पाद २ - खण्ड ५५
व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.
१ - ९ - धनहिरण्यात् कामाभिधाने ।
२ - ९ - धनहिरण्यात् कामाभिधाने इति वक्तव्यम् ।
३ - ९ - षष्थ्यर्थे हि अनिष्टप्रसङ्गः ।
४ - ९ - षष्थ्यर्थे हि सति अनिष्टः प्राप्नोति ।
५ - ९ - धने कामः अस्य इति ।
६ - ९ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
७ - ९ - न वक्तव्यम् ।
८ - ९ - कस्मात् न भवति धने कामः अस्य इति ।
९ - ९ - अनभिधानात् ।
१ - ८ - किम् यः शीतम् करोति सः शीतकः यः वा उष्णम् करोति स उष्णकः ।
२ - ८ - किम् च अतः ।
३ - ८ - तुषारे आदित्ये च प्राप्नोति ।
४ - ८ - एवम् तर्हि उत्तरपदलोपः अत्र द्रष्टव्यः ।
५ - ८ - शीतम् इव शीतम् ।
६ - ८ - उष्णम् इव उष्णम् ।
७ - ८ - यः आशु कर्तव्यान् अर्थान् चिरेण करोति सः उच्यते शीतकः इति ।
८ - ८ - यः पुनः आशु कर्तव्यान् अर्थान् आशु एव करोति सः उच्यते उष्णकः इति ।
१ - ९ - अधिकम् इति किम् निपात्यते ।
२ - ९ - अद्यारूढस्य उत्तरपदलोपः च कन् च प्रत्ययः ।
३ - ९ - अध्यारूढम् अधिकम् इति ।
४ - ९ - भवेत् सिद्धम् अध्यारूढः द्रोणः खार्याम् अधिकः द्रोणः खार्याम् इति ।
५ - ९ - इदम् तु न सिध्यति ।
६ - ९ - अध्यारूढा द्रोणेन खारी ।
७ - ९ - अधिका द्रोणेन खारी इति ।
८ - ९ - गत्यर्थानाम् हि क्तः कर्तरि विधीयते ।
९ - ९ - गत्यर्थानाम् वै क्तः कर्मणि अपि विधीयते ।
१ - ६ - किम् यः पार्श्वेन अन्विच्छति सः पार्व्श्वकः ।
२ - ६ - किम् च अतः ।
३ - ६ - राजपुरुषे प्राप्नोति ।
४ - ६ - एवम् तर्हि उत्तरपदलोपः अत्र द्रष्टव्यः ।
५ - ६ - पार्श्वम् इव पार्श्वम् ।
६ - ६ - यः ऋजुना उपायेन अन्वेष्टव्यान् अर्थान् अनृजुना उपायेन अन्विच्छति सः उच्यते पार्श्वकः इति ।
१ - ६ - किम् यः अयःशुलेन अन्विच्छति सः आयःशूलिकः ।
२ - ६ - किम् च अतः ।
३ - ६ - शिवभागवते प्राप्नोति ।
४ - ६ - एवम् तर्हि उत्तरपदलोपः अत्र द्रष्टव्यः ।
५ - ६ - अयःशुलम् इव अयःशुलम् ।
६ - ६ - यः मृदुना उपायेन अन्वेष्टव्यान् अर्थान् रभसेन उपायेन अन्विच्छति सः उच्यते आयःशूलिकः इति ।
१ - ९ - तावतिथम् ग्रहणम् इति लुक् वावचनानर्थक्यम् विभाषाप्रकरणात् ।
२ - ९ - तावतिथम् ग्रहणम् इति लुक् वावचनम् अनर्थकम् ।
३ - ९ - किम् कारणम् ।
४ - ९ - विभाषाप्रकरणात् ।
५ - ९ - प्रकृता महाविभाषा ।
६ - ९ - तया एतत् सिद्धम् ।
७ - ९ - तावतिथेन गृह्णाति इति लुक् च ।
८ - ९ - तावतिथेन गृह्णाति इति उपसङ्ख्यानम् कर्तव्य लुक् च वक्तव्यः ।
९ - ९ - षष्थेन गृह्णाति षट्कः ।
१ - १६ - शृङ्खलम् अस्य बन्धनम् करभे इति अनिर्देशः ।
२ - १६ - शृङ्खलम् अस्य बन्धनम् करभे इति अनिर्देशः ।
३ - १६ - अगमकः निर्देशः अनिर्देशः ।
४ - १६ - न हि तस्य शृङ्खलबन्धनम् ।
५ - १६ - शृङ्खलवत्या असौ रज्ज्वा बध्यते ।
६ - १६ - सिद्धम् तु तद्वन्निर्देशात् लुक् च ।
७ - १६ - सिद्धम् एतत् ।
८ - १६ - कथम् ।
९ - १६ - तद्वन्निर्देशः कर्तव्यः लुक् च वक्तव्यः ।
१० - १६ - शृङ्खलवत् बन्धनम् इति ।
११ - १६ - सः तर्हि तद्वन्निर्देशः कर्तव्यः ।
१२ - १६ - न कर्तव्यः ।
१३ - १६ - इह यत् न अन्तरेण यस्य प्रवृत्तिः भवति तत् तस्य निमित्तत्वाय कल्पते ।
१४ - १६ - न च अन्तरेण शृङ्खलम् बन्धनम् प्रवर्तते ।
१५ - १६ - अथ वा साहचर्यात् ताच्छब्द्यम् भविष्यति ।
१६ - १६ - शृङ्खलसहचरितम् बन्धनम् श्र्ङ्खलम् बन्धनम् इति ।
१ - ३ - प्राये सञ्ज्ञायाम् वटकेभ्यः इनिः ।
२ - ३ - प्राये सञ्ज्ञायाम् वटकेभ्यः इनिः वक्तव्यः ।
३ - ३ - वटकिनी पौर्णमासी ।
१ - ६ - किम् निपात्यते ।
