पाद १ - खण्ड ३१
व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.
१ - १०९ - अधिकारेण इयम् प्रत्ययसञ्ज्ञा क्रियते ।
२ - १०९ - सा प्रकृत्युपपदोपाधीनाम् अपि प्राप्नोति ।
३ - १०९ - तस्याः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
४ - १०९ - प्रकृति ।
५ - १०९ - गुप्तिज्किभ्यः सन् ।
६ - १०९ - उपपद ।
७ - १०९ - स्तम्बकर्णयोः रमजपोः ।
८ - १०९ - उपाधि ।
९ - १०९ - हरतेः दृतिनाथयोः पशौ ।
१० - १०९ - एतेषाम् प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
११ - १०९ - किम् च स्यात् यदि एतेषाम् अपि प्रत्ययसञ्ज्ञा स्यात् ।
१२ - १०९ - परत्वम् आद्युदात्तत्वम् अङ्गसञ्ज्ञा इति एते विधयः प्रसज्येरन् ।
१३ - १०९ - अतः उत्तरम् पठति ।
१४ - १०९ - प्रत्ययाधिकारे प्रकृत्युपपदोपाधीनाम् अप्रतिषेधः ।
१५ - १०९ - अधिकारेण अपि प्रत्ययसञ्ज्ञायाम् सत्याम् प्रकृत्युपपदोपाधीनाम् अप्रतिषेधः ।
१६ - १०९ - अनर्थकः प्रतिषेधः अप्रतिषेधः ।
१७ - १०९ - प्रत्ययसञ्ज्ञा कस्मात् न भवति ।
१८ - १०९ - निमित्तस्य निमित्तिकार्यार्थत्वात् अन्यत्र अपि ।
१९ - १०९ - निमित्तानि हि निमित्तिकार्यार्थानि भवन्ति ।
२० - १०९ - किम् पुनः निमित्तम् कः वा निमित्ती ।
२१ - १०९ - प्रकृत्युपपओपाधयः निमित्तम् प्रत्ययः निमित्ती ।
२२ - १०९ - अन्यत्र अपि च एषः न्यायः दृष्टः ।
२३ - १०९ - क्व अन्यत्र ।
२४ - १०९ - लोके ।
२५ - १०९ - तत् यथा ।
२६ - १०९ - बहुषु आसीनेषु कः चित् कम् चित् पृच्छति ।
२७ - १०९ - कतमः देवदत्तः ।
२८ - १०९ - कतरः यज्ञदत्तः इति ।
२९ - १०९ - सः तस्मै आचष्टे ।
३० - १०९ - यः अश्वे यः पीठे इति उक्ते निमित्तस्य निमित्तिकार्यार्थत्वात् अध्यवस्यति अयम् देवदत्तः अयम् यज्ञ्दत्त इति ।
३१ - १०९ - न इदानीम् अश्वस्य पीठस्य वा देवदत्तः इति सञ्ज्ञा भवति ।
३२ - १०९ - किम् पुनः निमित्तम् कः वा निमित्ती ।
३३ - १०९ - निर्ज्ञातः अर्थः निमित्तम् अनिर्ज्ञातार्थः निमित्ती ।
३४ - १०९ - इह च प्रत्ययः अनिर्ज्ञातः प्रकृत्युपपदोपाधयः निर्ज्ञाताः ।
३५ - १०९ - क्व ।
३६ - १०९ - धातूपदेशे प्रातिपदिकोपदेशे च ।
३७ - १०९ - ते निर्ज्ञाताः निमित्तत्वेन उपादीयन्ते ।
३८ - १०९ - प्रधाने कार्यसम्प्रत्ययात् वा सिद्धम् । अथ वा प्रधाने कार्यसम्प्रत्ययः भविष्यति ।
३९ - १०९ - किम् च प्रधानम् ।
४० - १०९ - प्रत्ययः ।
४१ - १०९ - तत् यथा ।
४२ - १०९ - बहुषु यात्सु कः चित् कम् चित् पृच्छति ।
४३ - १०९ - कः याति इति ।
४४ - १०९ - सः आह राजा इति ।
४५ - १०९ - राजा इति उक्ते प्रधाने कार्यसम्प्रत्ययात् यः पृच्छति यः च आचष्टे उभयोः सम्प्रत्ययः भवति ।
४६ - १०९ - किङ्कृतम् पुनः प्राधान्यम् ।
४७ - १०९ - अर्थकृतम् ।
४८ - १०९ - यथा पुनः लोके अर्थकृतम् प्राधान्यम् शब्दस्य इदानीम् किङ्कृतम् प्राधान्यम् ।
४९ - १०९ - शब्दस्य अपूर्वोपदेशः प्राधान्यम् ।
५० - १०९ - यस्य अपूर्वोपदेशः सः प्रधानम् ।
५१ - १०९ - प्रकृत्युपपदोपाधयः च उपदिष्टाः ।
५२ - १०९ - क्व ।
५३ - १०९ - धातूपदेशे प्रातिपदिकोपदेशे च ।
५४ - १०९ - यदि एव निमित्तस्य निमित्तिकार्यार्थत्वात् अथ अपि प्रधाने कार्यसम्प्रत्ययात् प्रकृत्युपपदोपाधीनाम् न भवति विकारागमानाम् तु प्राप्नोति ।
५५ - १०९ - हनः त च ।
५६ - १०९ - त्रपुजतुनोः षुक् इति ।
५७ - १०९ - एतेषाम् हि अपूर्वोपदेशात् प्राधान्यम् ।
५८ - १०९ - निमित्तिनः च एते ।
५९ - १०९ - विकारागमेषु च परविज्ञानात् ।
६० - १०९ - विकारागमेषु च परविज्ञानात् प्रत्ययसञ्ज्ञा न भविष्यति ।
६१ - १०९ - प्रत्ययः परः बह्वति इति उच्यते ।
६२ - १०९ - न च विकारागमाः परे सम्भवन्ति ।
६३ - १०९ - किम् पुनः कारणम् समाने अपूर्वोपदेशे प्रत्ययः परः विकारागमाः न परे ।
६४ - १०९ - षष्ठीनिर्दिष्टस्य च तद्युक्तत्वात् ।
६५ - १०९ - षष्ठीनिर्दिष्तम् विकारागमयुक्तम् पञ्चमीनिर्द्ष्टात् च प्रत्ययः विधीयते ।
६६ - १०९ - प्रत्ययविधानानुपपत्तिः तु ।
६७ - १०९ - प्रत्ययविधिः तु न उपपप्द्यते ।
६८ - १०९ - क्व ।
६९ - १०९ - यत्र विकारागमाः विधीयन्ते ।
७० - १०९ - हनः त च ।
