संस्कृत सूची|संस्कृत साहित्य|व्याकरणः|व्याकरणमहाभाष्य|अध्याय २|पाद १| खण्ड २४ पाद १ खण्ड २२ खण्ड २३ खण्ड २४ पाद १ - खण्ड २४ व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे. Tags : grammerpaninivyakaranamahabhashyaपाणिनिव्याकरणव्याकरणमहाभाष्य खण्ड २४ Translation - भाषांतर १ - ३२ - समाहारः इति कः अयम् शब्दः ।२ - ३२ - समाङ्पूर्वात् हरतेः सर्मसाधने घञ् ।३ - ३२ - समाह्रियते समाहारः इति ।४ - ३२ - यदि कर्मसाधनः पञ्च कुमार्यः समहृताः पञ्चकुमारि दशकुमारि गोस्त्रियोः उपसर्जनस्य इति ह्रस्वत्वम् न प्राप्नोति द्विगुः एकवचनम् इति एतत् च वक्तव्यम् ।५ - ३२ - एवम् तर्हि भावसाधनः भविष्यति ।६ - ३२ - समाहरणम् समाहारः ।७ - ३२ - अथ भावसाधने सति किम् अभिधीयते ।८ - ३२ - यत् तत् औत्तराधर्यम् ।९ - ३२ - कः पुनः गवाम् समाहारः ।१० - ३२ - यत् तत् अर्जनम् क्रयणम् भिषणम् अपरहरणम् वा ।११ - ३२ - यदि एवम् विक्षिप्तेषु पूलेषु गोषु चरन्तीषु न सिध्यति ।१२ - ३२ - एवम् तर्हि समभ्याशीकरणम् समाहारः ।१३ - ३२ - एवम् अपि पञ्चग्रामी षण्णगरी त्रिपुरी इति न सिध्यति ।१४ - ३२ - किम् कारणम् ।१५ - ३२ - सम् एकत्ववाची आङ् आभिमुख्ये वर्तते हरतिः देशान्तरप्रापणे ।१६ - ३२ - न अवश्यम् हरतिः देशान्तरप्रापणे एव वर्तते ।१७ - ३२ - किम् तर्हि ।१८ - ३२ - सादृश्ये अपि वर्तते ।१९ - ३२ - तत् यथा मातुः अनुहरति पितुः अनुहरति ।२० - ३२ - अथ वा पञ्चग्रामी षण्णगरी त्रिपुरी इति न एव इदम् इयति एव अवतिष्ठते ।२१ - ३२ - अवश्यम् असौ ततः किम् चित् आकाङ्क्षति क्रियाम् वा गुणम् वा ।२२ - ३२ - यत् आकाङ्क्षत तत् एकम् स च समाहारः ।२३ - ३२ - अयम् तर्हि भावसाधने सति दोषः ।२४ - ३२ - पञ्चपूली आनीयताम् इति भावानयने चोदिते द्रव्यानयनम् न प्रापोति ।२५ - ३२ - न एषः दोषः ।२६ - ३२ - इह तावत् अयम् प्रष्टव्यः ।२७ - ३२ - अथ इह गौः अनुबन्ध्यः अजः अग्नीषोमीयः इति कथम् आकृतौ चोदितायाम् द्रव्ये आरम्भणालम्भनप्रोक्षणविशसनानि क्रियन्ते ।२८ - ३२ - असम्भवात् ।२९ - ३२ - आकृतौ आरम्भणादीनाम् सम्भवः न अस्ति इति कृत्वा आकृतिसहचरिते द्रव्ये आरम्भणादीनि क्रियन्ते ।३० - ३२ - इदम् अपि एवञ्जातीयकम् एव ।३१ - ३२ - असम्भवात् भावानयनस्य द्रव्यानयनम् भविष्यति ।३२ - ३२ - अथ वा अव्यतिरेकात् द्रव्याकृत्योः ।१ - ५४ - किम् पुनः द्विगुसञ्ज्ञा प्रत्ययोत्तरपदयोः भवति ।२ - ५४ - एवम् भवितुम् अर्हति ।३ - ५४ - द्विगुसञ्ज्ञा प्रत्ययोत्तरपदयोः चेत् इतरेतराश्रयत्वात् अप्रसिद्धिः ।४ - ५४ - द्विगुसञ्ज्ञा प्रत्ययोत्तरपदयोः चेत् इतरेतराश्रयत्वात् अप्रसिद्धिः ।५ - ५४ - का एतरेतराश्रयता ।६ - ५४ - द्विगुनिमित्ते प्रत्ययोत्तरपदे प्रत्ययोत्तरपदनिमित्ता च द्विगुसञ्ज्ञा ।७ - ५४ - तत् एतत् इतरेतराश्रयम् ।८ - ५४ - इतरेतराश्रयाणि च न प्रकल्पन्ते ।९ - ५४ - एवम् तर्हि अर्थे इत् वक्ष्यामि ।१० - ५४ - अर्थे चेत् तद्धितानुत्पत्तिः बहुव्रीहिवत् ।११ - ५४ - अर्थे चेत् तद्धितोत्पत्तिः न प्राप्नोति ।१२ - ५४ - पाञ्चनापितिः , द्विमातुरः , त्रैमातुरः ।१३ - ५४ - किम् कारणम् ।१४ - ५४ - द्विगुना उक्तत्वात् बहुव्रीहिवत् ।१५ - ५४ - तत् यथा चित्रगुः इति बहुव्रीहिणोक्तत्वात् मत्वर्थस्य मत्वर्थीयः न भवति ।१६ - ५४ - एवम् तर्हि समासतद्धितविधौ इति वक्ष्यामि ।१७ - ५४ - समासतद्धितविधौ इति चेत् अन्यत्र समाससञ्ज्ञाभावः ।१८ - ५४ - समासतद्धितविधौ इति चेत् अन्यत्र समाससञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।१९ - ५४ - क्व अन्यत्र ।२० - ५४ - स्वरे ।२१ - ५४ - पञ्चारत्निः , दशारत्निः ।२२ - ५४ - इगन्ते द्विगौ इति एषः स्वरः न प्राप्नोति ।२३ - ५४ - सिद्धम् तु प्रत्ययोत्तरपदयोः च इति वचनात् ।२४ - ५४ - सिद्धम् एतत् ।२५ - ५४ - कथम् ।२६ - ५४ - प्रत्ययोत्तरपदयोः च इति वचनात् ।२७ - ५४ - प्रत्ययोत्तरपदयोः द्विगुसञ्ज्ञा भवति इति वक्तव्यम् ।२८ - ५४ - ननु च उक्तम् द्विगुसञ्ज्ञा प्रत्ययोत्तरपदयोः चेत् इतरेतराश्रयत्वात् अप्रसिद्धिः इति ।२९ - ५४ - न एषः दोषः ।३० - ५४ - इतरेतराश्रयमात्रम् एतत् चोदितम् सर्वाणि च इतरेतराश्रयाणि एकत्वेन परिहृतानि सिद्धम् तु नित्यशब्दत्वात् इति ।३१ - ५४ - न इदम् तुल्यम् अन्यैः इतरेतराश्रयैः ।३२ - ५४ - न हि सञ्ज्ञा नित्या ।३३ - ५४ - एवम् तर्हि भाविनी सञ्ज्ञा विज्ञास्यते ।३४ - ५४ - तत् यथा ॒ कः चित् कम् चित् तन्तुवायम् आह ॒ अस्य सूत्रस्य शाटकम् वय इति ।३५ - ५४ - सः पश्यति ।३६ - ५४ - यदि शाटकः न वातव्यः अथ वातव्यः न शाटकः ।