२ - ६ - श्रोत्रियन् छन्दः अधीते इति वाक्यार्थे पदवचनम् ।
३ - ६ - छन्दः अधीते इति अस्य वाक्यस्य अर्थे श्रोत्रियन् इति एतत् पदम् निपात्यते ।
४ - ६ - छन्दसः वा श्र्तोत्रभावः तत् अधीते इति घन् च ।
५ - ६ - छन्दसः वा श्र्तोत्रभावः निपात्यते तत् अधीते इति एतस्मिन् अर्थे घन् च प्रत्ययः ।
६ - ६ - छन्दः अधीते शृओत्रियः ।
१ - ६ - इनिठनोः समानकालग्रहणम् ।
२ - ६ - इनिठनोः समानकालग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३ - ६ - अद्य भुक्ते श्रः श्राद्धिकः इति मा भूत् ।
४ - ६ - उक्तम् वा ।
५ - ६ - किम् उक्तम् ।
६ - ६ - अनभिधानात् इति ।
१ - ४ - सञ्ज्ञायाम् इति किमर्थम् ।
२ - ४ - त्रिभिः साक्षात् दृष्टम् भवति यः च ददाति यस्मै च दीयते यः च उपद्रष्टा ।
३ - ४ - तत्र सर्वत्र प्रत्ययः प्राप्नोति ।
४ - ४ - सञ्ज्ञाग्रहणसामर्थ्यात् धनिकान्तेवासिनोः न भवति ।
१ - ६ - किम् निपात्यते ।
२ - ६ - क्षेत्रियः श्रोत्रियवत् । क्षेत्रियः श्रोत्रियवत् निपात्यते ।
३ - ६ - परक्षेत्रे चिकित्स्यः इति एतस्य वाक्यस्य अर्थे क्षेत्रियच् इति एतत् पदम् निपात्यते ।
४ - ६ - परक्षेत्रात् वा तत्र चिकित्स्यः इति परलोपः घच् च ।
५ - ६ - परक्षेत्रात् वा तत्र चिकित्स्यः इति एतस्मिन् अर्थे परलोपः निपात्यते घच् च ।
६ - ६ - परक्षेत्रे चिकित्स्यः क्षेत्रियः ।
१ - ४३ - किमर्थम् इमौ अर्थौ उभौ निर्दिश्येते अस्य अस्मिन् इति न यत् यस्य भवति तस्मिन् अपि तत् भवति यत् च यस्मिन् भवति तत् तस्य अपि भवति ।
२ - ४३ - न एतयोः आवश्यकः समावेशः ।
३ - ४३ - भवन्ति हि देवदत्तस्य गावः न च ताः तस्मिन् आधृताः भवन्ति ।
४ - ४३ - भवन्ति च पर्वते वृक्षाः न च ते तस्य भवन्ति ।
५ - ४३ - अथ अस्तिग्रहणम् किमर्थम् ।
६ - ४३ - सत्तायाम् अर्थे प्रत्ययः यथा स्यात् ।
७ - ४३ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
८ - ४३ - न सत्ताम् पदार्थः व्यभिचरति ।
९ - ४३ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् सम्प्रतिसत्तायाम् यथा स्यात् , भूतभविष्यत्सत्तायाम् मा भूत् गावः अस्य आसन् ।
१० - ४३ - गावः अस्य भवितारः इति ।
११ - ४३ - न तर्हि इदानीम् इदम् भवति गोमान् आसीत् ।
१२ - ४३ - गोमान् भविता इति ।
१३ - ४३ - भवति न तु एतस्मिन् वाक्ये ।
१४ - ४३ - यदि एतस्मिन् वाक्ये स्यात् यथा इह अस्तेः प्रयोगः न भवति गोमान् यवमान् इति एवम् इह अपि न स्यात् गोमान् आसीत् ।
१५ - ४३ - गोमान् भविता इति ।
१६ - ४३ - सति अपि अस्तेः प्रयोगे यथा इह बहुवचनम् श्रूयते गावः अस्य आसन् गावः अस्य भवितारः एवम् इह अपि स्यात् ।
१७ - ४३ - गोमान् आसीत् ।
१८ - ४३ - गोमान् भविता इति ।
१९ - ४३ - का तर्हि इयम् वाचोयुक्तिः ।
२० - ४३ - गोमान् आसीत् ।
२१ - ४३ - गोमान् भविता इति ।
२२ - ४३ - एषा एषा वाचोयुक्तिः ।
२३ - ४३ - न एषा गवाम् सत्ता कथ्यते ।
२४ - ४३ - किम् तर्हि ।
२५ - ४३ - गोमत्सत्ता एषा कथ्यते ।
२६ - ४३ - अस्ति अत्र वर्तमानकालः अस्तिः ।
२७ - ४३ - कथम् तर्हि भूतभविष्यत्सत्ता गम्यते ।
२८ - ४३ - धातुसम्बन्धे प्रत्ययाः इति ।
२९ - ४३ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
३० - ४३ - अस्तियुक्तात् यथा स्यात् ।
३१ - ४३ - अनन्तरादियुक्तात् मा भूत् इति ।
३२ - ४३ - गावः अस्य अनन्तराः ।
३३ - ४३ - गावः अस्य समीपे इति ।
३४ - ४३ - अथ क्रियमाणे अपि अस्त्रिग्रहणे इह कस्मात् न भवति ।
३५ - ४३ - गावः अस्य सन्ति अनन्तराः ।
३६ - ४३ - गावः अस्य सन्ति समीपे इति ।
३७ - ४३ - असामर्थ्यात् ।