७१ - १०९ - तर्पुजतुनोः षुक् ।
७२ - १०९ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।
७३ - १०९ - विकारागमयुक्तत्वात् अपञ्चमीनिर्दिष्टत्वात् च ।
७४ - १०९ - तस्मात् तत्र पञ्चमीनिर्देशात् सिद्धम् ।
७५ - १०९ - तस्मात् तत्र पञ्चमीनिर्देशः कर्तव्यः ।
७६ - १०९ - न कर्तव्यः ।
७७ - १०९ - इह तावत् हनः ते इति ।
७८ - १०९ - धातोः इति वर्तते. इह त्रपुजतुनोः षुक् इति ।
७९ - १०९ - प्रातिपदिकात् इति वर्तते ।
८० - १०९ - यदि एवम् हनः त च धातोः क्यप् भवति इति धातुमात्रात् क्यप् प्राप्नोति ।
८१ - १०९ - न एषः दोषः ।
८२ - १०९ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति न धातुमात्रात् क्यप् भवति इति यत् अयम् एतिस्तुशस्वृदृजुषः क्यप् इति परिगणनम् करोति ।
८३ - १०९ - अथ वा हन्तिम् एव अत्र धातुग्रहणेन अभिसम्भन्त्स्यामः ।
८४ - १०९ - हनः तः भवति ।
८५ - १०९ - धातोः क्यप् भवति ।
८६ - १०९ - कस्मात् ।
८७ - १०९ - हन्तेः इति ।
८८ - १०९ - अर्थाश्रयत्वात् वा ।
८९ - १०९ - अथ वा अर्थाश्रयः प्रत्ययविधिः ।
९० - १०९ - यः तम् अर्थम् सम्प्रत्याययति सः प्रत्ययः ।
९१ - १०९ - किम् वक्तव्यम् एतत् ।
९२ - १०९ - न हि ।
९३ - १०९ - कथम् अनुच्यमानम् गंस्यते ।
९४ - १०९ - प्रत्ययः इति महती सञ्ज्ञा क्रियते ।
९५ - १०९ - सञ्ज्ञा च नाम यतः न लघीयः ।
९६ - १०९ - कुतः एतत् ।
९७ - १०९ - लघ्वर्थम् हि सञ्ज्ञाकरणम् ।
९८ - १०९ - तत्र महत्याः सञ्ज्ञायाः करणे एतत् प्रयोजनम् अन्वर्थसञ्ज्ञा यथा विज्ञायेत ।
९९ - १०९ - प्रत्याययिति इति प्रत्ययः ।
१०० - १०९ - यदि प्रत्याययिति इति प्रत्ययः अविकादीनाम् प्रत्ययसञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।
१०१ - १०९ - न हि ते किम् चित् प्रत्याययन्ति ।
१०२ - १०९ - एवम् तर्हि प्रत्याय्यते प्रत्ययः इति ।
१०३ - १०९ - एवम् अपि सनादीनाम् न प्राप्नोति ।
१०४ - १०९ - एवम् तरि उभयसाधनः अयम् कर्तृसाधनः कर्मसाधनः च ।
१०५ - १०९ - एवम् अपि कुतः एतत् समाने अपूर्वोपदेशे त्रापुषम् जातुषम् इति अत्र अकारः तम् अर्थम् सम्प्रत्याययति न पुनः षकारः इति ।
१०६ - १०९ - अन्यत्र अपि अकारेण तस्य अर्थस्य वचनात् मन्यामहे अकारः तम् अर्थम् सम्प्रत्याययतिन षकारः इति ।
१०७ - १०९ - क्व अन्यत्र ।
१०८ - १०९ - बिल्वादिभ्यः अण् ।
१०९ - १०९ - बैल्वः ।
१ - १०० - किमर्थम् इदम् उच्यते ।
२ - १०० - परः यथा स्यात् ।
३ - १०० - पूर्वः मा भूत् इति ।
४ - १०० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
५ - १०० - यम् इच्छति पूर्वम् आह तम् ॒ विभाषा सुपः बहुच् पुरस्तात् तु इति ।
६ - १०० - मध्ये तर्हि मा भूत् इति ।
७ - १०० - मध्ये अपि यम् इच्छति आह तम् ॒ अव्ययसर्वनाम्नाम् अकच् प्राक् टेः इति ।
८ - १०० - यः इदानीम् अन्यः प्रत्ययः शेषः सः अन्तरेण वचनम् परः एव भविष्यति इति ना अर्थः परवचनेन ।
९ - १०० - एवम् अपि येषाम् एव प्रत्ययानाम् देशः नियम्यते ते एव नियतदेशाः स्युः ।
१० - १०० - यः इदानीम् अनियतदेशः सः कदा चित् पूर्वः कदा चित् परः कदा चित् मध्ये स्यात् ।
११ - १०० - तत् यथा मातुः वत्सः कदा चित् अग्रतः कदा चित् पृष्ठतः कदा चित् पार्श्वतः भवति ।
१२ - १०० - परः एव यथा स्यात् इति एवमर्थम् परवचनम् ।
१३ - १०० - परवचनम् अनर्थकम् पञ्चमीनिर्दिष्टत्वात् परस्य ।
१४ - १०० - परग्रहणम् अनर्थकम् ।
१५ - १०० - किम् कारणम् ।
१६ - १०० - पञ्चमीनिर्दिष्टत्वात् परस्य कार्यम् उच्यते ।
१७ - १०० - तत् यथा द्व्यन्तरुपसर्गेभ्यः अपः ईत् ।
१८ - १०० - विषमः उपन्यासः ।
१९ - १०० - सतः तत्र परस्य कार्यम् उच्यते ।
२० - १०० - इह इदानीम् कस्य सतः परस्य कार्यम् भवितुम् अर्हति ।
२१ - १०० - इह अपि सतः एव. कथम् ।
२२ - १०० - परत्वम् स्वाभाविकम् ।
२३ - १०० - अथ वाचनिके परत्वे सति अर्थः स्यात् परग्रहणेन ।
२४ - १०० - वाचनिके च न अर्थः ।
२५ - १०० - एतत् हि तस्य परस्य कार्यम् यत् असौ परः स्यात् ।
२६ - १०० - अथ वा यत् अस्य परस्य सतः सञ्ज्ञा स्यात् ।
२७ - १०० - यत्र तर्हि पञ्चमी न अस्ति तदर्थम् अयम् योगः वक्तव्यः ।
२८ - १०० - क्व च पञ्चमी न अस्ति ।