३७ - ५४ - शाटकः वातव्यः च इति विप्रतिषिद्धम् ।३८ - ५४ - भाविनी खलु अस्य सञ्ज्ञा अभिप्रेता ।३९ - ५४ - सः मन्ये वातव्यः यस्मिन् उते शाटकः इति एतत् भवति इति ।४० - ५४ - एवम् इह अपि तस्मिन् द्विगुः भवति यस्य अभिनिर्वृत्तस्य प्रत्यय उत्तरपदम् इति च एते सञ्ज्ञे भविष्यतः ।४१ - ५४ - अथ वा पुनः अस्तु अर्थे इति ।४२ - ५४ - ननु च उक्तम् अर्थे चेत् तद्धितानुत्पत्तिः बहुव्रीहिवत् इति ।४३ - ५४ - न एषः दोषः ।४४ - ५४ - न अवश्यम् अर्थशब्दः अभिधेये एव वर्तते ।४५ - ५४ - किम् तर्हि ।४६ - ५४ - स्यादर्थे अपि वर्तते ।४७ - ५४ - तत् यथा ।४८ - ५४ - दारार्थम् घटामहे ।४९ - ५४ - धनार्थम् भिक्षामहे ।५० - ५४ - दाराः नः स्युः ।५१ - ५४ - धनानि नः स्युः इति ।५२ - ५४ - एवम् इह अपि तद्धितार्थे द्विगुः भवति तद्धितः स्यात् इति ।५३ - ५४ - द्विगोः वा लुग्वचनम् ज्ञापकम् तद्धितोत्पत्तेः ।५४ - ५४ - अथ वा यत् अयम् द्विगोः लुक् अनपत्ये इति द्विगोः उत्तरस्य तद्धितस्य लुकम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः उत्पद्यते द्विगोः तद्धितः इति.१ - ७१ - समाहारसमूहयोः अविशेषात् समाहारग्रहणानर्थक्यम् तद्धितार्थेन कृतत्वात् ।२ - ७१ - समाहारः समूहः इति अविशिष्तौ एतौ अर्थौ ।३ - ७१ - समाहारसमूहयोः अविशेषात् समाहारग्रहणम् अनर्थकम् ।४ - ७१ - किम् कारणम् ।५ - ७१ - तद्धितार्थे कृतत्वात् ।६ - ७१ - तद्धितार्थे द्विगुः इति एवम् अत्र द्विगुः भविष्यति ।७ - ७१ - यदि तद्धितार्थे द्विगुः इति एवम् अत्र द्विगुः भवति तद्धितोत्पत्तिः प्राप्नोति ।८ - ७१ - उत्पद्यताम् ।९ - ७१ - लुक् भविष्यति ।१० - ७१ - लुक्कृतानि प्राप्नुवन्ति ।११ - ७१ - कानि ।१२ - ७१ - पञ्चपूली दशपूली ।१३ - ७१ - अपरिमाणबिस्ताचितकम्बलेभ्यः न तद्धितलुकि इति प्रतिषेधः प्राप्नोति ।१४ - ७१ - पञ्चगवम् दशगवम् ।१५ - ७१ - गोः अतद्धितलुकि इत् टच् न प्रप्नोति ।१६ - ७१ - न एषः दोषः ।१७ - ७१ - अविशेषेण द्विगोः ङीप् भवति इति उक्त्वा समाहारे इति वक्ष्यामि ।१८ - ७१ - तत् नियमार्थम् भविष्यति ।१९ - ७१ - समाहारे एव न अन्यत्र इति ।२० - ७१ - गोः अकारः द्विगोः समाहारे ।२१ - ७१ - अविशेषेण गोः टच् भवति इति उक्त्वा द्विगोः समाहारे इति वक्ष्यामि ।२२ - ७१ - तत् नियमार्थम् भविष्यति ।२३ - ७१ - समाहारे एव न अन्यत्र इति ।२४ - ७१ - अभिधानार्थम् तु ।२५ - ७१ - अभिधानार्थम् तु समाहारग्रहणम् कर्तव्यम् ।२६ - ७१ - समाहारेण अभिधानम् यथा स्यात् तद्धितार्थेन मा भूत् इति ।२७ - ७१ - किम् च स्यात् ।२८ - ७१ - तद्धितोत्पत्तिः प्रसज्येत ।२९ - ७१ - उत्पद्यताम् ।३० - ७१ - लुक् भविष्यति ।३१ - ७१ - लुक्कृतानि प्राप्नुवन्ति ।३२ - ७१ - सर्वाणि परिहृतानि ।३३ - ७१ - न सर्वाणि परिहृतानि ।३४ - ७१ - पञ्चकुमारि दशकुमारि ।३५ - ७१ - लिक् तद्धितलुकि इति ङीपः लुक् प्रसज्येत ।३६ - ७१ - द्वन्द्वतत्पुरुषयोः उत्तरपदे नित्यसमासवचनम् ।३७ - ७१ - द्वन्द्वतत्पुरुषयोः उत्तरपदे नित्यसमासः वक्तव्यः ।३८ - ७१ - वाग्दृषदप्रियः छत्रोपानहप्रियः पञ्चगवप्रियः दशगवप्रियः ।३९ - ७१ - किम् प्रयोजनम् ।४० - ७१ - समुदायवृत्तौ अवयवानाम् मा कदा चित् अवृत्तिः भूत् इति ।४१ - ७१ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।४२ - ७१ - न वक्तव्यम् ।४३ - ७१ - इह द्वौ पक्षौ वृत्तिपक्षः अवृत्तिपक्षः च ।४४ - ७१ - यदा वृत्तिपक्षः तदा सर्वेषाम् एव वृत्तिः ।४५ - ७१ - यदा तु अवृत्तिः तदा सर्वेषाम् अवृत्तिः ।४६ - ७१ - उत्तरपदेन परिमाणिन द्विगोः समासवचनम् ।४७ - ७१ - उत्तरपदेन परिमाणिन द्विगोः समासः वक्तव्यः ।४८ - ७१ - द्विमासजातः त्रिमासजातः ।४९ - ७१ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।५० - ७१ - सुप् सुपा इति वर्तते ।५१ - ७१ - एवम् तर्हि इदम् स्यात् ॒ द्वौ मासौ द्विमासम् , द्विमासम् जातस्य इति ।५२ - ७१ - न एवम् शक्यम् ।५३ - ७१ - स्वरे हि दोषः स्यात् ।५४ - ७१ - द्विमासजातः इति प्राप्नोति द्विमासजातः इति च इष्यते ।५५ - ७१ - द्व्याह्नजातः च न सिध्यति ।५६ - ७१ - द्व्यहजात इति प्राप्नोति न च एवम् भवितव्यम् ।५७ - ७१ - भवितव्यम् च यदा समाहारे द्विगुः ।५८ - ७१ - द्व्यह्नजातः तु न सिध्यति ।५९ - ७१ - किम् उच्यते परिमाणिना इति न पुनः अन्यत्र अपि ।६० - ७१ - पञ्चगवप्रियः दशगवप्रियः ।६१ - ७१ - अन्यत्र समुदायबहुव्रीहित्वात् उत्तरपदप्रसिद्धिः ।६२ - ७१ - अन्यत्र समुदायबः हुव्रीहिसञ्ज्ञ्ः ।६३ - ७१ - अन्यत्र समुदायबहुव्रीहित्वात् उत्तरपदम् प्रसिद्धम् ।