३८ - ४३ - कथम् असामर्थ्यम् ।
३९ - ४३ - सापेक्षम् असर्मर्थम् भवति इति ।
४० - ४३ - यथा एव तर्हि क्रियमाणे अस्त्रिग्रहणे असामर्थ्यात् अनन्तरादिषु न भवन्ति एवम् अक्रियमाणे अपि न भविष्यति ।
४१ - ४३ - अस्ति अत्र विशेषः ।
४२ - ४३ - क्रियमाणे अस्त्रिग्रहणे न अन्तरेण तृतीयस्य पदस्य प्रयोगम् अन्तरादयः अर्थाः गम्यन्ते ।
४३ - ४३ - अक्रियमाणे पुनः अस्त्रिग्रहणे अन्तरेण अपि तृतीयस्य पदस्य प्रयोगम् अन्तरादयः अर्थाः गम्यन्ते ।
१ - ५६ - अथ इह कस्मात् न भवति ।
२ - ५६ - चित्रगुः ।
३ - ५६ - शबलगुः इति ।
४ - ५६ - बहुव्रीह्युक्तत्वात् मत्वर्थस्य ।
५ - ५६ - अथ इह कस्मात् न भवति ।
६ - ५६ - चित्राः गावः अस्य सन्ति इति ।
७ - ५६ - कुतः कस्मात् न भवति ।
८ - ५६ - किम् अवयवात् आहोस्वित् समुदायात् ।
९ - ५६ - अवयवात् कस्मात् न भवति ।
१० - ५६ - असामर्थ्यात् ।
११ - ५६ - कथम् असामर्थ्यम् ।
१२ - ५६ - सापेक्षम् असर्मर्थम् भवति इति ।
१३ - ५६ - समुदायात् तर्हि कस्मात् न भवति ।
१४ - ५६ - अप्रातिपदिकत्वात् ।
१५ - ५६ - ननु च भोः आकृतौ शास्त्राणि प्रवर्तन्ते ।
१६ - ५६ - तत् यथा सुप् सुपा इति वर्तमाने अन्यस्य च अन्यस्य च समासः भवति ।
१७ - ५६ - सत्यम् एवम् एतत् ।
१८ - ५६ - आकृतिः तु प्रत्येकम् परिसमाप्यते ।
१९ - ५६ - यावति एतत् परिसमाप्यते ङ्याप्प्रातिपदिकात् इति तावतः उत्पत्त्या भवितव्यम् ।
२० - ५६ - अवयवे च एतत् परिसमाप्यते न समुदाये ।
२१ - ५६ - अथ इह कस्मात् न भवति ।
२२ - ५६ - पञ्च गावः अस्य सन्ति पञ्चगुः ।
२३ - ५६ - दशगुः इति ।
२४ - ५६ - प्रत्येकम् असामर्थ्यात् समुदायात् अप्रातिपदिकत्वात् समासात् समासेन उक्तत्वात् ।
२५ - ५६ - न एतत् सारम् ।
२६ - ५६ - उक्ते अपि हि प्रत्ययार्थे उत्पद्यते द्विगोः तद्धितः ।
२७ - ५६ - तत् यथा द्वैमातुरः पाञ्चनापितिः इति ।
२८ - ५६ - न एषः द्विगुः ।
२९ - ५६ - कः तर्हि ।
३० - ५६ - बहुव्रीहिः ।
३१ - ५६ - अपवादत्वात् द्विगुः प्राप्नोति ।
३२ - ५६ - अन्तरङ्गत्वात् बहुव्रीहिः भविष्यति ।
३३ - ५६ - का अन्तरङ्गता ।
३४ - ५६ - अन्यपदार्थे बहुव्रीहिः वर्तते विशिष्टे अन्यपदार्थे तद्धितार्थे द्विगुः ।
३५ - ५६ - तस्मिन् च अस्य तद्धिते अस्तिग्रहणम् क्रियते ।
३६ - ५६ - यदि तर्हि अतिप्रसङ्गाः सन्ति बहुव्रीहौ अपि अस्तिग्रहणम् कर्तव्यम् अस्तियुक्तात् यथा स्यात् अनन्तरादियुक्तात् मा भूत् इति ।
३७ - ५६ - अथ न सन्ति तद्धितविधौ अपि न अर्थः अस्तिग्रहणेन ।
३८ - ५६ - सत्यम् एवम् एतत् ।
३९ - ५६ - क्रियते तु इदानीम् तद्धितविधौ अस्तिग्रहणम् ।
४० - ५६ - तत् वै क्रियमाणम् अपि प्रत्ययविध्यर्थम् न उपाध्यर्थम् ।
४१ - ५६ - अस्तिमान् इति मतुप् यथा स्यात् ।
४२ - ५६ - किम् च कारणम् न स्यात् ।
४३ - ५६ - अप्रातिपदिकत्वात् ।
४४ - ५६ - न एषः दोषः ।
४५ - ५६ - अव्ययम् एषः अस्तिशब्दः ।
४६ - ५६ - न एष अस्तेः लट् ।
४७ - ५६ - कथम् अव्ययत्वम् ।
४८ - ५६ - विभक्तिस्वरप्रतिरूपकाः च निपाताः भवन्ति इति निपातसञ्ज्ञा ।
४९ - ५६ - निपातः अव्ययम् इति अव्ययसञ्ज्ञा ।
५० - ५६ - एवम् अपि न सिध्यति ।
५१ - ५६ - किम् कारणम् ।
५२ - ५६ - अस्तिसामानाधिकरण्ये मतुप् विधीयते ।
५३ - ५६ - न च अस्तेः अस्तिना सामानाधिकरण्यम् ।
५४ - ५६ - तत् एतत् क्रियमाणम् अपि प्रत्ययविध्यर्थम् न उपाध्यर्थम् ।
५५ - ५६ - तस्मात् द्विगोः तद्धितस्य प्रतिषेधः वक्तव्यः यदि तत् न अस्ति सर्वत्र मत्वर्थे प्रतिषेधः इति ।
५६ - ५६ - सति हि तस्मिन् तेन एव सिद्धम् ।
१ - ३२ - अथ मत्वर्थीयात् मत्वर्थीयेन भवितव्यम् ।