२९ - १०० - यत्र विकारागमाः शिष्यन्ते ।
३० - १०० - क्व च विकारागमाः शिष्यन्ते ।
३१ - १०० - हनः त च ।
३२ - १०० - त्रपुजतुनोः षुक् इति ।
३३ - १०० - विकारागमेषु च उक्तम् ।
३४ - १०० - किम् उक्तम् ।
३५ - १०० - प्रत्ययविधानानुपपत्तिः तु ।
३६ - १०० - तस्मात् तत्र पञ्चमीनिर्देशात् सिद्धम् इति ।
३७ - १०० - अत्यन्तापरदृष्टानाम् वा परभूतलोपार्थम् ।
३८ - १०० - अत्यन्तापरदृष्टानाम् तर्हि परभूतलोपार्थम् परग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३९ - १०० - ये एते अत्यन्तापरदृष्टाः क्विबादयः लुप्यन्ते तेषाम् परभूतानाम् लोपः यथा स्यात् ।
४० - १०० - अपरभूतानाम् मा भूत् ।
४१ - १०० - किम् पुनः अत्यन्तापरदृष्टानाम् परभूतलोपवचने प्रयोजनम् ।
४२ - १०० - किति णिति इति कार्याणि यथा स्युः इति ।
४३ - १०० - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
४४ - १०० - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति अत्यन्तापरदृष्टाः परभूताः लुप्यन्ते इति यत् अयम् तेषु कादीन् अनुबन्धान् आसजति ।
४५ - १०० - कथम् कृत्वा ज्ञापकम् ।
४६ - १०० - अनुबन्धासञ्जने एतत् प्रयोजनम् किति णिति इति कार्याणि यथा स्युः इति ।
४७ - १०० - यदि च अत्र अत्यन्तापरदृष्टाः परभूताः लुप्यन्तेततः अनुबन्धासञ्जनम् अर्थवत् भवति ।
४८ - १०० - प्रयोगनियमार्थम् वा ।
४९ - १०० - प्रयोगनियमार्थम् तर्हि परग्रहणम् कर्तव्यम् ।
५० - १०० - परभूतानाम् प्रयोगः यथा स्यात् ।
५१ - १०० - अपरभूतानाम् मा भूत् इति ।
५२ - १०० - अस्ति पुनः किम् चित् अनिष्टम् यदर्थः नियमः स्यात् ।
५३ - १०० - अस्ति इति आह ।
५४ - १०० - प्रकृतेः अर्थाभिधाने प्रत्ययादर्शनात् । प्रकृतेः अर्थाभिधाने अप्रत्ययिकाः दृश्यन्ते ।
५५ - १०० - क्व सः देवदत्तः क्व सः यज्ञ्दत्तः बभ्रुः मण्डुः लमकः इति ।
५६ - १०० - बाभ्रव्यः माण्डव्यः लामकायनः इति प्रयोक्तव्ये बभ्रुः मण्डुः लमकः इति प्रयुज्यते ।
५७ - १०० - द्वयसजादीनाम् च केवलदृष्टत्वात् ।
५८ - १०० - द्वयसजादीनाम् च केवलानाम् प्रयोगः दृश्यते ।
५९ - १०० - किम् अस्य द्वयसम् ।
६० - १०० - किम् अस्य मात्रम् ।
६१ - १०० - का अद्य तिथी इति ।
६२ - १०० - द्वयसजादयः वै वृत्तिजसदृशाः अवृत्तिजाः यथा बहुः तथा ।
६३ - १०० - वावचने च अनुत्पत्त्यर्थम् । वावचने च अनुत्पत्त्यर्थम् परग्रहणम् कर्तव्यम् ।
६४ - १०० - वा वचनेन अनुत्पत्तिः यथा स्यात् ।
६५ - १०० - अथ क्रियमाणे अपि वै परग्रहणे कथम् इव वावचनेन अनुत्पत्तिः लभ्या ।
६६ - १०० - क्रियमाणे परग्रहणे वावचनेन वा परः इति एतत् अभिसम्बध्यते ।
६७ - १०० - अक्रियमाणे पुनः परग्रहणे वावचनेन किम् अन्यत् शक्यम् अभिसम्बन्धुम् अन्यत् अतः सञ्ज्ञायाः ।
६८ - १०० - न च सञ्ज्ञायाः भावाभावौ इष्येते ।
६९ - १०० - वावचने च उक्तम् ।
७० - १०० - किम् उक्तम् ।
७१ - १०० - वावचनानर्थक्यम् च तत्र नित्यत्वात् सनः इति ।
७२ - १०० - प्रयोगनियमार्थम् एव तर्हि परग्रहणम् कर्तव्यम् ।
७३ - १०० - अथ एतस्मिन् प्रयोगनियमे सति किम् अयम् प्रत्ययहियमः ।
७४ - १०० - प्रकृतिपरः एव प्रत्ययः प्रयोक्तव्यः अप्रकृतिपरः न इति ।
७५ - १०० - आहोस्वित् प्रकृतिनियमः ।
७६ - १०० - प्रत्ययपरा एव प्रकृतिः प्रयोक्तव्या अप्रत्यया न इति ।
७७ - १०० - कः च अत्र विशेषः ।
७८ - १०० - तत्र प्रत्ययनियमे प्र्कृतिनियमाभावः ।
७९ - १०० - तत्र प्रत्ययनियमे सति प्र्कृतिनियमः न प्राप्नोति ।
८० - १०० - अप्रत्ययिकायाः प्रकृतेः प्रयोगः प्राप्नोति ।
८१ - १०० - क्व सः देवदत्तः क्व सः यज्ञ्दत्तः बभ्रुः मण्डुः लमकः इति ।
८२ - १०० - अस्तु तर्हि प्रकृतिनियमः ।
८३ - १०० - प्रकृतिनियमे प्रत्ययानियमः ।
८४ - १०० - प्रकृतिनियमे सति प्रत्ययस्य नियमः न प्राप्नोति ।
८५ - १०० - किम् अस्य द्वयसम् ।
८६ - १०० - किम् अस्य मात्रम् ।
८७ - १०० - का अद्य तिथी इति ।
८८ - १०० - अप्रकृतिकस्य प्रत्ययस्य प्रयोगः प्राप्नोति ।
८९ - १०० - सिद्धम् तु उभयनियमात् ।
९० - १०० - सिद्धम् एतत् ।
९१ - १०० - कथम् ।
९२ - १०० - उभयनियमात् ।
९३ - १०० - उभयनियमः अयम् ।