६४ - ७१ - उत्तरपदे प्रसिद्धे उत्तरपदे इति द्विगुः भविष्यति ।६५ - ७१ - सर्वत्र मत्वर्थे प्रतिषेधः ।६६ - ७१ - सर्वेषु पक्षेषु द्विगुसञ्ज्ञायाः मत्वर्थे प्रतिषेधः वक्तव्यः ।६७ - ७१ - किम् प्रयोजनम् ।६८ - ७१ - पञ्चखट्वा दशखट्वा ।६९ - ७१ - द्विगोः इति ईकारः मा भूत् ।७० - ७१ - पञ्चगुः दशगुः ।७१ - ७१ - गोः अतद्धितलुकि इति टच् मा भूत् इति ।१ - २५ - किम् अनन्तरे योगे सङ्ख्यापूर्वः सः द्विगुसञ्ज्ञः आहोस्वित् पूर्वमात्रे ।२ - २५ - किम् च अतः ।३ - २५ - यदि अनन्तरे योगे एकशाटी द्विगोः इति ईकारः न प्राप्नोति ।४ - २५ - अथ पूर्वमात्रे अकभिक्षा अत्र अपि प्राप्नोति ।५ - २५ - अस्तु अनन्तरे ।६ - २५ - कमम् एकशाटी ।७ - २५ - ईकारान्तेन समासः भविष्यति ।८ - २५ - एका शाटी एकशाटी ।९ - २५ - इह तर्हि एकापूपी द्विगोः इति ईकारः न प्राप्नोति ।१० - २५ - अस्तु तर्हि पूर्वमात्रे. कथम् एकभिक्षा ।११ - २५ - टाबन्तेन समासः भविष्यति ।१२ - २५ - एका भिक्षा एकभिक्षा ।१३ - २५ - इह तर्हि सप्तर्षयः इगन्ते द्विगौ इति एषः स्वरः प्राप्नोति ।१४ - २५ - अस्तु तर्हि अनन्तरे ।१५ - २५ - कथम् एकापूपी ।१६ - २५ - समाहारे इति एव सिद्धम् ।१७ - २५ - कः पुनः अत्र समाहारः ।१८ - २५ - यत् तद्दानम् सम्भ्रमः वा ।१९ - २५ - इह तर्हि पञ्चहोतारः दशहोतारः इगन्ते द्विगौ इति एषः स्वरः न प्रप्नोति ।२० - २५ - अस्तु तर्हि पूर्वमात्रे ।२१ - २५ - कथम् सप्तर्षयः ।२२ - २५ - अन्तोदात्तप्रकरणे त्रिचक्रादीनाम् छन्दसि इति एवम् एतत् सिद्धम् ।२३ - २५ - अथ वा पुनः अस्तु अनन्तरे ।२४ - २५ - कथम् पञ्चहोतारः दशहोतारः ।२५ - २५ - आद्युदात्तप्रकरणे दिवोदासादीनाम् छन्दसि इति एव सिद्धम् ।१ - ५ - किम् उदाहरण्म् ।२ - ५ - वैयाकरणखसूचिः ।३ - ५ - किम् व्याकरणम् कुत्सितम् आहोस्वित् वैयाकरणः ।४ - ५ - वैयाकरणः कुत्सितः ।५ - ५ - तस्मिन् कुत्सिते तत्स्थम् अपि कुत्सितम् भवति ।१ - ६३ - उपमानानि इति उच्यते ।२ - ६३ - कानि पुनः उपमानानि ।३ - ६३ - किम् यत् एव उपमानम् तत् एव उपमेयम् आहोस्वित् अन्यत् उपमानम् अन्यत् उपमेयम् ।४ - ६३ - किम् च अतः ।५ - ६३ - यदि यत् एव उपमानम् तत् एव उपमेयम् कः इह उपमार्थः गौः इव गौः इति ।६ - ६३ - अथ अन्यत् एव उपमानम् अन्यत् उपमेयम् कः इह उपमार्थः गौः इव अश्वः इति ।७ - ६३ - एवम् तर्हि यत्र किम् चित् सामान्यम् कः चित् विशेषः तत्र उपमानोपमेये भवतः ।८ - ६३ - किम् वक्तव्यम् एतत् ।९ - ६३ - न हि ।१० - ६३ - कथम् अनुच्यमानम् गंस्यते ।११ - ६३ - मानम् हि नाम अनिर्ज्ञातज्ञानार्थम् उपादीयते अनिर्ज्ञातम् अर्थम् ज्ञास्यामि इति ।१२ - ६३ - तत् समीपे यत् न अत्यन्ताय मिमीते तत् उपमानम् ।१३ - ६३ - गौः इव गवयः इति ।१४ - ६३ - गौः निर्ज्ञातः गवयः अनिर्ज्ञातः ।१५ - ६३ - कामम् तर्हि अनेन एव हेतुना यस्य गवयः निर्ज्ञातः स्यात् गौः अनिर्ज्ञातः तेन कर्तव्यम् स्यात् गवयः इव गौः इति. बाढम् कर्तव्यम् ।१६ - ६३ - किम् पुनः इह उदाहरणम् ।१७ - ६३ - शस्त्रीश्यामा ।१८ - ६३ - क्व पुनः अयम् श्यामाशब्दः वर्तते ।१९ - ६३ - शत्र्याम् इति आह ।२० - ६३ - केन इदानीम् देवदत्ता अभिधीयते ।२१ - ६३ - समासेन. यदि एवम् शस्त्रीश्यामो देवदत्तः इति न सिध्यति ।२२ - ६३ - उपसर्जनस्य इति ह्रस्वत्वम् भविष्यति ।२३ - ६३ - यदि तर्हि उपसर्जनानि अपि एवञ्जातीयकानि भवन्ति तित्तिरिकल्माषी कुम्भकपाललोहिनी अनुपसर्जनलक्षणः ईकारः न प्राप्नोति ।२४ - ६३ - एवम् तर्हि शस्त्र्याम् एव शस्त्रीशब्दः वर्तते देवदत्तायाम् श्यामाशब्दः ।२५ - ६३ - एवम् अपि गुणः अनिर्दिष्टः भवति ।२६ - ६३ - बहवः शस्त्र्याम् गुणाः तीक्ष्णा सूक्ष्मा पृथुः इति ।२७ - ६३ - अनिर्दिश्यमानस्य अपि गुणस्य भवति लोके सम्प्रत्ययः ।२८ - ६३ - तत् यथा चन्द्रमुखी देवदत्ता इति ।२९ - ६३ - बहवः चन्द्रे गुणाः या च असौ प्रियदर्शनता सा गम्यते ।३० - ६३ - एवम् अपि समानाधिकरणेन इति वर्तते ।३१ - ६३ - व्यधिकरणत्वात् समासः न प्राप्नोति ।३२ - ६३ - किम् हि वचनात् न भवति ।३३ - ६३ - यदि अपि तावत् वचनात् समासः स्यात् इह तु खलु मृगी इव चपला मृगचपला समानाधिकरणलक्षणः पुंवद्भावः न प्राप्नोति ।३४ - ६३ - एवम् तर्हि तस्याम् एव उभयम् वर्तते ।३५ - ६३ - एतत् च अत्र युक्तम् यत् तस्याम् एव उभयम् वर्तते इति ।३६ - ६३)इतरथा हि बहु अपेक्ष्यम् स्यात् ।३७ - ६३ - यदि तावत् एवम् विग्रहः क्रियते शस्त्री इव श्यामा देवदत्ता इति शस्त्र्याम् श्यामा इति एतत् अपेक्ष्यम् ।