२ - ३२ - न भवितव्यम् ।
३ - ३२ - किम् कारणम् ।
४ - ३२ - अर्थगत्यर्थः शब्दप्रयोगः ।
५ - ३२ - अर्थम् सम्प्रत्याययिष्यामि इति शब्दः प्रयुज्यते ।
६ - ३२ - तत्र एकेन उक्तत्वात् तस्य अर्थस्य द्वितीयस्य प्रयोगेण न भवितव्यम् ।
७ - ३२ - किम् कारणम् ।
८ - ३२ - उक्तार्थानाम् अप्रयोगः इति ।
९ - ३२ - न तर्हि इदानीम् इदम् भवति दण्डिमती शाला ।
१० - ३२ - हस्तिमती उपपत्यका इति ।
११ - ३२ - भवति ।
१२ - ३२ - अर्थान्तरे वृत्तात् अर्थान्तरे वृत्तिः ।
१३ - ३२ - षष्ठ्यर्थे वा वृत्तम् सप्तम्यर्थे वर्तते सप्तम्यर्थे वा वृत्तम् षष्ठ्यर्थे वर्तते ।
१४ - ३२ - अथ मत्वन्तात् मतुपा भवितव्यम् गोमन्तः अस्य सन्ति ।
१५ - ३२ - यवमन्तः अस्य सन्ति इति ।
१६ - ३२ - न भवितव्यम् ।
१७ - ३२ - किम् काऋअणम् ।
१८ - ३२ - यस्य गोमन्तः सन्ति गावः अपि तस्य सन्ति ।
१९ - ३२ - तत्र उक्तः गोभिः अभिसम्बन्धे प्रत्ययः इति कृत्वा तद्धितः न भविष्यति ।
२० - ३२ - न तर्हि इदानीम् इदम् भवति दण्डिमती शाला ।
२१ - ३२ - हस्तिमती उपपत्यका इति ।
२२ - ३२ - भवति ।
२३ - ३२ - अर्थान्तरे वृत्तात् अर्थान्तरे वृत्तिः ।
२४ - ३२ - षष्ठ्यर्थे वा वृत्तम् सप्तम्यर्थे वर्तते सप्तम्यर्थे वा वृत्तम् षष्ठ्यर्थे वर्तते ।
२५ - ३२ - इह अपि सप्तम्यर्थे वा वृत्तम् षष्ठ्यर्थे वर्तते षष्ठ्यर्थे वा वृत्तम् सप्तम्यर्थे वर्तते ।
२६ - ३२ - अन्यथाजातीयकः खलु अपि गोभिः अभिसम्बन्धे प्रत्ययः अन्यथाजातीयकः तद्वता ।
२७ - ३२ - येन एव खलु अपि हेतुना एतत् वाक्यम् भवति गोमन्तः अस्य सन्ति , यवमन्तः अस्य सन्ति इति तेन एव हेतुना वृत्तिः अपि प्राप्नोति ।
२८ - ३२ - तस्मात् मत्वर्थीयात् मतुबादेः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
२९ - ३२ - तम् च अपि ब्रुवता समान्वृत्तौ सरूपः इति वक्तव्यम् ।
३० - ३२ - भवति हि दण्डिमती शाला हस्तिमती उपपत्यका इति ।
३१ - ३२ - शैषिकात् मतुबर्थीयात् शैषिकः मतुबर्थीयः सरूपः प्रत्ययः न इष्टः ।
३२ - ३२ - सनन्तात् न सन् इष्यते ।
१ - ५० - किम् पुनः इमे मतुप्प्रभृतयः सन्मात्रे भवन्ति ।
२ - ५० - एवम् भवितुम् अर्हति ।
३ - ५० - मतुप्प्रभृतयः सन्मात्रे चेत् अतिप्रसङ्गः ।
४ - ५० - मतुप्प्रभृतयः सन्मात्रे चेत् अतिप्रसङ्गः भवति ।
५ - ५० - इह अपि प्राप्नोति ।
६ - ५० - व्रीहिः अस्य ।
७ - ५० - यवः अस्य इति ।
८ - ५० - तस्मात् भूमादिग्रहणम् कर्तव्यम् ।
९ - ५० - के पुनः भूमादयः ।
१० - ५० - भूमनिन्दाप्रशंसासु नित्ययोगे अतिशायने संसर्गे अस्तिविवक्षायाम् भवन्ति मतुबादयः ।
११ - ५० - भूम्नि गोमान् यवमान् ।
१२ - ५० - निन्दायाम् ककुदावर्ती सङ्खादकी ।
१३ - ५० - प्रशंसयाम् रूपवान् वर्णवान् ।
१४ - ५० - नित्ययोगे क्षीरिणः वृक्षाः , कण्टकिनः वृक्षाः इति ।
१५ - ५० - अतिशायने उदरिणी कन्या ।
१६ - ५० - संसर्गे दण्डी छत्री ।
१७ - ५० - तत् तर्हि भूमादिग्रहणम् कर्तव्यम् ।
१८ - ५० - न कर्तव्यम् ।
१९ - ५० - कस्मात् न भवति ।
२० - ५० - व्रीहिः अस्य ।
२१ - ५० - यवः अस्य इति ।
२२ - ५० - उक्तम् वा. किम् उक्तम् ।
२३ - ५० - अनभिधानात् इति ।
२४ - ५० - इतिकरणः खलु अपि क्रियते ।
२५ - ५० - ततः चेत् विवक्षा ।
२६ - ५० - भूमादियुक्तस्य एव च विवक्षा ।
२७ - ५० - गोमान् यवमान् ।
२८ - ५० - भूमादियुक्तस्य एव सत्ता कथ्यते ।
२९ - ५० - न हि कस्य चित् यवः न अस्ति ।
३० - ५० - सङ्खादकी ककुदावर्तिनी ।
३१ - ५० - निन्दाउक्तस्य एव सत्ता कथ्यते ।
३२ - ५० - न हि कः चित् न सङ्खादकी ।
३३ - ५० - रूपवान् वर्णवान् ।