९४ - १०० - प्रकृतिपरः एव प्रत्ययः प्रयोक्तव्यः प्रत्ययपरा एव च प्रकृतिः इति ।
९५ - १०० - किम् वक्तव्यम् एतत् ।
९६ - १०० - न हि ।
९७ - १०० - कथम् अनुच्यमानम् गंस्यते ।
९८ - १०० - परग्रहणसामर्थ्यात् ।
९९ - १०० - अन्तरेण अपि परग्रहणम् स्यात् अयम् परः ।
१०० - १०० - परः एव यथा स्यात् इति एवमर्थम् परग्रहणम् ।
१ - १५ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।
२ - १५ - आद्युदात्तः यथा स्यात् ।
३ - १५ - अन्तोदात्तः मा भूत् इति ।
४ - १५ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
५ - १५ - यम् इच्छति अन्तोदात्तम् करोति तत्र चकारम् अनुबन्धम् आह च चितः अन्तः उदात्तः इति ।
६ - १५ - मध्योदात्तः तर्हि मा भूत् इति ।
७ - १५ - मद्योदात्तम् यम् इच्छति तत्र रेफम् अनुबन्धम् करोति आह च उपोत्तमम् रिति इति ।
८ - १५ - अनुदात्तः तर्हि मा भूत् इति ।
९ - १५ - अनुदात्तम् अपि यम् इच्छति तत्र पकारम् अनुबन्धम् करोति आह च अनुदात्तौ सुप्पितौ इति ।
१० - १५ - स्वरितः तर्हि मा भूत् इति ।
११ - १५ - स्वरितम् अपि यम् इच्छति करोति तत्र तकारम् अनुबन्धम् आह च तित् स्वरितम् इति ।
१२ - १५ - यः इदानीम् अतः अन्यः प्रत्ययः शेषः सः अन्तरेण अपि वचनम् आद्युदात्तः एव भविष्यति इति न अर्थः आद्युदात्तवचनेन ।
१३ - १५ - एवम् अपि येषाम् एव प्रत्ययानाम् स्वरः नियम्यते ते एव नियतस्वराः स्युः ।
१४ - १५ - यः इदानीम् अनियतस्वरः सः कदा चित् आद्युदात्तः कदा चित् अन्तोदात्तः कदा चित् मध्योदात्तः कदा चित् अनुदात्तः कचा चित् स्वरितः स्यात् ।
१५ - १५ - आद्युदात्तः एव यथा स्यात् इति एवम् अर्थम् इदम् उच्यते ।
१ - ११३ - अथ किमर्थम् प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वम् उच्यते अनुदात्तत्वम् च न यत्र एव अन्यः स्वरः तत्र एव अयम् उच्येत ।
२ - ११३ - ञ्निति आदिः नित्यम् प्रत्ययस्य च ।
३ - ११३ - अदुपदेशात् लसार्वधातुकम् अनुदात्तम् सुप्पितौ च इति ।
४ - ११३ - तत्र अयम् अपि अर्थः द्विः आद्युदात्तग्रहणम् द्विः च अनुदात्तग्रहणम् न कर्तव्यम् भवति ।
५ - ११३ - प्रकृतम् अनुवर्तते ।
६ - ११३ - अतः उत्तरम् पठति ॒ आद्युदात्तत्वस्य प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगे प्रयोजनम् यस्य सञ्ज्ञाकरणम् तस्य आद्युदात्तार्थम् ।
७ - ११३ - आद्युदात्तत्वस्य प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगकरणे एतत् प्रयोजनम् यस्य सञ्ज्ञाकरणम् तस्य आद्युदात्तत्वम् यथा स्यात् ।
८ - ११३ - असन्नियोगे हि यस्मात् सः तदादेः आद्युदात्तत्वम् तदन्तस्य च अनुदात्तत्वम् ।
९ - ११३ - अक्रियमाणे हि प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे प्रत्ययग्रहणे यस्मात् सः तदादेः ग्रहणम् भवति इति तदादेः आद्युदात्तत्वम् प्रसज्येत तदन्तस्य च अनुदात्तत्वम् ।
१० - ११३ - अथ क्रियमाणे अपि प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे अनुदात्तत्वे च कस्मात् एव तदादेः आद्युदात्तत्वम् न भवति तदन्तस्य च अनुदात्तत्वम् ।
११ - ११३ - उत्पन्नः प्रत्ययः प्रत्ययाश्रयाणाम् कार्याणाम् निमित्तम् भवति न उत्पद्यमानः ।
१२ - ११३ - तत् यथा घटः कृतः घटाश्रयाणाम् कार्याणाम् निमित्तम् भवति न क्रियमाणः ।
१३ - ११३ - न वा प्रकृतेः आद्युदात्तवचनम् ज्ञापकम् तदादेः अग्रहणस्य ।
१४ - ११३ - न वा एषः दोषः ।
१५ - ११३ - किम् कारणम् ।
१६ - ११३ - यत् अयम् ञ्निति आदिः नित्यम् इति प्रकृतेः आद्युदात्तत्वम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः न तदादेः आद्युदात्तत्वम् भवति इति ।
१७ - ११३ - तदन्तस्य तर्हि अनुदात्तत्वम् प्राप्नोति ।
१८ - ११३ - प्रकृतिस्वरस्य च विधानसामर्थ्यात् प्रत्ययस्वराभावः । यत् अयम् धातोः अन्तः प्रातिपदिकस्य अन्तः इति प्रकृतेः अन्तोदात्तत्वम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः न तदन्तस्य अनुदात्तत्वम् भवति इति ।
१९ - ११३ - कथम् कृत्वा ज्ञापकम् ।
२० - ११३ - यत्र हि अनुदात्तःप्रत्ययः प्रकृतिस्वरः तत् प्रयोजयति ।
२१ - ११३ - आगमानुदात्तार्थम् वा ।
