अपह्‌नुति अलंकार - लक्षण १

“उपमेयाचा जो विशिष्ट धर्म (उदा० मुखत्व) त्याचा निषेध, व त्याच्या बरोबरच उपमानाच्या तादात्म्याचा आरोप केला जाणें, याला अपहनुति अलंकार मानावा.”
ह्या लक्षणांत, समानाधिकरण्येन हे तृतीयांत पद, रूपकांचें निवारण करण्याकरतां, घातलें आहे. ह्या अपहनुतीत, उपमेयाचा विशिष्ट धर्म जो उपमेयत्वावच्छेदक त्याचा निषेध केल्यामुळें, त्याचा व उपमानाच्या विशिष्ट धर्माचा म्ह० उपमानावच्छेदकाचा विरोध सूचित होतो. पण रूपक अलंकारांत, उपमेयत्व व उपमानत्व या दोघांच्याही एकत्र अस्तित्वाचा अनुभव येत असल्यामुळें, उपमेयाच्या विशिष्ट धर्माशीं उपमानाच्या विशिष्ट धर्माचा विरोध (रूपकांत) नाहींसा होतो.
अपहनुतीचें उदाहरण :---
“ हें स्मित नव्हे तर सहजसुंदर असा हा विकास आहे; मूर्ख लोक याला मुख म्हणतात; पण सुवसानें दरवळलेलें हें चंद्रविकासी कमल आहे. याला स्तनाची जोडी उगीच म्हणतात; खरें म्हणजे सोन्यासारखी दिसणारी हीं दोन फळें आहेत. भ्रमरसमूहानें वाकलेली ही रम्य लता आहे; ही सुंदर स्त्री नव्हे.”
ह्या श्लोकांतील अपहनुति सावयवा आहे. कारण, (ह्यांतील, ‘ही रमणी नाहीं पण लता आहे,’ ही प्रधान उपमा अवयवी आहे व पहिल्या तीन चरणांत आलेल्या तीन छोटया अपहनुति तिच्या अवयवरूप आहेत;) ह्यांतील (एक) अवयवी व बाकीच्या अवयव अशा या अपहनुतींमध्यें, अनुग्राह्य - अनुग्राहक - भाव आहे.
निरवयव अपहनुतीचें उदाहरण हें :---
“ह्या सुंदरीच्या कटाक्षांचें श्याम व श्वेत हें रूप खरें नाहीं; पण, खरोखरी, हे विष आणि अमृतच (अनुक्रमें) आहेत. असें जर नसतें, तर हे (कटाक्ष) अंगावर पडतांच, तरुणांना अत्यंत मोह व आनंद झालाच नसतां,”