३४ - ५० - प्रशंसायुक्तस्य एव सत्ता कथ्यते ।
३५ - ५० - न हि कस्य चित् रूपम् न अस्ति ।
३६ - ५० - क्षीरिणः वृक्षाः ।
३७ - ५० - कण्टकिनः वृक्षाः इति ।
३८ - ५० - नित्ययुक्तस्य एव सत्ता कथ्यते ।
३९ - ५० - न हि कस्य चित् क्षिरम् न अस्ति ।
४० - ५० - उदरिणी कन्या इति ।
४१ - ५० - अतिशायनयुक्तस्य एव सत्ता कथ्यते ।
४२ - ५० - न हि कस्य चित् उदरम् न अस्ति ।
४३ - ५० - दण्डी छत्री ।
४४ - ५० - संसर्गयुक्तस्य एव सत्ता कथ्यते ।
४५ - ५० - न हि कस्य चित् दण्डः न अस्ति ।
४६ - ५० - यावतीभिः खलु अपि गोभिः वाहदोहप्रसवाः कल्पन्ते तावतीषु सत्ता कथ्यते ।
४७ - ५० - कस्य चित् तिसृभिः कल्पन्ते कस्य चित् शतेन अपि न प्रकल्पन्ते ।
४८ - ५० - सन्मात्रे च ऋषिदर्शनात् ।
४९ - ५० - सन्मात्रे च पुनः ऋषिः दर्शयति मतुपम् ।
५० - ५० - यवमतीभिः अद्भिः यूपम् प्रोक्षति इति ।
१ - १६ - गुणवचनेभ्यः मतुपः लुक् ।
२ - १६ - गुणवचनेभ्यः मतुपः लुक् वक्तव्यः ।
३ - १६ - शुक्लः कृष्णः इति ।
४ - १६ - अव्यतिरेकात् सिद्धम् ।
५ - १६ - न गुणः गुणिनम् व्यभिचरति इति ।
६ - १६ - अव्यतिरेकात् सिद्धम् इति चेत् दृष्टः व्यतिरेकः ।
७ - १६ - दृश्यते व्यतिरेकः ।
८ - १६ - तत् यथ पटस्य शुक्लः इति ।
९ - १६ - तथा च लिङ्गवचनसिद्धिः ।
१० - १६ - एवम् च कृत्वा लिङ्गवचनानि सिद्धानि भवन्ति ।
११ - १६ - शुक्लम् वस्त्रम् ।
१२ - १६ - शुक्ला शाटी ।
१३ - १६ - शुक्लः कम्बलः ।
१४ - १६ - शुक्लौ कम्बलौ ।
१५ - १६ - शुक्लाः कम्बलाः इति ।
१६ - १६ - यत् असौ द्रव्यम् श्रितः भवति गुणः तस्य यत् लिङ्गम् वचनम् च तत् गुणस्य अपि भवति ।
१ - १० - किमर्थम् इदम् उच्यते न तत् अस्य अस्ति अस्मिन् इति एव मतुप् सिद्धः ।
२ - १० - रसादिभ्यः पुनर्वचनम् अन्यनिर्वृत्त्यर्थम् ।
३ - १० - रसादिभ्यः पुनर्वचनम् क्रियते अन्येषाम् मत्वर्थीयानाम् प्रतिषेधार्थम् ।
४ - १० - मतुप् एव यथा स्यात् ।
५ - १० - ये अन्ये मत्वर्थीयाः प्राप्नुवन्ति ते मा भूवन् इति ।
६ - १० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
७ - १० - दृश्यन्ते हि अन्ये रसादिभ्यः मत्वर्थीयाः ।
८ - १० - रसिकः नटः ।
९ - १० - उर्वशी वै रूपिणी अप्सरसाम् ।
१० - १० - स्पर्शिकः वायुः इति ।
१ - ६ - इह कस्मात् न भवति चिकीर्षा अस्य अस्ति , जिहीर्षा अस्य अस्ति इति ।
२ - ६ - प्राण्यङ्गात् इति वक्तव्यम् ।
३ - ६ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
४ - ६ - न वक्तव्यम् ।
५ - ६ - कस्मात् न भवति चिकीर्षा अस्य अस्ति , जिहीर्षा अस्य अस्ति इति ।
६ - ६ - अनभिधानात् ।
१ - ३३ - सिध्मादिषु यानि अकारान्तानि तेभ्यः लचा मुक्ते इनिठनौ प्रप्नुतः इनिठनौ च न इष्येते ।
२ - ३३ - लच् अन्यतरस्याम् इति समुच्चयः ।
३ - ३३ - लच् अन्यतरस्याम् इति समुच्चयः अयम् न विभाषा ।
४ - ३३ - लच् च मतुप् च ।
५ - ३३ - कथम् पुनः एतत् ज्ञायते लच् अन्यतरस्याम् इति समुच्चयः अयम् न विभाषा इति ।
६ - ३३ - पिच्छादिभ्यः तुन्दादीनाम् नानायोगकरणम् ज्ञापकम् असमावेशस्य ।
७ - ३३ - यत् अयम् पिच्छादिभ्यः तुन्दादीनाम् नानायोगम् करोति तत् ज्ञापयति आचार्यः समुच्चयः अयम् न विभाषा इति ।
८ - ३३ - यदि विभाषा स्यात् नानायोगकरणम् अनर्थकम् स्यात् ।
९ - ३३ - तुन्दादीनि अपि पिच्छादिषु एव पठेत् ।
१० - ३३ - न एतत् अस्ति ज्ञापकम् ।
११ - ३३ - अस्ति हि अन्यत् नानायोगकरणे प्रयोजनम् ।
१२ - ३३ - किम् ।
१३ - ३३ - तुन्दादिषु यानि अनकारान्तानि तेभ्यः इनिठनौ यथा स्याताम् ।
१४ - ३३ - यानि तर्हि अकारान्तानि तेषाम् पाठः किमर्थः ।