२२ - ११३ - आगमानुदात्तार्थम् तर्हि प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वम् उच्यते ।
२३ - ११३ - प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे कृते आगमाः अनुदात्ताः यथा स्युः इति ।
२४ - ११३ - न वा आगमस्य अनुदात्तवचनात् ।
२५ - ११३ - न वा एतत् अपि प्रयोजनम् अस्ति ।
२६ - ११३ - किम् कारणम् ।
२७ - ११३ - आगमस्य अनुदात्तवचनात् ।
२८ - ११३ - आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति इति वक्ष्यामि ।
२९ - ११३ - के पुनः आगमाः अनुदात्तत्वम् प्रयोजयन्ति ।
३० - ११३ - इट् ।
३१ - ११३ - लविता ।
३२ - ११३ - इट् तावत् न प्रयोजयति ।
३३ - ११३ - इदम् इह सम्प्रधार्यम् ।
३४ - ११३ - इट् क्रियताम् आद्युदात्तत्वम् इति ।
३५ - ११३ - किम् अत्र कर्तव्यम् ।
३६ - ११३ - परत्वात् इडागमः ।
३७ - ११३ - नित्यम् आद्युदात्तत्वम् ।
३८ - ११३ - कृते अपि इटि प्राप्नोति अकृते अपि प्राप्नोति ।
३९ - ११३ - इट् अपि नित्यः ।
४० - ११३ - कृते अपि आद्युदात्तत्वे प्राप्नोति अकृते अपि प्राप्नोति ।
४१ - ११३ - अनित्यः इट् ।
४२ - ११३ - अन्यथास्वरस्य कृते आद्युदात्तत्वे प्रप्नोति अन्यथास्वरस्य अकृते ।
४३ - ११३ - स्वरभिन्नस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।
४४ - ११३ - आद्युदात्तत्वम् अपि अनित्यम् ।
४५ - ११३ - अन्यस्य कृते इटि प्राप्नोति अन्यस्य अकृते ।
४६ - ११३ - शब्दान्तरस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।
४७ - ११३ - उभयोः अनित्ययोः परत्वात् इडागमः ।
४८ - ११३ - अन्तरङ्गम् तर्हि आद्युदात्तत्वम् ।
४९ - ११३ - का अन्तरङ्गता ।
५० - ११३ - उत्पत्तिसन्नियोगेन आद्युदात्तत्वम् उच्यते ।
५१ - ११३ - उत्पन्ने प्रत्यये प्रकृतिप्रत्ययौ आश्रित्य अङ्गस्य इडागमः ।
५२ - ११३ - आद्युदात्तत्वम् अपि न अन्तरङ्गम् यावता प्रत्यये आश्रीयमाणे प्रकृतिः अपि आश्रिता भवति ।
५३ - ११३ - अन्तरङ्गम् एव आद्युदात्तत्वम् ।
५४ - ११३ - कथम् ।
५५ - ११३ - इदानीम् एव हि उक्तम् न प्रत्ययस्वरविधौ तदादिविधिः भवति इति ।
५६ - ११३ - सीयुट् तर्हि प्रयोजयति ।
५७ - ११३ - अवचने हि सीयुडादेः आद्युदात्तत्वम् । अक्रियमाणे हि आगमानुदात्तत्वे क्रियमाणे अपि प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे सीयुडादेः लिङः आद्युदात्तत्वम् प्रसज्येत ।
५८ - ११३ - लविषीय पविषीय ।
५९ - ११३ - तत् तर्हि वक्तव्यम् आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति इति ।
६० - ११३ - न वक्तव्यम् ।
६१ - ११३ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति इति यत् अयम् यासुट् परसमैपदेषु उदात्तः ङित् च इति आह ।
६२ - ११३ - न एतत् अस्ति ज्ञापकम् वक्ष्यति एतत् ।
६३ - ११३ - यासुटः ङिद्वचनम् पिदर्थम् उदात्तवचनम् च इति ।
६४ - ११३ - शक्यम् अनेन वक्तुम् ॒ यासुट् परस्मैपदेषु भवति अपित् च लिङ् भवति इति ।
६५ - ११३ - सः अयम् एवम् लघीयसा न्यासेन सिद्धे सति यत् गरीयांसम् यत्नम् आरभते तत् ज्ञपयति आचार्यः आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति इति ।
६६ - ११३ - शक्यम् इदम् लब्धुम् ।
६७ - ११३ - यदि एव वचनात् अथ अपि ज्ञापकात् आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति ।
६८ - ११३ - आगमैः तु व्यवहितत्वात् आद्युदात्तत्वम् न प्राप्नोति ।
६९ - ११३ - आगमाः अविद्यमानवत् भवन्ति इति वक्ष्यामि ।
७० - ११३ - यदि आगमाः अविद्यमानवत् भवन्ति इति उच्यते लविता अवादेशः न प्राप्नोति ।
७१ - ११३ - स्वरविधौ इति वक्ष्यामि ।
७२ - ११३ - एवम् अपि लविता उदात्तात् अनुदात्तस्य स्वरितः इति स्वरितः न प्राप्नोति ।
७३ - ११३ - षाष्ठिके स्वरे इति वक्ष्यामि ।
७४ - ११३ - एवम् अपि शिक्षितः निष्ठा च द्व्यच् अनात् इत् एषः स्वरः प्राप्नोति ।
७५ - ११३ - प्रत्ययस्वरविधौ इति वक्ष्यामि ।
७६ - ११३ - तत् तर्हि वक्तव्यम् अविद्यमानवत् भवन्ति इति ।
७७ - ११३ - न वक्तव्यम् ।
७८ - ११३ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति आगमाः अविद्यमानवत् भवन्ति इति यत् अयम् यासुट् परसमैपदेषु उदात्तः ङित् च इति आह ।
