|
मनस् [manas] n. n. [मन्यतेऽनेन मन् करणे असुन्]
The mind, heart, understanding, perception, intelligence; as in सुमनस्, दुमर्नस् &c.
(In phil.) The mind or internal organ of perception and cognition, the instrument by which objects of sense affect the soul; (in [Nyāya phil.] मनस् is regarded as a Dravya or substance, and is distinct from आत्मन् or the soul); तदेव सुखदुःखाद्युपलब्धि- साधनमिन्द्रियं प्रतिजीवं भिन्नमणु नित्यं च [Tarka K.]
Conscience, the faculty of discrimination or judgment.
Thought, idea, fancy, imagination, conception; पश्यन्न- दूरान्मनसाप्यधृष्यम् [Ku.3.51;] [R.2.27;] कायेन वाचा मनसापि शश्वत् 5.5; मनसापि न विप्रियं मया (कृतपूर्वम्) 8.52.
Design, purpose, intention.
Will, wish, desire, inclination; in this sense मनस् is frequently used with the infinitive form with the final म् dropped, and forms adjectives; अयं जनः प्रष्टुमनास्तपोधने [Ku.5.4;] cf. काम.
Reflection (ध्यान); मनसा जपैः प्रणतिभिः प्रयतः समुपेयिवानधिपतिं स दिवः [Ki.6.22.]
Disposition, temper, mood.
Spirit, energy, mettle; मनोवीर्यवरोत्सिक्तमसृण्यमकुतोभयम् [Bhag.3.] 17.22.
N. N. of the lake called Mānasa.
Breath or living soul.
Desire, longing after. (मनसा गम् &c. to think of, contemplate, remember; जगाम मनसा रामं धर्मज्ञो धर्मकाङ्क्षया [Rām.2.82.9;] (अगमत्) मनसा कार्यसंसिद्धौ त्वरादिगुणरंहसा [Ku.2.63;] मनः कृ to fix the mind upon, direct the thoughts towards, with dat. or loc.; मनो बन्ध् to fix the heart or affection upon; (अभिलाषे) मनो बबन्धान्यरसान् विलङ्ध्य सा [R.3.4;] मनः समाधा to collect oneself; मनसि उद्भू to cross the mind; मनसि कृ to think, to bear in mind; to resolve, determine, think of.) N. B. In comp. मनस् is changed to मनो before अ and soft consonants, as मनोऽनुग, मनोज्ञ, मनोहर &c.). -Comp.
-अधिनाथः a lover, husband.
-अनवस्थानम् inattention.
-अनुग a. a. suiting the mind, agreeable; ततस्तदग्ऱ्यं वचनं मनोनुगं समस्तमाज्ञाय ततो हि हेतुमत् [Mb.12.167.49;] [Rām.7.72.18.]
-अप- हारिन् a. a. captivating the heart.
-अभिनिवेशः close application of mind, firmness of purpose,
-अभिराम a. a. pleasing the mind, gratifying to the heart; मनोभिरामाः (केकाः) [R.1.39.]
-अभिलाषः the desire or longing of the heart.
-आप a. a. gaining the heart, attractive, pleasing.
-कान्त a. a. (मनस्कान्त or मनःकान्त) dear to the mind, pleasant, agreeable.
-कारः perfect perception, full consciousness (of pleasure or pain), mental concentration, resolution; भवन्मनस्कारलवोद्गमेन क्रमेलकानां निलयः पुरेव [N.14.84.] (cf. मनसः ऐकाग्ऱ्यकरणं मनस्कारः Nārayaṇa com. on N.) दिदृक्षादत्तदृष्टीनां मनस्कारमनीषयोः । सप्रीतिरससन्तोषं दिशन्तौ देहकान्तितः ॥ [Yādavābhyudaya 1.9.]
-क्षेपः (मनःक्षेपः) distraction of the mind, mental confusion.
-गत a.
existing or passing in the mind, concealed in the breast, internal, inward, secret; नेयं न वक्ष्यति मनोगतमाधिहेतुम् [Ś.3.] 11.
affecting the mind, desired.
रञ्जनम् pleasing the mind.
pleasantness.