३८ - ६३ - अथ अपि एवम् विग्रहः क्रियते यथा सास्त्रीश्यामा तद्वत् इयम् देवदत्ता इति एवम् अपि देवदत्तायाम् श्यामा इति अपेक्ष्यम् स्यात् ।३९ - ६३ - एवम् अपि गुणः अनिर्दिष्टः भवति ।४० - ६३ - बहवः शस्त्र्याम् गुणाः तीक्ष्णा सूक्ष्मा पृथुः इति ।४१ - ६३ - अनिर्दिश्यमानस्य अपि गुणस्य भवति लोके सम्प्रत्ययः ।४२ - ६३ - तत् यथा चन्द्रमुखी देवदत्ता इति ।४३ - ६३ - बहवः चन्द्रे गुणाः या च असौ प्रियदर्शनता सा गम्यते ।४४ - ६३ - उपमानसमासे गुणवचनस्य विशेषभाक्त्वात् सामन्यवचनाप्रसिद्धिः ।४५ - ६३ - उपमानसमासे गुणवचनस्य विशेषभाक्त्वात् सामन्यवचनस्य अप्रसिद्धिः स्यात् ।४६ - ६३ - शस्त्रीश्यामा ।४७ - ६३ - श्यामाशब्दः अयम् शस्त्रीशब्देन अभिसम्बध्यमानः विशेषवचनः सम्पद्यते ।४८ - ६३ - तत्र सामान्यवचनैः इति समासः न प्राप्नोति ।४९ - ६३ - न वा श्यामत्वस्यो उह्हयत्र भावात् तद्वाचक्त्वात् च शब्दस्य सामान्यवचनप्रसिद्धिः ।५० - ६३ - न वा एषः दोषः ।५१ - ६३ - किम् कारणम् ।५२ - ६३ - श्यामत्वस्यो उह्हयत्र भावात् ।५३ - ६३ - उभयत्र एव श्यामत्वम् अस्ति शस्त्र्याम् देवदत्तायाम् च ।५४ - ६३ - तद्वाचक्त्वात् च शब्दस्य ।५५ - ६३ - सामान्यवचनप्रसिद्धिः तद्वाचकः च अत्र श्यामाशब्दः प्रयुज्यते ।५६ - ६३ - किम्वाचकः ।५७ - ६३ - उभयवाचकः ।५८ - ६३ - श्यामत्वस्य उभयत्र भावात् तद्वाचकत्वात् च शब्दस्य सामान्यवचनम् प्रसिद्धम् ।५९ - ६३ - सामान्यवचने प्रसिद्धे सामान्यवचनैः इति समासः भविष्यति ।६० - ६३ - न च अवश्यम् सः एव सामान्यवचनः यः बहूनाम् सामान्यम् आह. द्वयोः अपि सामान्यम् आह सः अपि सामान्यवचनः एव ।६१ - ६३ - अथ वा सामान्यवचनैः इति उच्यते ।६२ - ६३ - सर्वः च शब्दः अन्येन शब्देन अभिसम्बध्यमानः विशेषवचनः सम्पद्यते ।६३ - ६३ - ते एवम् विज्ञास्यामः प्राक् अभिसम्बन्धात् सामान्यवचनः इति ।१ - १३ - सामान्याप्रयोगे इति किमर्थम् ।२ - १३ - इह मा भूत् ।३ - १३ - पुरुषः अयम् व्याघ्रः इव शूरः ।४ - १३ - पुरुषः अयम् व्याघ्रः इव बलवान् ।५ - १३ - सामान्याप्रयोगे इति शक्यम् अकर्तुम् ।६ - १३ - कस्मात् न भवति पुरुषः अयम् व्याघ्रः इव शूरः ।७ - १३ - पुरुषः अयम् व्याघ्रः इव बलवान् इति ।८ - १३ - असामर्थ्यात् ।९ - १३ - कथम् असामर्थ्यम् ।१० - १३ - सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।११ - १३ - एवम् तर्हि सिद्धे सति यत् सामान्याप्रयोगे इति प्रतिषेधम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः भवति वै प्रधानस्य सापेक्षस्य अपि समासः इति ।१२ - १३ - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।१३ - १३ - राजपुरुषः अभिरूपः राजपुरुषः दर्शनीयः अत्र वृत्तिः सिद्धा भवति ।१ - ३४ - विशेषणविशेष्ययोः उभयविशेषणत्वात् उभयोः च विशेष्यत्वात् उपसर्जनाप्रसिद्धिः ।२ - ३४ - विशेषणविशेष्ययोः उभयविशेषणत्वात् उभयोः च विशेष्यत्वात् उपसर्जन्स्य अप्रसिद्धिः ।३ - ३४ - कृष्णतिलाः इति कृष्णशब्दः अयम् तिलशब्देन अभिसम्बध्यमानः विशेषणवचनः सम्पद्यते ।४ - ३४ - तथा तिलशब्दः कृष्णशब्देन अभिसम्बध्यमानः विशेषणवचनः सम्पद्यते ।५ - ३४ - तत् उभयम् विशेषणम् भवति उभयम् च विशेष्यम् ।६ - ३४ - विशेषणविशेष्ययोः उभयविशेषणत्वात् उभयोः च विशेष्यत्वात् उपसर्जन्स्य अप्रसिद्धिः ।७ - ३४ - न वा अन्यतरस्य प्रधानभावात् तद्विशेषकत्वात् च अपरस्य उपसर्जनप्रसिद्धिः ।८ - ३४ - न वा एषः दोषः ।९ - ३४ - किम् कारणम् ।१० - ३४ - अन्यतरस्य प्रधानभावात् ।११ - ३४ - अन्यतरत् अत्र प्रधानम् ।१२ - ३४ - तद्विशेषकत्वात् च अपरस्य ।१३ - ३४ - तद्विशेषकम् च अपरम् ।१४ - ३४ - अन्यतरस्य प्रधानभावात् तद्विशेषकत्वात् च अपरस्य उपसर्जनसञ्ज्ञा भविष्यति ।१५ - ३४ - यदा अस्य तिलाः प्राधान्येन विवक्षिताः भवन्ति कृष्णः विशेषणत्वेन तदा तिलाः प्रधानम् कृष्णः विशेषणम् ।१६ - ३४ - कामम् तर्हि अनेन एव हेतुना यस्य कृष्णाः प्राधान्येन विवक्षिताः भवन्ति तिलाः विशेषणत्वेन तेन कर्तव्यम् तिलकृष्णाः इति ।१७ - ३४ - न कर्तव्यम् ।१८ - ३४ - न हि अयम् द्वन्द्वः तिलाः च कृष्णाः च इति ।१९ - ३४ - न खलु अपि षष्ठीसमासः तिलानाम् कृष्णाः इति ।२० - ३४ - किम् तर्हि ।२१ - ३४ - द्वौ इमौ प्रधानशब्दौ एकस्मिन् अर्थे युगपत् अवरुध्येते ।२२ - ३४ - न च द्वयोः प्रधानशब्दयोः एकस्मिन् अर्थे युगपत् अवरुध्यमानयोः किम् चित् अपि प्रयोजनम् अस्ति ।२३ - ३४ - तत्र प्रयोगात् एतत् गन्तव्यम् ।२४ - ३४ - नूनम् अत्र अन्यतरत् प्रधानम् तद्विशेषकम् च अपरम् इति ।२५ - ३४ - तत्र तु एतावान् सन्देहः किम् प्रधानम् किम् विशेषणम् इति ।