७९ - ११३ - न एतत् अस्ति ज्ञापकम् ।
८० - ११३ - वक्ष्यति एतत् ।
८१ - ११३ - यासुटः ङिद्वचनम् पिदर्थम् उदात्तवचनम् च इति ।
८२ - ११३ - शक्यम् अनेन वक्तुम् ।
८३ - ११३ - यासुट् परस्मैपदेषु भवति अपित् च लिङ् भवति इति ।
८४ - ११३ - सः अयम् एवम् लघीयसा न्यासेन सिद्धे सति यत् गरीयांसम् यत्नम् आरभते तत् ज्ञपयति आचार्यः आगमाः अविद्यमानवत् भवन्ति इति ।
८५ - ११३ - आद्युदात्तस्य वा लोपार्थम् ।
८६ - ११३ - आद्युदात्तस्य तर्हि लोपार्थम् प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वम् उच्यते ।
८७ - ११३ - प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे कृते उदात्तनिवृत्तिस्वरः सिद्धः भवति ॒ स्रौघ्नी माथुरी ।
८८ - ११३ - अत्र हि परत्वात् लोपः प्रत्यय्स्वरम् बाधेत ।
८९ - ११३ - न वा बहिरङ्गलक्षणत्वात् ।
९० - ११३ - न वा एतत् प्रयोजयति ।
९१ - ११३ - किम् कारणम् ।
९२ - ११३ - बहिरङ्गलक्षणत्वात् ।
९३ - ११३ - बहिरङ्गलक्षणः लोपः अन्तरङ्गलक्षणः स्वरः ।
९४ - ११३ - असिद्धम् बहिरङ्गम् अन्तरङ्गे ।
९५ - ११३ - अवश्यम् च एषा परिभाषा आश्रयितव्या ।
९६ - ११३ - अवचने हि ञिन्नित्कित्सु अतिप्रसङ्गः ।
९७ - ११३ - अनाश्रीयमाणायाम् अस्याम् परिभाषायाम् क्रियमाणे अपि प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वेञिन्नित्कित्सु अतिप्रसङ्गः स्यात् ।
९८ - ११३ - औत्सी कंसिकी आत्रेयी इति ।
९९ - ११३ - अत्र हि परत्वात् लोपः ञिन्नित्कित्स्वरान् बाधेत ।
१०० - ११३ - न एषः दोषः ।
१०१ - ११३ - ञिन्नित्कित्स्वराः प्रत्यय्स्वरापवादाः ।
१०२ - ११३ - न च अपवादविषये उत्सर्गः भिनिविशते ।
१०३ - ११३ - पूर्वम् हि अपवादाः अभिनिविशन्ते पश्चात् उत्सर्गः ।
१०४ - ११३ - प्रकल्प्य वा अपवादविषयम् ततः उत्सर्गः अभिनिविशते ।
१०५ - ११३ - न तावत् अत्र कदा चित् प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् भवति ।
१०६ - ११३ - अपवादान् ञिन्नित्कित्स्वरान् प्रतीक्षते ।
१०७ - ११३ - कंसिक्याम् भूयान् अपहारः ।
१०८ - ११३ - अन्यस्य अत्र उदात्तत्वम् अन्यस्य लोपः ।
१०९ - ११३ - आदेः उदात्तत्वम् अन्त्यस्य लोपः ।
११० - ११३ - इदम् तर्हि आत्रेयी इति ।
१११ - ११३ - अत्र हि परत्वात् लोपः कित्स्वरम् बाधेत ।
११२ - ११३ - तस्मात् एषा परिभाषा आश्रयितव्या ।
११३ - ११३ - एतस्याम् च सत्याम् शक्यम् प्रत्ययसन्नियोगेन आद्युदात्तत्वम् अवक्तुम् ।
१ - ५८ - प्रत्ययाद्युदात्तत्वात् धातोः अन्तः ।
२ - ५८ - प्रत्ययाद्युदात्तत्वात् धातोः अन्तः इति एतत् भवति विप्रतिषेधेन ।
३ - ५८ - प्रत्ययाद्युदात्तत्वस्य अवकाशः यत्र अनुदात्ता प्रकृतिः ।
४ - ५८ - समत्वम् सिमत्वम् ।
५ - ५८ - धातोः अन्तः इति अस्य अवकाशः यत्र अनुदात्तः प्रत्ययः ।
६ - ५८ - पचति पठति ।
७ - ५८ - इह उभयम् प्राप्नोति ।
८ - ५८ - गोपायति धपायति ।
९ - ५८ - धातोः अन्तः इति एतत् भवति विप्रतिषेधेन. पित्स्वरात् तित्स्वरः टापि । पित्स्वरात् तित्स्वरः टापि भवति विप्रतिषेधेन ।
१० - ५८ - पित्स्वरस्य अवकाशः ।
११ - ५८ - पचति पठति ।
१२ - ५८ - तित्स्वरस्य अवकाशः ।
१३ - ५८ - कार्यम् हार्यम् ।
१४ - ५८ - इह उभयम् प्राप्नोति ।
१५ - ५८ - कार्या हार्या ।
१६ - ५८ - तित्स्वरः भवति विप्रतिषेधेन ।
१७ - ५८ - चित्स्वरः चापि पित्स्वरात् । चित्स्वरः चापि पित्स्वरात् भवति विप्रतिषेधेन ।
१८ - ५८ - चित्स्वरस्य अवकाशः ।
१९ - ५८ - चलनः चोपनः ।
२० - ५८ - पित्स्वरस्य सः एव ।
२१ - ५८ - इह उभयम् प्राप्नोति ।
२२ - ५८ - आम्बष्ठ्या सौवीर्या ।
२३ - ५८ - चित्स्वरः भवति विप्रतिषेधेन ।
२४ - ५८ - न वा आद्युतात्तस्य प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगात् । न वा अर्थः विप्रतिषेधेन ।
२५ - ५८ - किम् कारणम् ।
२६ - ५८ - आद्युतात्तस्य प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगात् ।
२७ - ५८ - प्रत्ययसञ्ज्ञासन्नियोगेन आद्युदात्तत्वे कृते सतिशिष्टत्वात् धातुस्वरः भविष्यति ।
२८ - ५८ - अयम् च अपि अयुक्तः विप्रतिषेधः पित्स्वरस्य तित्स्वरस्य च ।
२९ - ५८ - किम् कारणम् ।