१५ - ३३ - ज्ञापकार्थः एव ।
१६ - ३३ - अपरः आह पिच्छादिभ्यः तुन्दादीनाम् नानायोगकरणम् ज्ञापकम् असमावेशस्य ।
१७ - ३३ - यत् अयम् तुन्दादिभ्यः पिच्छादीनाम् नानायोगम् करोति तत् ज्ञापयति आचार्यः समुच्चयः अयम् न विभाषा इति ।
१८ - ३३ - यदि विभाषा स्यात् नानायोगकरणम् अनर्थकम् स्यात् ।
१९ - ३३ - पिच्छादीनि अपि तुन्दादिषु एव पठेत् ।
२० - ३३ - न एतत् अस्ति ज्ञापकम् ।
२१ - ३३ - अस्ति हि अन्यत् नानायोगकरणे प्रयोजनम् ।
२२ - ३३ - किम् ।
२३ - ३३ - पिच्छादिषु यानि अनकारान्तानि तेभ्यः इनिठनौ यथा स्याताम् ।
२४ - ३३ - यानि तर्हि अकारान्तानि तेषाम् पाठः किमर्थः ।
२५ - ३३ - ज्ञापकार्थः एव ।
२६ - ३३ - वस्य च पुनर्वचनम् सर्वविभाषार्थम् ।
२७ - ३३ - वस्य खलु अपि पुनर्वचनम् क्रियते सर्वविभाषार्थम् ।
२८ - ३३ - केशात् वः अन्यतरस्याम् इति ।
२९ - ३३ - एतत् एव ज्ञापयति आचार्यः समुच्चयः अयम् न विभाषा इति ।
३० - ३३ - द्युद्रुभ्याम् नित्यार्थम् एके अन्यतरस्याङ्ग्रहणम् इच्छन्ति ।
३१ - ३३ - कथम् ।
३२ - ३३ - विभाषामध्ये अयम् योगः क्रियते ।
३३ - ३३ - विभाषामध्ये ये विधयः नित्याः ते भवन्ति इति ।
१ - ९ - नप्रकरणे दद्र्वाः ह्रस्वत्वम् च ।
२ - ९ - नप्रकरणे दद्र्वाः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ह्रस्वत्वम् च नप्रकरणे दद्र्वाः ह्रस्वत्वम् च वक्तव्यम् ।
३ - ९ - दद्रुणः ।
४ - ९ - अत्यल्पम् इदम् उच्यते ।
५ - ९ - शाकीपलालीदद्रूणाम् ह्रस्वत्वम् च इति वक्तव्यम् ।
६ - ९ - शाकिनम् , पलालिनम् , दद्रुणम् ।
७ - ९ - विष्वक् इति उत्तरपदलोपः च अकृतसन्धेः ।
८ - ९ - विष्वक् इति उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् उत्तरपदलोपः च अकृतसन्धेः वक्तव्यः ।
९ - ९ - विष्वक् गतानि अस्य विषुणः ।
१ - ३ - वृत्तेः च ।
२ - ३ - वृत्तेः च इति वक्तव्यम् ।
३ - ३ - वार्त्तम् ।
१ - ५ - किमर्थम् तपःशब्दात् विन् विधीयते न असन्तात् इति एव सिद्धम् ।
२ - ५ - तपसः विन्वचनम् अण्विधानात् ।
३ - ५ - तपसः विन्वचनम् क्रियते ।
४ - ५ - तपःशब्दात् अन् विधीयते ।
५ - ५ - सः विशेषविहितः सामान्य्विहितम् विनम् बाधेत ।
१ - ७ - अण्प्रकरणे ज्योत्स्नादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ७ - अण्प्रकरणे ज्योत्स्नादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ७ - ज्यौत्स्नः ।
४ - ७ - तामिस्रः ।
५ - ७ - कौण्डलः ।
६ - ७ - कौतपः ।
७ - ७ - वैपादिकः ।
१ - ६ - अयम् मधुशब्दः अस्ति एव द्रव्यपदार्थकः अस्ति रसवाची ।
२ - ६ - आतः च रसवाची अपि ।
३ - ६ - मधुनि एव हि मधु इदम् मधुरम् इति प्रसज्यते ।
४ - ६ - तत् यः रसवाची तस्य इदम् ग्रहणम् ।
५ - ६ - यदि हि द्रव्यपदार्थकस्य ग्रहणम् स्यात् इह अपि प्रसज्येत ।
६ - ६ - मधु अस्मिन् घटे अस्ति ।
१ - ६ - रप्रकरणे खमुख्कुञ्जेभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ६ - खरः ।
३ - ६ - मुखरः ।
४ - ६ - कुञ्जरः ।
५ - ६ - नगात् च इति वक्तव्यम् ।
६ - ६ - नगरम् ।
१ - १८ - वप्रकरणे मणिहिरण्याभ्याम् उपसङ्ख्यानम् ।
२ - १८ - वप्रकरणे मणिहिरण्याभ्याम् उपसङ्ख्यानम् वक्तव्यम् ।
३ - १८ - मणिवः ।
४ - १८ - हिरण्यवः ।
५ - १८ - छन्दसि ईवनिपौ च ।
६ - १८ - छन्दसि ईवनिपौ च वक्तव्यौ वः च मतुप् च ।
७ - १८ - रथीः अभूत् मुद्गलनी गविष्टौ ।
८ - १८ - सुमङ्गलीः इयम् वधुः ।
९ - १८ - ऋतवानम् ।
१० - १८ - मघवानम् ईमहे ।
११ - १८ - उत् वा च उद्वती च ।
१२ - १८ - मेधारथाभ्याम् इरनिरचौ ।
१३ - १८ - मेधारथाभ्याम् इरनिरचौ वक्तव्यौ ।