रथः 'the car of the mind', a wish, desire; अवतरतः सिद्धिपथं शब्दः स्वमनोरथस्येव [M.1.22;] मनोरथानामगतिर्न विद्यते [Ku.5.64;] [R.2.72;12.59;] उत्पद्यन्ते विलीयन्ते दरिद्राणां मनोरथाः Udb.; आशा नाम नदी मनोरथजला [Bh.3.45.]
a desired object; मनोरथाय नाशंसे [Ś.7.13.]
(in dramas) a hint, a wish expressed indirectly or covertly. ˚तृतीया N. of the third day in the bright half of Chaitra. ˚दायक a. fulfilling one's expectations. (-कः) N. of a Kalpa-taru. ˚द्रुमः the god of love. ˚बन्धः cherishing or entertaining of desire. ˚बन्धुः the friend of (who satisfies) desires; तस्या भवानपि मनोरथबन्धबन्धुः [Māl.1.34.] ˚सिद्धिः f. fulfilment of one's desires. ˚सृष्टिःf. a creation of the fancy, a castle in the air.
-रम a. a. attractive, pleasing, agreeable, lovely, beautiful; अरुण- नखमनोरमासु तस्याः (अङ्गुलीषु) [Ś.6.11;] पुरस्ताद्विमले पात्रे सुविस्तीर्णे मनोरमे Suśruta.
(मा) a lovely woman.
a kind of pigment.
-रागः affection, passion (of the heart).
-राज्यम् 'kingdom of the fancy', a castle in the air; मनोराज्यविजृम्भणमेतत् 'this is building castles in the air'.
-रुज् f. f. pain or grief of the heart.
-लयः loss of consciousness.
-लौल्यम् freak, caprice.
-वल्लभा a beloved woman.
-वहा N. N. of a particular artery; ('अश्वत्थपत्रनाडीव द्विसप्ततिशताधिका । नाडी मनोवहेत्युक्तं योगशास्त्र- विशारदैः'); मध्ये च हृदयस्यैका शिरा तत्र मनोवहा । शुकं संकल्पजं नॄणां सर्वगात्रैर्विमुञ्चति ॥ [Mb.12.214.19.]
-वाक्कर्मन् n. n. pl. thoughts, words and deeds.
-वाञ्छा, -वाञ्छितम् a wish of the heart, a desire,
-विकारः, -विकृतिः f. f. emotion of the mind.
-विनयनम् mental discipline.-विरुद्ध a.
incomprehensible.
against the dictates of mind or conscience.
-वृत्तिः f. f.
working of the mind, volition.
disposition, temper.
-वेगः quickness of thought.
-व्यथा mental pain or anguish.
-शल्य a. a. rankling in the mind; (बाहुः) कुबेरस्य मनःशल्यं शंसतीव पराभवम् [Ku.2.22.]
-शिलः, -ला red arsenic; मनःशिला- विच्छुरिता निषेदुः [Ku.1.55;] [R.12.8;] टङ्कैर्मनःशिलगुहैरवदीर्य- माणा Mk.; गन्धाश्मानं मनःशिलाम् [Śiva.B.3.19;] मनःशिला- पङ्कलिखितेन च विद्योतितललाटपट्टाम् [K.]
-शीघ्र a. a. quick as thought.
-संकल्पः desire of the heart.
-संगः attachment of the mind (to anything).
-संचेतनाहारः (with Buddhists) one of the four kinds of food (in a material and spiritual senses)
-संतापः anguish of the mind.-समृद्धिः heart's content; [bhāg.]
-संवरः coercion of mind.
-सुख a. a. agreeable to the mind.
-स्थ a. a. being in the heart, mental.
-स्थैर्यम् firmness of mind. -हतa. disappointed.
-हर a. a. pleasing, charming, attractive, fascinating, lovely; अव्याजमनोहरं वपुः [Ś.1.18;] [Ku.3.39;] [R.3.32.] (-रः) a kind of jasmine. (-रम्) gold.
-हर्तृ, -हारिन् a. a. heart-stealing, captivating, agreeable, pleasing; हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः [Ki.1.4;] गाङ्गं वारि मनोहारि मुरारिचरणच्युतम् Gaṅgāṣṭaka by [Vālmīki 7.]