३० - ५८ - टापि स्वरितेनैकादेशः ।
३१ - ५८ - टापि स्वरितेन एकादेशः भवति ।
३२ - ५८ - इदम् इह सम्प्रधार्यम् ।
३३ - ५८ - स्वरितत्वम् क्रियताम् एकादेशः इति ।
३४ - ५८ - किम् अत्र कर्तव्यम् ।
३५ - ५८ - परत्वात् स्वरितत्वम् ।
३६ - ५८ - नित्यः एकादेशः ।
३७ - ५८ - कृते अपि स्वरितत्वे प्राप्नोति अकृते अपि प्राप्नोति ।
३८ - ५८ - । स्वरितत्वम् अपि नित्यम् ।
३९ - ५८ - कृते अपि एकादेशे प्राप्नोति अकृते अपि ।
४० - ५८ - अनित्यम् स्वरितत्वम् ।
४१ - ५८ - अन्यस्य कृते एकादेशे प्राप्नोति अन्यस्य अकृते ।
४२ - ५८ - शब्दान्तरस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।
४३ - ५८ - एकादेशः अपि अनित्यः ।
४४ - ५८ - अन्यथास्वरस्य कृते स्वरितत्वे प्राप्नोति अन्यथास्वरस्य अकृते ।
४५ - ५८ - स्वरभिन्नस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।
४६ - ५८ - अन्तरङ्गः तर्हि एकादेशः ।
४७ - ५८ - का अन्तरङ्गता ।
४८ - ५८ - वर्णौ आश्रित्य एकादेशः पदस्य स्वरितत्वम् ।
४९ - ५८ - स्वरितत्वम् अपि अन्तरङ्गम् ।
५० - ५८ - कथम् ।
५१ - ५८ - वक्ष्यति एतत् ।
५२ - ५८ - पदग्रहणम् परिमाणार्थम् इति ।
५३ - ५८ - उभयोः अन्तरङ्गयोः परत्वात् स्वरितत्वम् ।
५४ - ५८ - स्वरितत्वे कृते आन्तर्यतः स्वरिदानुदात्तयोः स्वरितः भविष्यति ।
५५ - ५८ - अयम् च अपि अयुक्तः विप्रतिषेधः पित्स्वरस्य चित्स्वरस्य च ।
५६ - ५८ - किम् कारणम् ।
५७ - ५८ - चापि चित्करणात् ।
५८ - ५८ - चापि चित्करणसामर्थ्यात् अन्तोदात्तत्वम् भविष्यति ।
१ - १७ - गुपादिषु अनुबन्धकरणम् किमर्थम् ।
२ - १७ - गुपादिषु अनुबन्धकरणम् आत्मनेपदार्थम् । गुपादिषु अनुबन्धाः क्रियन्ते आत्मनेपदम् यथा स्यात् ।
३ - १७ - क्रियमाणेषु अपि अनुबन्धेषु आत्मनेपदम् न एव प्राप्नोति ।
४ - १७ - किम् कारणम् ।
५ - १७ - सना व्यवहितत्वात् ।
६ - १७ - पूर्ववत् सनः इति एवम् भविष्यति ।
७ - १७ - पूर्ववत् सनः इति उच्यते ।
८ - १७ - न चे एतेभ्यः प्राक् सनः आत्मनेपदम् न अपि परस्मैपदम् पश्यामः ।
९ - १७ - एवम् तर्हि अनुबन्धकरणसामर्थ्यात् भविष्यति ।
१० - १७ - अथ वा अवयवे कृतम् लिङ्गम् समुदायस्य विशेषकम् भविष्यति ।
११ - १७ - तत् यथा गोः सक्थनि कर्णे वा कृतम् लिङ्गम् गोः विशेषकम् भवति ।
१२ - १७ - यदि अवयवे कृतम् लिङ्गम् समुदायस्य विशेषकम् भवति जुगुप्सयति मीमांसयति इति अत्र अपि प्राप्नोति ।
१३ - १७ - अवयवे कृतम् लिङ्गम् कस्य समुदायस्य विशेषकम् भवति ।
१४ - १७ - यम् समुदायम् यः अवयवः न व्यभिचरति ।
१५ - १७ - सनम् च न व्हभिचरति ।
१६ - १७ - णिचम् पुनः व्यभिचरति ।
१७ - १७ - तत् यथा तत् यथा गोः सक्थनि कर्णे वा कृतम् लिङ्गम् गोः विशेषकम् भवति न गोमण्डलस्य ।
१ - २७ - अभ्यासदीर्घत्वे अवर्णस्य दीर्घप्रसङ्गः ।
२ - २७ - अभ्यासदीर्घत्वे अवर्णस्य दीर्घत्वम् प्राप्नोति ।
३ - २७ - मीमांसते ।
४ - २७ - ननु चे इत्त्वे कृते दीर्घत्वम् भविष्यति ।
५ - २७ - कथम् पुनः उत्पत्तिसन्नियोगेन दीर्घत्वम् उच्यमानम् इत्त्वम् प्रतीक्षते ।
६ - २७ - अथ कथम् अभ्यासम् प्रतीक्षते ।
७ - २७ - वचनात् अभ्यासम् प्रतीक्षते ।
८ - २७ - इत्त्वम् पुनः न प्रतीक्षते ।
९ - २७ - न वा अभ्यासविकारेषु अपवादस्य उत्सर्गाबाधकत्वात् ।
१० - २७ - न वा एषः दोषः ।
११ - २७ - किम् कारणम् ।
१२ - २७ - अभ्यासविकारेषु अपवादस्य उत्सर्गाबाधकत्वात् ।
१३ - २७ - अभ्यासविकारेषु अपवादाः उत्सर्गान् न बाधन्ते इति एवम् दीर्घत्वम् उच्यमानम् इत्त्वम् न बाधिष्यते ।
१४ - २७ - अथ वा मान्बधदान्शन्भ्यः ई च अभ्यासस्य इति वक्ष्यामि ।
१५ - २७ - एवम् अपि हलादिशेषापवादः ईकारः प्राप्नोति ।
१६ - २७ - ई च अचः इति वक्ष्यामि ।
१७ - २७ - अथ वा मान्बधदान्शन्भ्यः दीर्घः च इतः अभ्यासस्य इति वक्ष्यामि ।
१८ - २७ - सिध्यति ।
१९ - २७ - सूत्रम् तर्हि भिद्यते ।
२० - २७ - यथान्यासम् एव अस्तु ।
२१ - २७ - ननु च उक्तम् अभ्यासदीर्घत्वे अवर्णस्य दीर्घप्रसङ्गः इति ।
२२ - २७ - परिहृतम् एतत् न वा अभ्यासविकारेषु अपवादस्य उत्सर्गाबाधकत्वात् इति ।
२३ - २७ - अथ वा न एवम् विज्ञायते दीर्घः च अभ्यासस्य इति ।