२६ - ३४ - सः च अपि क्व सन्देहः ।२७ - ३४ - यत्र उभौ गुणशब्दौ ।२८ - ३४ - तत् यथा कुञ्जखञ्जकः खञ्जकुब्जकः इति ।२९ - ३४ - यत्र हि अन्यतरत् द्रव्यम् अन्यतरः गुणः तत्र यत् द्रव्यम् तत् प्रधानम् ।३० - ३४ - तत् यथा शुक्लम् आलभेत कृष्णम् आलभेत इति न पिष्टपिण्डीम् आलभ्य कृती भवति ।३१ - ३४ - अवश्यम् तद्गुणम् द्रव्यम् आकाङ्क्षति ।३२ - ३४ - कथम् तर्हि इमौ द्वौ प्रधानशब्दौ एकस्मिन् अर्थे युगपत् अवरुध्येते वृक्षः शिंशिपा इति ।३३ - ३४ - न एतयोः आवश्यकः समावेशः ।३४ - ३४ - न हि अवृक्षः शिंशिपा अस्ति ।१ - १४ - अथ किमर्थम् उत्तरत्र एवमादि अनुक्रमणम् क्रियते न विशेषणम् विशेष्येण बहुलम् इति एव सिद्धम् ।२ - १४ - बहुलवचनस्य अकृत्स्नत्वात् उत्तरत्रानुक्रमणसामर्थ्यम् ।३ - १४ - अकृत्स्नम् बहुलवचनम् इति उत्तरत्र अनुक्रमणम् क्रियते ।४ - १४ - यदि अकृत्स्नम् यत् अनेन कृतम् अकृतम् तत् ।५ - १४ - एवम् तर्हि न ब्रूमः अकृत्स्नम् इति ।६ - १४ - कृत्स्नम् च कारकम् च साधकम् च निर्वर्तकम् च ।७ - १४ - यत् च अनेन कृतम् सुक्तृतम् तत् ।८ - १४ - किमर्थम् तर्हि एवमादि अनुक्रमणम् क्रियते ।९ - १४ - उदाहरणभूयस्त्वात् ।१० - १४ - ते खलु अपि विधयः सुपरिगृहीताः भवन्ति येषु लक्षणम् प्रपञ्चः च ।११ - १४ - केवलम् लक्षणम् केवलः प्रपञ्चः वा न तथा कारकम् भवति ।१२ - १४ - अवश्यम् खलु अस्माभिः इदम् वक्तव्यम् बहुलम् अन्यतरस्याम् उभयथा वा एकेषाम् इति ।१३ - १४ - सर्ववेदपाऋइषदम् हि इदम् शास्त्रम् ।१४ - १४ - तत्र न एकः पन्थाः शक्यः आस्थातुम्१ - ११ - श्रेण्यादयः पठ्यन्ते ।२ - ११ - कृतादिः आकृतिगणः ।३ - ११ - श्रेण्यादिषु च्व्यर्थवचनम् ।४ - ११ - श्रेण्यादिषु च्व्यर्थग्रहणम् कर्तव्यम् ।५ - ११ - अश्रेणयः श्रेणयः कृताः श्रेणिकृताः ।६ - ११ - यदा हि श्रेणयः एव किम् चित् क्रियन्ते तदा मा भूत् ।७ - ११ - अन्यत्र अयम् च्व्यर्थग्रहणेषु च्व्यन्तस्य प्रतिषेधम् शास्ति ।८ - ११ - तत् इह न तथा ।९ - ११ - किम् कारणम् ।१० - ११ - अन्यत्र पूर्वम् च्व्यन्तकार्यम् परम् च्व्यर्थकार्यम् ।११ - ११ - इह पुनः पूर्वम् च्य्वर्थकार्यम् परम् च्व्यन्तकार्यम् इति ।१ - ४९ - नञ्विशिष्टे समानप्रकृतिवचनम् ।२ - ४९ - नञ्विशिष्टे समानप्रकृतिग्रहणम् कर्तव्यम् ।३ - ४९ - इह मा बूत् ।४ - ४९ - सिद्धम् च अभुक्तम् च इति ।५ - ४९ - अनञ् इति च प्रतिषेधः कर्तव्यः ।६ - ४९ - इह मा भूत् ।७ - ४९ - कर्तव्यम् अकृतम् इति ।८ - ४९ - नुडिडधिकेन च ।९ - ४९ - नुडिडधिकेन च समासः वक्तव्यः ।१० - ४९ - इह अपि यथा स्यात् ।११ - ४९ - अशितानशितेन जीवति ।१२ - ४९ - क्लिष्टाक्लिशितेन जीवति ।१३ - ४९ - किम् उच्यते समानप्रकृतिग्रहणम् कर्तव्यम् इति यदा नञ्विशिष्टेन इति उच्यते ।१४ - ४९ - न च अत्र नञ्कृतः एव विशेषः ।१५ - ४९ - किम् तर्हि ।१६ - ४९ - प्रकृतिकृतः अपि ।१७ - ४९ - अयम् विशिष्टशब्दः अस्ति एव अवधारणे वर्तते ।१८ - ४९ - तत् यथा ।१९ - ४९ - देवदत्तयज्ञदत्तौ आढ्यौ अभिरूपौ दर्शनीयौ पक्षवन्तौ देवदत्तः तु यज्ञदत्तात् स्वाध्यायेन विशिष्टः ।२० - ४९ - स्वाध्यायेन एव इति गम्यते ।२१ - ४९ - अन्ये गुणाः समाः भवन्ति ।२२ - ४९ - अस्ति आधिक्ये वर्तते ।२३ - ४९ - तत् यथा ।२४ - ४९ - देवदत्तयज्ञदत्तौ आढ्यौ अभिरूपौ दर्शनीयौ पक्षवन्तौ देवदत्तः तु यज्ञदत्तात् स्वाध्यायेन विशिष्टः ।२५ - ४९ - स्वाध्यायेन अधिकः अन्ये गुणाः अविवक्षिताः भवन्ति ।२६ - ४९ - तत् यदा तावत् अवधारणे विशिष्टशब्दः तदा न एव अर्थः समानप्रकृतिग्रहणेन ।२७ - ४९ - न इह भविष्यति ।२८ - ४९ - सिद्धम् च अभुक्तम् च इति ।२९ - ४९ - न अपि अनञ् इति प्रतिषेधेन ।३० - ४९ - न इह भविष्यति कर्तव्यम् अकृतम् इति ।३१ - ४९ - नुडिडधिकेन अपि तु तदा समासः न प्राप्नोति ।३२ - ४९ - यदा आधिक्ये विशिष्टशब्दः तदा समानप्रकृतिग्रहणम् कर्तव्यम् ।३३ - ४९ - इह मा भूत् षिद्धम् च अभुक्तम् च इति ।३४ - ४९ - अनञ् इति च प्रतिषेधः कर्तव्यः ।३५ - ४९ - इह मा भूत् ।३६ - ४९ - कर्तव्यम् अकृतम् इति ।३७ - ४९ - नुडिडधिकेन अपि तु समासद्ः सिद्धः भवति ।३८ - ४९ - तत्र आधिक्ये विशिष्टग्रहणम् मत्वा समानप्रकृतिग्रहणम् चोद्यते ।३९ - ४९ - अवधारणम् नञा चेत् नुडिड्विशिष्टेन न प्रकल्पेत ।४० - ४९ - अथ चेत् अधिकविवक्षा कार्यम् तुल्यप्रकृतिकेन इति ।४१ - ४९ - कृतापकृतादीनाम् च उपसङ्ख्यानम् ।४२ - ४९ - कृतापकृतादीनाम् च उपसङ्ख्यानम् ।४३ - ४९ - कृतापकृतम् भुक्तविभुक्तम् पीतविपीतम् ।४४ - ४९ - सिद्धम् तु क्तेन विसमाप्तौ अनञ् ।