१४ - १८ - मेधिरः ।
१५ - १८ - रथिरः ।
१६ - १८ - अपरः आह वाप्रकरणे अन्येभ्यः अपि दृश्यते इति वक्तव्यम् ।
१७ - १८ - बिम्बावम् ।
१८ - १८ - कुररावम् इष्टकावम् ।
१ - ५ - वलच्प्रकरणे अन्येभ्यः अपि ड्र्श्यते ।
२ - ५ - वलच्प्रकरणे अन्येभ्यः अपि ड्र्श्यते इति वक्तव्यम् ।
३ - ५ - भ्रातृवलः ।
४ - ५ - पुत्रवलः ।
५ - ५ - उत्सङ्गवलः ।
१ - १९ - इनिठनोः एकाक्षरात् प्रतिषेधः ।
२ - १९ - इनिठनोः एकाक्षरात् प्रतिषेधः वक्तव्यः स्ववान् , खवान् ।
३ - १९ - अत्यल्पम् इदम् उच्यते ।
४ - १९ - एकाक्षरात् कृतः जातेः सप्तम्याम् च न तौ स्मृतौ ।
५ - १९ - एकाक्षरात् स्ववान् , खवान् ।
६ - १९ - कृतः कारकवान् , हारकवान् ।
७ - १९ - जातेः वृक्षवान् , प्लक्षवान् , व्याघ्रवान् , सिंहवान् ।
८ - १९ - सप्तम्याम् च न तौ ।
९ - १९ - दण्डाः अस्याम् शालायाम् सन्ति इति ।
१० - १९ - यदि कृतः न इति उच्यते कार्यी कार्यिकः इति न सिध्यति ।
११ - १९ - तथा च यदि जातेः न इति उच्यते तुण्डली तुण्डलिकः इति न सिध्यति ।
१२ - १९ - एवम् तर्हि न अयम् समुच्चयः कृतः च जातेः च इति ।
१३ - १९ - किम् तर्हि ।
१४ - १९ - जातिविशेषणम् कृद्ग्रहणम् कृत् या जातिः इति ।
१५ - १९ - कथम् कारकवान् , हारकवान् ।
१६ - १९ - अनभिधानात् न भविष्यति ।
१७ - १९ - यदि एवम् न अर्थः अनेन ।
१८ - १९ - कथम् स्ववान् , वृक्षवान् , सिंहवान् , व्याघ्रवान् दण्डाः अस्याम् शालायाम् सन्ति इति ।
१९ - १९ - अनभिधानात् न भविष्यति ।
१ - १० - शिखादिभ्यः इनिः वक्तव्यः इकन् यवखदादिषु ।
२ - १० - किम् प्रयोजनम् ।
३ - १० - नियमार्थम् ।
४ - १० - इनिः एव शिखादिभ्यः इकन् एव यव्खदादिभ्यः ।
५ - १० - शिखायवखदादिभ्यः नियमस्य अवचनम् निवर्तकत्वात् ।
६ - १० - शिखायवखदादिभ्यः नियमस्य अवचनम् ।
७ - १० - किम् कारणम् ।
८ - १० - निवर्तकत्वात् ।
९ - १० - किम् निवर्तकम् ।
१० - १० - अनभिधानम् ।
१ - १५ - नित्यग्रहणम् किमर्थम् ।
२ - १५ - विभाषा मा भूत् ।
३ - १५ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
४ - १५ - पूर्वस्मिन् एव योगे विभाषाग्रहणम् निवृत्तम् ।
५ - १५ - एवम् तर्हि सिद्धे सति यत् नित्यग्रहणम् करोति तत् ज्ञापयति आचार्यः प्राक् एतस्मात् योगात् विभाषा इति अनुवर्तते ।
६ - १५ - अथ अतः इति अनुवर्तते उताहो न ।
७ - १५ - किम् च अतः ।
८ - १५ - यदि अनुवर्तते एकगविकः न सिध्यति ।
९ - १५ - समासान्ते कृते भविष्यति ।
१० - १५ - एवम् अपि गौशकटिकः न सिध्यति ।
११ - १५ - अथ निवृत्तम् इह अपि प्राप्नोति ।
१२ - १५ - गोविंशतिः अस्य अस्ति इति ।
१३ - १५ - निवृत्तम् ।
१४ - १५ - कस्मात् न भवति गोविंशतिः अस्य अस्ति इति ।
१५ - १५ - अनभिधानात् न भविष्यति ।
१ - ३ - यप्प्रकरणे अन्येभ्यः अपि दृश्यते ।
२ - ३ - यप्प्रकरणे अन्येभ्यः अपि दृश्यते इति वक्तव्यम्. हिम्याः पर्वताः ।
३ - ३ - गुण्याः ब्राह्मणाः ।
१ - ४८ - छन्दोविन्प्रकरणे अष्टृआमेखलाद्वयोभयरुजाहृदयानाम् दीर्घः च ।
२ - ४८ - छन्दोविन्प्रकरणे अष्टृआमेखलाद्वयोभयरुजाहृदयानाम् दीर्घः च इति वक्तव्यम् ।
३ - ४८ - अष्ट्रावी ।
४ - ४८ - मेखलावी ।
५ - ४८ - द्वयावी ।
६ - ४८ - उभयावी ।
७ - ४८ - रुजावी ।
८ - ४८ - हृदयावी ।
९ - ४८ - मर्मणः च इति वक्तव्यम् ।
१० - ४८ - ममावी ।
११ - ४८ - सर्वत्र आमयस्य ।
१२ - ४८ - सर्वत्र आमयस्य उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
१३ - ४८ - आमयावी ।
१४ - ४८ - शृङ्गवृन्दाभ्याम् आरकन् ।
१५ - ४८ - शृङ्गवृन्दाभ्याम् आरकन् वक्तव्यः ।
१६ - ४८ - शृङ्गारकः ।