-हारी an unchaste or unfaithful woman.
-ह्लादः gladness of heart.
-ह्वा red arsenic; मनःशिला मनोगुप्ता मनोह्वा नागजिह्विका [Bhāva. P.]
(तम्) a wish, desire; मनोगतं सा न शशाक शंसितुम् [Ku.5.51.]
an idea, thought, notion, opinion.
-गतिः f. f. desire of the heart.-गवी wish, desire.
-गुप्त a. a. hidden in the mind, thought secretly. (-प्ता) red arsenic.
-ग्रहणम् captivating the mind.
-ग्रहिन् a. a. captivating or fascinating the mind.-ग्राह्य a. to be grasped by the mind.
-ह्यम् the pleasures of sense; यो वृणीते मनोग्राह्यमसत्त्वात् कुमनीष्यसौ [Bhāg.1.] 48.11.
-ग्लानिः depression of mind.
-ज, -जन्मन् a. a. mindborn. (-m.) the god of love.
-जल्पः imagination.-जव a.
quick or swift as thought; मनोजवं मारुततुल्यवेगम् Rāma-rakṣā Stotra 33.
quick in thought or conception.
fatherly, paternal.
-जवस a. a. resembling a father, fatherly.
जवा N. of one of the tongues of Agni.
N. N. of one of the शक्तिs of Durgā 'काली कराली च मनोजवा च' Śruti.
-जात a. a. mind-born, arisen or produced in the mind.
-जिघ्र a. a. scenting out, i. e. guessing the thoughts.
-ज्ञ a. a. pleasing, lovely, agreeable, beautiful, charming; इयमधिकमनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी [Ś.1.2;] [R.3.7;] 6.1. (ः) N. of a Gandharva.
(ज्ञा) red arsenic.
an intoxicating drink.
a princess.
तापः, पीडा mental pain or agony, anguish.
-तालः the lion of Durgā.
-तुष्टिः f. f. satisfaction of the mind.
-तोका an epithet of Durgā.
-दण्डः complete control over the mind or thoughts; [Ms.12.1;] cf. त्रिदण्डिन्.
-दत्त a. a. devoted in thought, mentally dedicated.
-दाहः, -दुःखम् mental distress or torment.
-दाहिन् the god of love.-दुष्ट a. depraved in mind; रजसा स्त्री मनोदुष्टा संन्यासेन द्विजोत्तम (शुद्ध्यति) [Ms.5.18.]
-धारणम् conciliating the favour of.
-नाशः loss of the mind or understanding, dementedness.
-नीत a. a. approved, chosen.
-पतिः (-मनःपतिः) an epithet of Viṣṇu.
-पर्यायः (with Jainas) N. of the last but one stage in the perception of truth.
(मनःपूत) considered pure by the mind, approved by one's conscience; मनःपूतं समाचरेत् [Ms.6.46.]
of a pure mind, conscientious.
-प्रणीत a. a. (मनःप्रणीत) agreeable or pleasing to the mind.
-प्रसादः (मनः- प्रसादः) composure of mind, mental calm.
-प्रिय a. a. dear to the heart.
-यः cinammon (Mar. दालचिनी).-प्रीतिः f. (मनःप्रीतिः) mental satisfaction, joy, delight.-भव a. mind-born, created by fancy; दृश्यमाना विनार्थेन न दृश्यन्ते मनोभवाः [bhāg.]
भवः, भूः the god of love, Cupid; रे रे मनो मम मनोभवशासनस्य पादाम्बुजद्वयमनारतमानमन्तम् [Bv.4.32;] [Ku.3.27;] [R.7.22;] श्यामा शुशुभे शशिना तया मनोभूः Kalāvilāsa.
love, passion, lust; अत्यारूढो हि नारीणामकालज्ञो मनोभवः [R.12.33.]
-मथनः the god of love.
-मय see separately.
going at will or pleasure.
swift, quick as thought; उत्पत्य खं दशग्रीवो मनोयायी शितास्त्रभृत् [Bk.5.3.]
keen desire; अहं हि तस्याद्य मनोभवेन संपीडिता तद्गतसर्वभावा [Rām.5.32.12.] -योगः close application of the mind, close attention.-योनिः the god of love.
|