४५ - ४९ - सिद्धम् एतत् ।४६ - ४९ - कथम्. क्तान्तेन क्रियाविसमाप्तौ अनञ् क्तान्तम् समस्यते इति वक्तव्यम् ।४७ - ४९ - गतप्रत्यागतादीनाम् च उपसङ्ख्यानम् ।४८ - ४९ - गतप्रत्यागतादीनाम् च उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।४९ - ४९ - गतप्रत्यागतम् यातानुयातम् पुटापुटिका क्रयाक्रयिका फलाफलिका मानोन्मानिका ।१ - ६ - अयुक्तः अयम् निर्देशः ।२ - ६ - समानाधिकरणेन इति वर्तते ।३ - ६ - कः प्रसङ्गः यद् व्यधिकरणानाम् समासः स्यात् ।४ - ६ - एवम् तर्हि ज्ञापयति आचार्यः यथाजातीयकम् उक्तम् उत्तरपदम् तथाजातीयकेन पूर्वपदेन समस्यते इति ।५ - ६ - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।६ - ६ - प्रातिपदिकग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्य अपि ग्रहणम् भवति इति एषा परिभाषा न कर्तव्या भवति ।१ - ३७ - इदम् विचार्यते ॒ वर्णेन तृतीयासमासः वा स्यात् ॒ कृष्णेन सारङ्गः कृष्णसारङ्गः समानाधिकरणेन वा ॒ कृष्णः सारङ्गः कृष्णसारङ्गः इति ।२ - ३७ - कः च अत्र विशेषः ।३ - ३७ - वर्णेन तृतीयासमासः एतप्रतिषेधे वर्णग्रहणम् ।४ - ३७ - वर्णेन तृतीयासमासः एतप्रतिषेधे वर्णग्रहणम् कर्तव्यम् ।५ - ३७ - तृतीया पूर्वपदम् प्रकृतिस्वरम् भवति ।६ - ३७ - अनेते वर्णः इति वक्तव्यम् ।७ - ३७ - अथ द्वितीयेन वर्णग्रहणेन एतविशेषणेन अर्थः ।८ - ३७ - बाढम् अर्थः यदि अवर्ण एतशब्दः अस्ति ।९ - ३७ - ननु च अयम् अस्ति ॒ आ* इतः एतः , कृष्णेतः , लोहितेतः इति ।१० - ३७ - न अर्थः एवमर्थेन वर्णग्रहणेन ।११ - ३७ - यदि तावत् अयम् कर्तरि क्तः तृतीया कर्मणि इति अनेन स्वरेण भवितव्यम् ।१२ - ३७ - अथ अपि कर्तरि परत्वात् कृत्स्वरेण भवितव्यम् ।१३ - ३७ - अथ समानाधिकरणः ।१४ - ३७ - समानाधिकरणे द्विः वर्णग्रहणम् ।१५ - ३७ - समानाधिकरणे द्विः वर्णग्रहणम् कर्तव्यम् ।१६ - ३७ - वर्णः वर्णेषु अनेते इति वक्तव्यम् ।१७ - ३७ - एकम् वर्णग्रहणम् कर्तव्यम् इह मा भूत् ।१८ - ३७ - परमशुक्लः परमकृष्णः इति ।१९ - ३७ - द्वितीयम् वर्णग्रहणम् कर्तव्यम् इह मा भूत् ।२० - ३७ - कृष्णतिलाः इति ।२१ - ३७ - एकम् वर्णग्रहणम् अनक्र्थकम् ।२२ - ३७ - अन्यतरत्र कस्मात् न भवति ।२३ - ३७ - लक्षणप्रतिपदिकोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्य एव इति ।२४ - ३७ - एवम् सति ।२५ - ३७ - तानि एतानि त्रीणि वर्णग्रहणानि भवन्ति समासविधौ द्वे स्वरविधौ च एकम् ।२६ - ३७ - यस्य अपि तृतीयासमासः तस्य अपि तानि एव त्रीणि वर्णग्रहणानि भवन्ति समासविधौ द्वे स्वरविधौ च एकम् ।२७ - ३७ - सामान्येन मम तृतीयासमासः भविष्यति तृतीया तत्कृतार्थेन गुणवचनेन इति ।२८ - ३७ - अवश्यम् वर्णेन प्रतिपदम् समासः वक्तव्यः यत्र तेन न सिध्यति तदर्थम् ।२९ - ३७ - क्व च तेन न सिध्यति ।३० - ३७ - शुकबभ्रुः हरितबभ्रुः इति ।३१ - ३७ - तथा च सति तानि एव त्रीणि वर्णग्रहणानि भवन्ति समासविधौ द्वे स्वरविधौ च एकम् ।३२ - ३७ - अथ समानाधिकरणः सामान्येन सिद्धः स्यात् ।३३ - ३७ - बाढम् सिद्धः ।३४ - ३७ - कथम् ।३५ - ३७ - विशेषणम् विशेष्येण बहुलम् इति ।३६ - ३७ - एवम् अपि द्वे वर्णग्रहणे कर्तव्ये स्वरविधौ एव प्रतिपदोक्तस्य अभावात् ।३७ - ३७ - तस्मात् समानाधिकरणः इति एषः पक्षः ज्यायान् ।१ - १५१ - समानाधिकरणाधिकारे प्रधानोपसर्जनानाम् परम् परम् विप्रतिषेधेन ।२ - १५१ - समानाधिकरणाधिकारे प्रधानोपसर्जनानाम् परम् परम् भवति विप्रतिषेधेन ।३ - १५१ - प्रधानानाम् प्रधानम् उपसर्जनानाम् उपसर्जनम् ।४ - १५१ - प्रधानानाम् तावत् प्रधानम् ।५ - १५१ - वृदारकनागकुञ्जरैः पूज्यमानम् इति अस्य अवकाशः गोवृन्दारकः अश्ववृन्दारकः ।६ - १५१ - पोटायुवतीनाम् अवकाशः इभ्ययुवतिः आढ्ययुवतिः ।७ - १५१ - इह उभयम् प्राप्नोति ।८ - १५१ - नागयुवतिः वृन्दारकयुवतिः ।९ - १५१ - प्रधानानाम् परम् भवति विप्रतिषेधेन ।१० - १५१ - उपसर्जनानाम् परम् उपसर्जनम् ।११ - १५१ - सन्महत्परमोत्कृष्टाः इति अस्य अवकाशः सद्गवः सदश्वः ।१२ - १५१ - कृत्यतुल्याख्या अजात्या इति अस्य अवकाशः तुल्यश्वेतः तुल्यकृष्णः ।१३ - १५१ - इह उभयम् प्राप्नोति ॒ तुल्यसत् तुल्यमहान् ।१४ - १५१ - उपसर्जनानाम् परम् उपसर्जनम् भवति विप्रतिषेधेन ।१५ - १५१ - समानाधिकरणसमासात् बहुव्रीहिः । समानाधिकरणसमासात् बहुव्रीहिः भवति विप्रतिषेधेन ।१६ - १५१ - समानाधिकरणसमासस्य अवकाशः वीरः पुरुषः वीरपुरुषः ।१७ - १५१ - बहुव्रीहेः अवकाशः कण्ठेकालः ।१८ - १५१ - इह उभयम् प्राप्नोति ॒ वीरपुरुषकः ग्रामः ।