।५ - ५ - भैमरथी ।१ - ३ - द्वन्द्वे देवासुरादिभ्यः प्रतिषेधः ।२ - ३ - द्वन्द्वे देवासुरादिभ्यः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।३ - ३ - दैवासुरम् राक्षोसुरम् दैवासुरी रक्षोसुरी ।१ - ३ - निवासाभिजनयोः कः विशेषः ।२ - ३ - निवासः नाम यत्र सम्प्रति उष्यते ।३ - ३ - अभिजनः नाम यत्र पूर्वैः उषितम् ।१ - ७ - किमर्थम् वासुदेवशब्दात् वुन् विधीयते न गोत्रक्षत्रियाख्येभ्यः बहुलम् वुञ् इति एव सिद्धम् ।२ - ७ - न हि अस्ति विशेषः वासुदेवशब्दात् वुनः वा वुञः वा ।३ - ७ - तत् एव रूपम् सः एव स्वरः ।४ - ७ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।५ - ७ - वासुदेवशब्दस्य पूर्वनिपातम् वक्ष्यामि इति ।६ - ७ - अथ वा न एषा क्षत्रियाख्या ।७ - ७ - सञ्ज्ञा एषा तत्रभवतः ।१ - ८ - सर्ववचनम् किमर्थम् ।२ - ८ - सर्ववचनम् प्रकृतिनिर्ह्रासार्थम् ।३ - ८ - सर्ववचनम् क्रियते प्रकृतिनिर्ह्रासार्थम् ।४ - ८ - प्रकृतिनिर्ह्रासः यथा स्यात् ।५ - ८ - तत् च मद्रवृज्यर्थम् ।६ - ८ - तत् च मद्रवृज्यर्थम् द्रष्टव्यम् ।७ - ८ - माद्रः भक्तिः अस्य माद्रौ वा भक्तिः अस्य मद्रकः इति एव यथा स्यात् ।८ - ८ - वार्ज्यः भक्तिः अस्य वार्ज्यौ वा भक्तिः अस्य वृजिकः इति एव यथा स्यात् ।१ - ३६ - प्रोक्तग्रहणम् अनर्थकम् तत्र अदर्शनात् ।२ - ३६ - प्रोक्तग्रहणम् अनर्थकम् ।३ - ३६ - किम् कारणम् ।४ - ३६ - तत्र अदर्शनात् ।५ - ३६ - ग्रामे ग्रामे काठकम् कालापकम् च प्रोच्यते ।६ - ३६ - तत्र अदर्शनात् ।७ - ३६ - न च तत्र प्रत्ययः दृश्यते ।८ - ३६ - ग्रन्थे च दर्शनात् ।९ - ३६ - यत्र च दृश्यते ग्रन्थः सः ।१० - ३६ - तत्र कृते ग्रन्थे इति एव सिद्धम् ।११ - ३६ - छन्दोर्थम् तर्हि इदम् वक्तव्यम् ।१२ - ३६ - न हि छन्दांसि क्रियन्ते ।१३ - ३६ - नित्यानि छन्दांसि ।१४ - ३६ - छन्दोर्थम् इति चेत् तुलयम् ।१५ - ३६ - छन्दोर्थम् इति चेत् तुलयम् एतत् भवति ।१६ - ३६ - ग्रामे ग्रामे काठकम् कालापकम् च प्रोच्यते ।१७ - ३६ - तत्र अदर्शनात् ।१८ - ३६ - न च तत्र प्रत्ययः दृश्यते ।१९ - ३६ - ग्रन्थे च दर्शनात् ।२० - ३६ - यत्र च दृश्यते ग्रन्थः सः ।२१ - ३६ - तत्र कृते ग्रन्थे इति एव सिद्धम् ।२२ - ३६ - ननु च उक्तम् न हि छन्दांसि क्रियन्ते ।२३ - ३६ - नित्यानि छन्दांसि इति ।२४ - ३६ - यदि अपि अर्थः नित्यः या तु असौ वर्णानुपूर्वी स अनित्या ।२५ - ३६ - तद्भेदात् च एतत् भवति ।२६ - ३६ - काठकम् कालापकम् मौदकम् पैप्पलादकम् इति ।२७ - ३६ - न तर्हि इदानीम् इदम् वक्तव्यम् ।२८ - ३६ - वक्तव्यम् च ।२९ - ३६ - किम् प्रयोजनम् ।३० - ३६ - यत् तेन प्रोक्तम् न च तेन कृतम् ।३१ - ३६ - माधुरी वृत्तिः ।३२ - ३६ - यदि तर्हि अस्य निबन्धनम् अस्ति इदम् एव वक्तव्यम् ।३३ - ३६ - तत् न वक्तव्यम् ।३४ - ३६ - तत् अपि अवश्यम् वक्तव्यम् ।३५ - ३६ - यत् तेन् कृतम् न च तेन प्रोक्तम् ।३६ - ३६ - वाररुचम् काव्यम् जालूकाः श्लोकाः । N/A References : N/A Last Updated : January 17, 2018 Comments | अभिप्राय Comments written here will be public after appropriate moderation. Like us on Facebook to send us a private message. TOP