१७ - ४८ - वृदारकः ।
१८ - ४८ - फलबर्हाभ्याम् इनच् ।
१९ - ४८ - फलबर्हाभ्याम् इनच् वक्तव्यः ।
२० - ४८ - फलिनः ।
२१ - ४८ - बर्हिणः ।
२२ - ४८ - हृदयात् चालुः अन्यतरस्याम् ।
२३ - ४८ - हृदयात् चालुः वक्तव्यः अन्यतरस्याम् ।
२४ - ४८ - हृदयालुः ।
२५ - ४८ - हृदयी ।
२६ - ४८ - हृदयिकः ।
२७ - ४८ - हृदयवान् ।
२८ - ४८ - शीतोष्णतृप्रेभ्यः तत् न सहते ।
२९ - ४८ - शीतोष्णतृप्रेभ्यः तत् न सहते इति चालुः वक्तव्यः ।
३० - ४८ - शीतालुः ।
३१ - ४८ - उष्णालुः ।
३२ - ४८ - तृप्रालुः ।
३३ - ४८ - हिमात् चेलुः ।
३४ - ४८ - हिमात् चेलुः वक्तव्यः तत् न सहते इति एतस्मिन् अर्थे ।
३५ - ४८ - हिमेलुः ।
३६ - ४८ - बलात् च ऊलः ।
३७ - ४८ - बलात् च ऊलः वक्तव्यः तत् न सहते इति एतस्मिन् अर्थे ।
३८ - ४८ - बलूलः ।
३९ - ४८ - वातात् समूहे च ।
४० - ४८ - वातात् समूहे च तत् न सहते इति एतस्मिन् अर्थे ऊलः वक्तव्यः ।
४१ - ४८ - वातूलः ।
४२ - ४८ - पर्वमरुद्भ्याम् तप् ।
४३ - ४८ - पर्वमरुद्भ्याम् तप् वक्तव्यः ।
४४ - ४८ - पर्वतः ।
४५ - ४८ - मरुत्तः ।
४६ - ४८ - ददातिवृत्तम् वा ।
४७ - ४८ - ददातिवृत्तम् वा पुनः एतत् भविष्यति ।
४८ - ४८ - मरुद्भिः दत्तः मरुत्तः ।
१ - ५ - कुत्सिते इति वक्तव्यम् ।
२ - ५ - यः हि सम्यक् बहु भाषते वाग्मी इति एव सः भवति ।
३ - ५ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
४ - ५ - न वक्तव्यम् ।
५ - ५ - नानायोगकरणसामर्थ्यात् न भविष्यति ।
१ - ६ - इह कस्मात् न भवति ।
२ - ६ - स्वम् अस्य अस्ति इति ।
३ - ६ - न एषः दोषः ।
४ - ६ - न अयम् प्रत्ययार्थः ।
५ - ६ - किम् तर्हि प्रकृतिविशेषणम् एतत् ।
६ - ६ - स्वामिन् ऐश्वर्ये निपात्यते इति ।
१ - २ - पिशाचात् च इति वक्तव्यम् ।
२ - २ - पिशाचकी वैश्रवणः ।
१ - ३२ - इनिप्रकरणे बलात् बाहूरुपूर्वपदात् उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ३२ - इनिप्रकरणे बलात् बाहूरुपूर्वपदात् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ३२ - बाहुबली ।
४ - ३२ - ऊरुबली ।
५ - ३२ - सर्वादेः च ।
६ - ३२ - सर्वादेः च इनिः वक्तव्यः ।
७ - ३२ - सर्वधनी ।
८ - ३२ - सर्वबीजी ।
९ - ३२ - सर्वकेशी ।
१० - ३२ - अर्थात् च असन्निहिते ।
११ - ३२ - अर्थात् च असन्निहिते इनिः वक्तव्यः ।
१२ - ३२ - अर्थी ।
१३ - ३२ - असन्निहिते इति किमर्थम् ।
१४ - ३२ - अर्थवान् ।
१५ - ३२ - तदन्तात् च ।
१६ - ३२ - तदन्तात् च इति वक्तव्यम् ।
१७ - ३२ - धान्यार्थी ।
१८ - ३२ - हिरण्यार्थी ।
१९ - ३२ - किमर्थम् तदन्तात् इति उच्यते न तदन्तविधिना सिद्धम् ।
२० - ३२ - ग्रहणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिः प्रतिषिध्यते ।
२१ - ३२ - एवर्म् तर्हि इनन्तेन सह समासः भविष्यति ।
२२ - ३२ - धान्येन अर्थी धान्यार्थी ।
२३ - ३२ - सः हि समासः न प्राप्नोति ।
२४ - ३२ - यदि पुनः अयम् अर्थयतेः णिनिः स्यात् ।
२५ - ३२ - एवम् अपि क्रियाम् एव कुर्वाणे स्यात् ।
२६ - ३२ - तूष्णीम् अपि आसीनः यः तत्समर्थानि आचरति सः अभिप्रायेण गम्यते अर्थ्यम् अनेन इति ।
२७ - ३२ - एवम् तर्हि अयम् अर्थशब्दः अस्ति एव द्रव्यपदार्थकः ।
२८ - ३२ - तत् यथा अर्थवान् अयम् देशः इति उच्यते यस्मिन् गावः सस्यानि च वर्तन्ते ।
२९ - ३२ - अस्ति क्रियापदार्थकः भावसाधनः ।
३० - ३२ - अर्थनम् अर्थः इति ।
३१ - ३२ - तत् यः क्रियापदार्थकः तस्य इदम् ग्रहणम् ।
३२ - ३२ - एवम् च कृत्वा अर्थिकप्रत्यर्थिकौ अपि सिद्धौ भवतः ।
N/A
References : N/A
Last Updated : January 17, 2018
TOP