१९ - १५१ - बहुव्रीहिः भवति विप्रतिषेधेन ।२० - १५१ - कदा चित् कर्मधारयः सर्वधनाद्यर्थः ।२१ - १५१ - कदा चित् कर्मधारयः भवति बहुव्रीहेः ।२२ - १५१ - किम् प्रयोजनम् ।२३ - १५१ - सर्वधनाद्यर्थः ।२४ - १५१ - सर्वधनी सर्वबीजी सर्वकेशी नटः गौरखरवत् वनम् गौरमृगवत् वनम् कृष्णसर्पवान् वल्मीकः लोहितशालिमान् ग्रामः ।२५ - १५१ - किम् प्रयोजनम् ।२६ - १५१ - कर्मधारयप्रकृतिभिः मत्वर्थीयैः अभिधानम् यथा स्यात् ।२७ - १५१ - किम् च कारणम् न स्यात् ।२८ - १५१ - बहुव्रीहिणा उक्तत्वात् मत्वर्थस्य ।२९ - १५१ - यदि उक्तत्वम् हेतुः कर्मधारयेण अपि उक्तत्वात् न प्राप्नोति ।३० - १५१ - न खलु अपि सञ्ज्ञाश्रयः मत्वर्थीयः ।३१ - १५१ - किम् तर्हि ।३२ - १५१ - अर्थाश्रयः ।३३ - १५१ - सः यथा एव बहुव्रीहिणा उक्तत्वात् न भवति एवम् कर्मधारयेण अपि उक्तत्वात् न भविष्यति ।३४ - १५१ - एवम् तर्हि इदम् स्यात् ॒ सर्वाणि धनानि सर्वधनानि सर्वधनानि अस्य सनिति सर्वधनी ।३५ - १५१ - न एवम् शक्यम् ।३६ - १५१ - नित्यम् एवम् सति कर्मधारयः स्यात् ।३७ - १५१ - तत्र यत् उक्तम् कदा चित् कर्मधारयः इति एतत् अयुक्तम् ।३८ - १५१ - एवम् तर्हि भवति वै किम् चित् आचार्याः कार्यवत् बुद्धिम् कृत्वा पठन्ति कार्याः शब्दाः इति ।३९ - १५१ - तद्वत् इदम् पठितम् समानाधिकरणसमादात् बहुव्रीहिः कर्तव्यः कदा चित् कर्मधारयः सर्वधनाद्यर्थः इति ।४० - १५१ - यद् उच्यते समानाधिकरणसमासात् बहुव्रीहिः भवति विप्रतिषेधेन इति न एषः युक्तः विप्रतिषेधः ।४१ - १५१ - अन्तरङ्गः कर्मधारयः ।४२ - १५१ - का अन्तरङ्गता ।४३ - १५१ - स्वपदार्थे कर्मधारयः अन्यपदार्थे बहुव्रीहिः ।४४ - १५१ - अस्तु ।४५ - १५१ - विभाषा कर्मधारयः ।४६ - १५१ - यदा न कर्मधारयः तदा बहुव्रीहिः भविष्यति ।४७ - १५१ - एवम् अपि यदि अत्र कदा चित् कर्मधारयः भवति कर्मधारयप्रकृतिभिः मत्वर्थीयैः अभिधानम् प्राप्नोति ।४८ - १५१ - सर्वः च अयम् एवमर्थः यत्नः कर्मधारयप्रकृतिभिः मत्वर्थीयैः अभिधानम् मा भूत् इति ।४९ - १५१ - एवम् तर्हि न इदम् तस्य योगस्य उदाहरणम् विप्रतिषेधे परम् इति ।५० - १५१ - किम् तर्हि ।५१ - १५१ - इष्टिः इयम् पठिता ।५२ - १५१ - समानाधिकरणसमासात् बहुव्रीहिः इष्टः कदा चित् कर्मधारयः सर्वधनाद्यर्थः इति ।५३ - १५१ - यदि इष्टिः पठिता न अर्थः अनेन ।५४ - १५१ - इह हि सर्वे मनुष्याः अल्पेन यत्नेन महतः अर्थान् आकाङ्क्षन्ति ।५५ - १५१ - एकेन माषेण शतसहस्रम् ।५६ - १५१ - एकेन कुद्दालकेन खारीसहस्रम् ।५७ - १५१ - तत्र कर्मधारयप्रकृतिभिः मत्वर्थीयैः अभिधानम् अस्तु बहुव्रीहिणा इति बहुव्रीहिणा भविष्यति लघुत्वात् ।५८ - १५१ - कथम् सर्वधनी सर्वबीजी सर्वकेशी नटः इति ।५९ - १५१ - इनिप्रकरणे सर्वादेः इनिम् वक्ष्यामि ।६० - १५१ - तत् च अवश्यम् वक्तव्यम् ठनः बाधनार्थम् ।६१ - १५१ - कथम् गौरखरवत् वनम् गौरमृगवत् वनम् कृष्णसर्पवान् वल्मीकः लोहितशालिमान् ग्रामः ।६२ - १५१ - अस्ति अत्र विशेषः ।६३ - १५१ - जात्या अत्र अभिसम्बन्धः क्रियते ।६४ - १५१ - कृष्णसर्पः नाम सर्पजातिः सा अस्मिन् वल्मीके अस्ति ।६५ - १५१ - यदा हि अन्तरेण जातिम् तद्वताम् अभिसम्बन्धः क्रियते कृष्णसर्पः वल्मीकः इति एवम् तदा भविष्यति ।६६ - १५१ - पूर्वपदातिशये आतिशायिकात् बहुव्रीहिः सूक्ष्मवस्त्रतराद्यर्थः ।६७ - १५१ - पूर्वपदातिशये आतिशायिकात् बहुव्रीहिः भवति विप्रतिषेधेन ।६८ - १५१ - किम् प्रयोजनम् ।६९ - १५१ - सूक्ष्मवस्त्रतराद्यर्थः ।७० - १५१ - आतिशायिकस्य अवकाशः पटुतरः पटुतमः ।७१ - १५१ - बहुव्रीहेः अवकाशः चित्रगुः शबलगुः ।७२ - १५१ - इह उभयम् प्राप्नोति सूक्ष्मवस्त्रतरः तीक्ष्ण्शृङ्गतरः ।७३ - १५१ - बहुव्रीहिः भवति विप्रतिषेधेन ।७४ - १५१ - न एषः युक्तः विप्रतिषेधः ।७५ - १५१ - विर्पतिषेधे परम् इति उच्यते ।७६ - १५१ - पूर्वः च बहुव्रीहिः परः आतिशायिकः ।७७ - १५१ - इष्टवाची परशब्दः ।७८ - १५१ - विप्रतिषेधे परम् यत् इष्टम् तत् भवति ।७९ - १५१ - एवम् अपि अयुक्तः ।८० - १५१ - अन्तरङ्गः आतिशाइयिकः ।८१ - १५१ - का अन्तरङ्गता ।८२ - १५१ - ङ्याप्प्रातिपदिकात् आतिशायिकः सुबन्तानाम् बहुव्रीहिः ।८३ - १५१ - आतिशायिकः अपि न अन्तरङ्गः ।८४ - १५१ - कथम् ।८५ - १५१ - समर्थात् तद्धितः उत्पद्यते सामर्थ्यम् च सुबन्तेन्त ।८६ - १५१ - एवम् अपि अन्तरङ्गः ।८७ - १५१ - कथम् ।८८ - १५१ - स्वपदार्थे आतिशायिकः अन्यपदार्थे बहुव्रीहिः ।८९ - १५१ - एवम् अपि न अन्तरङ्गः ।९० - १५१ - कथम् ।९१ - १५१ - स्पर्धायाम् आतिशायिकः भवति ।९२ - १५१ - न च अन्तरेण प्रतियोगिनम् स्पर्धा भवति ।९३ - १५१ - न एव वा अत्र आतिशायिकः प्राप्नोति ।९४ - १५१ - किम् कारणम् ।९५ - १५१ - असामर्थ्यात् ।९६ - १५१ - कथम् असामर्थ्यम्. सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।९७ - १५१ - यावता वस्त्राणि तद्वन्तम् अपेक्षन्ते तद्वन्तम् च अपेक्ष्य वस्त्राणाम् वस्त्रैः युगपत् स्पर्धा भवति ।९८ - १५१ - ननु च अयम् आतिशायिकः एवमात्मकः सत्याम् व्यपेक्षायाम् विधीयते ।९९ - १५१ - सत्यम् एवमात्मकः याम् च न अनतरेण व्यपेक्षाम् प्रवृत्तिः तस्यम् सत्याम् भवितव्यम् ।१०० - १५१ - काम् च न अन्तरेण व्यपेक्षाम् आतिशायिकस्य प्रवृत्तिः ।१०१ - १५१ - या हि प्रतियोगिनम् प्रति व्यपेक्षा ।१०२ - १५१ - या हि तद्वन्तम् प्रति न तस्याम् भवितव्यम् ।१०३ - १५१ - बहुव्रीहिः अपि तर्हि न प्राप्नोति ।१०४ - १५१ - किम् कारणम् ।१०५ - १५१ - असामर्थ्यात् एव ।१०६ - १५१ - कथम् असामर्थ्यम् ।१०७ - १५१ - सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।१०८ - १५१ - यावता वस्त्राणि वस्त्रान्तराणि अपेक्षन्ते तद्वता च अभिसम्बन्धः ।१०९ - १५१ - एवम् तर्हि न इदम् तस्य योगस्य उदाहरणम् विप्रतिषेधे परम् इति ।११० - १५१ - किम् तर्हि ।१११ - १५१ - इष्टिः इयम् पठिता ।११२ - १५१ - पूर्वपदातिशये आतिशायिकात् बहुव्रीहिः इष्टः ॒ सूक्ष्मवस्त्रतराद्यर्थः इति ।११३ - १५१ - यदि इष्टिः इयम् पठिता न अर्थः अनेन ।११४ - १५१ - कथम् या एषा युक्तिः उक्ता ॒ यावता वस्त्राणि वस्त्रान्तराणि अपेक्षन्ते तद्वता च अभिसम्बन्धः इति ।११५ - १५१ - यदा हि अन्तरेण वस्त्राणाम् वस्त्रैः युगपत् स्पर्धाम् तद्वता च अभिसम्बन्धः क्रियते निष्प्रतिद्वन्द्वः तदा बहुव्रीहिः ।११६ - १५१ - बहुव्रीहेः आतिशायिकः ।११७ - १५१ - न तर्हि इदानीम् इदम् भवति ॒ सूक्ष्मतरवस्त्रः इति ।११८ - १५१ - भवति ।११९ - १५१ - यदा अन्तरेण तद्वन्तम् वस्त्राणाम् वस्त्रैः युगपत् स्पर्धा निष्प्रतिद्वन्द्वः तदा आतिशायिकः ।१२० - १५१ - कथम् पुनः अन्यस्य प्रकर्षेण अन्यस्य प्रकर्षः स्यात् ।१२१ - १५१ - न एव अन्यस्य प्रकर्षेण अन्यस्य प्रकर्षेण भवितव्यम् ।१२२ - १५१ - यथा एव अयम् द्रव्येषु यतते वस्त्राणि मे स्युः इति एवम् गुणेषु अपि यतते सूक्ष्मतराणि मे स्युः इति ।१२३ - १५१ - न अत्र आतिशायिकः प्राप्नोति ।१२४ - १५१ - किम् कारणम् ।१२५ - १५१ - गुणवचनात् इति उच्यते ।१२६ - १५१ - न च समासः गुणवचनः ।१२७ - १५१ - समासः अपि गुणवचनः ।१२८ - १५१ - कथम् ।१२९ - १५१ - अजहत्स्वार्था वृत्तिः ।१३० - १५१ - अथ जहत्स्वार्थायाम् तु दोषः एव ।१३१ - १५१ - जहत्स्वाऋथायाम् अपि न दोषः ।१३२ - १५१ - भवति बहुव्रीहौ तद्गुणसंविज्ञानम् अपि ।१३३ - १५१ - तत् यथा ।१३४ - १५१ - शुक्लवाससम् आनय ।१३५ - १५१ - लोहितोष्णीषाः ऋत्विजः प्रचरन्ति इति ।१३६ - १५१ - तत्गुणः आनीयते तद्गुणाः च प्रचरन्ति ।१३७ - १५१ - उत्तरपदार्थातिशये आतिशायिकः बहुव्रीहेः बह्वाढ्यतराद्यर्थः ।१३८ - १५१ - उत्तरपदार्थातिशये आतिशायिकः बहुव्रीहेः भवति विप्रतिषेधेन ।१३९ - १५१ - किम् प्रयोजनम् ।१४० - १५१ - बह्वाढ्यतराद्यर्थः ।१४१ - १५१ - बह्वाढ्यतरः बहुसुकुमारतरः ।१४२ - १५१ - कः पुनः अत्र विशेषः बहुव्रीहेः वा आतिशायिकः स्यात् आतिशायिकान्तेन वा बहुव्रीहिः ।१४३ - १५१ - स्वरकपोः विशेषः ।१४४ - १५१ - यदि अत्र आतिशायिकात् बहुव्रीहिः स्यात् बह्वाड्यतरः एवम् स्वरः प्रसज्येत बह्वाढ्यतरः इति च इष्यते ।१४५ - १५१ - बह्वाढ्यकतरः इति च प्राप्नोति बह्वाढ्यतरकः इति च इष्यते ।१४६ - १५१ - समानाधिकरणाधिकारे शाकपार्थिवादीनाम् उपसङ्ख्यानम् उत्तरपदलोपः च ।१४७ - १५१ - समानाधिकरणाधिकारे शाकपार्थिवादीनाम् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् उत्तरपदलोपः च वक्तव्यः ।१४८ - १५१ - शाकभोजी पार्थिवः शाकपार्थिवः ।१४९ - १५१ - कुतपवासः सौश्रुतः कुतपसौश्रुत्रः ।१५० - १५१ - अजापण्यः तौल्वलिः अजातौल्वलिः ।१५१ - १५१ - यष्टिप्रधानः मौद्गल्यः यष्टिमौद्गल्यः ।१ - ३ - चतुष्पात् जातिः इति वक्तव्यम् ।२ - ३ - इह मा भूत् ।३ - ३ - कालाक्षीगर्भिणी स्वस्तिमती गर्भिणी ।१ - ५ - किमर्थः चकारः ।२ - ५ - एवकारार्थः ।३ - ५ - मयूरव्यंसकादयः एव ।४ - ५ - क्व मा भूत् ।५ - ५ - परमः मयूरव्यंसकः इति N/A References : N/A Last Updated : January 17, 2018 Comments | अभिप्राय Comments written here will be public after appropriate moderation. Like us on Facebook to send us a private message. TOP