२४ - २७ - कथम् तर्हि ।
२५ - २७ - दीर्घः च आभ्यासस्य इति ।
२६ - २७ - किम् इदम् आभ्यासस्य इति ।
२७ - २७ - अभ्यासविकारः आभ्यासः तस्य इति ।
१ - ९० - धातोः इति किमर्थम् ।
२ - ९० - प्रकर्तुम् ऐच्छत् प्राचिकीर्षत् ।
३ - ९० - सोपसर्गात् मा भूत् ।
४ - ९० - कर्मग्रहणात् सन्विधौ धातुग्रहणानर्थक्यम् ।
५ - ९० - कर्मग्रहणात् सन्विधौ धातुग्रहणम् अनर्थकम् ।
६ - ९० - कर्मणः समानकर्तृकात् इच्छायाम् वा सम्भवति इति एव धातोः उत्पत्तिः भविष्यति ।
७ - ९० - सोपर्सर्गम् वै कर्म ।
८ - ९० - ततः उत्पत्तिः प्राप्नोति ।
९ - ९० - सोपसर्गम् कर्म इति चेत् कर्मविशेषकत्वात् उपसर्गस्य अनुपसर्गम् कर्म ।
१० - ९० - सोपसर्गम् कर्म इति चेत् कर्मविशेषकः उपसर्गः ।
११ - ९० - अनुपसर्गम् हि कर्म ।
१२ - ९० - अवश्यम् च एतत् एवम् विज्ञेयम् अनुपसर्गम् कर्म इति ।
१३ - ९० - सोपसर्गस्य हि कर्मत्वे धात्वधिकारे अपि सनः अविधानम् अकर्मत्वात् ।
१४ - ९० - यः हि मन्यते सोपसर्गम् कर्म इति क्रियमाणे अपि तस्य धातुग्रहणे सनः अविधिः स्यात् ।
१५ - ९० - किम् कारणम् ।
१६ - ९० - अकर्मत्वात् ।
१७ - ९० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
१८ - ९० - सुबन्तात् उत्पत्तिः मा भूत् ।
१९ - ९० - सुबन्तात् च अप्रसङ्गः क्यजादीनाम् अपवादत्वात् ।
२० - ९० - सुबन्तात् च सनः अप्रसङ्गः ।
२१ - ९० - किम् कारणम् ।
२२ - ९० - क्यजादीनाम् अपवादत्वात् ।
२३ - ९० - सुबन्तात् क्यजादयः विधीयन्ते ।
२४ - ९० - ते अपवादत्वात् बाधकाः भविष्यन्ति ।
२५ - ९० - अनभिधानात् वा ।
२६ - ९० - अथ वा अनभिधानात् सुबन्तात् उत्पत्तिः न भविष्यति ।
२७ - ९० - न हि सुबन्तात् उत्पद्यमानेन सना इच्छाया अभिधानम् स्यात् ।
२८ - ९० - अनभिधानात् ततः उत्पत्तिः न भविष्यति ।
२९ - ९० - इयम् तावत् अगतिका गतिः यत् उच्यते अनभिधानात् इति ।
३० - ९० - यत् अपि उच्यते सुबन्तात् च अप्रसङ्गः क्यजादीनाम् अपवादत्वात् इति ।
३१ - ९० - भवेत् कस्मात् चित् अप्रसङ्गः स्यात् आत्मेच्छायाम् ।
३२ - ९० - परेच्छायाम् तु प्राप्नोति ॒ राज्ञः पुत्रम् इच्छति इति ।
३३ - ९० - एवम् तर्हि इदम् इह व्यपदेश्यम् सत् आचार्यः न व्यपदिशति ।
३४ - ९० - किम् ।
३५ - ९० - समानकर्तृकात् इति उच्यते ।
३६ - ९० - न च सुबन्तस्य समानः कर्ता अस्ति ।
३७ - ९० - एवम् अपि भवेत् कस्मात् चित् अप्रसङ्गः यस्य कर्ता न अस्ति ।
३८ - ९० - इह तु प्राप्नोति ॒ आसितुम् इच्छति शयितुम् इच्छति ।
३९ - ९० - इच्छायाम् अर्थे सन् विधीयते इच्छार्थेषु च तुमुन् ।
४० - ९० - तत्र तुमुना उक्ततत्वात् तस्य अर्थस्य सन् न भविष्यति ।
४१ - ९० - एवम् अपि इह प्राप्नोति ॒ आसनम् इच्छति शयनम् इच्छति इति ।
४२ - ९० - इह यः विशेषः उपाधिः वा उपादीयते द्योत्ये तस्मिन् तेन भवितव्यम् ।
४३ - ९० - यः च इह अर्थः गम्यते आसितुम् इच्छति शयितुम् इच्छति स्वयम् ताम् क्रियाम् कर्तुम् इच्छति इति न असौ इह गम्यते आसनम् इच्छति शयनम् इच्छति इति ।
४४ - ९० - अन्यस्य अपि आसनम् इच्छति इति एषः अपि अर्थः गम्यते ।
४५ - ९० - अवश्यम् च एतत् एवम् विज्ञेयम् ।
४६ - ९० - यः हि मन्यते अद्योत्ये तस्मिन् तेन भवितव्यम् इति क्रियमाणे अपि तस्य धातुग्रहणे इह प्रसज्येत ॒ सङ्गतम् इच्छति देवदत्तः यज्ञदत्तेन इति ।
४७ - ९० - कर्मसमानकर्तृकग्रहणानर्थक्यम् च इच्छाभिधाने प्रत्ययविधानात् ।
४८ - ९० - कर्मसमानकर्तृकग्रहणम् च अनर्थकम् ।
४९ - ९० - किम् कारणम् ।
५० - ९० - इच्छाभिधाने प्रत्ययविधानात् ।
५१ - ९० - इच्छायाम् अभिधेयायाम् सन् विधीयते ।
५२ - ९० - अकर्मणः हि असमानकर्तृकात् वा अनभिधानम् । इच्छायाम् अभिधेयायाम् सन् विधीयते ।
५३ - ९० - न च अकर्मणः असमानकर्तृकात् वा उत्पद्यमानेन सना इच्छाया अभिधानम् स्यात् ।
५४ - ९० - अनभिधानात् ततः उत्पत्तिः न भविष्यति ।
५५ - ९० - अङ्गपरिमाणार्थम् तु ।
५६ - ९० - अङ्गपरिमाणार्थम् तर्हि अन्यतरत् कर्तव्यम् कर्मग्रहणम् धातुग्रहणम् वा ।
५७ - ९० - अङ्गपरिमाणम् ज्ञास्यामि इति ।
५८ - ९० - किम् पुनः अत्र ज्यायः ।
५९ - ९० - धातुग्रहणम् एव ज्यायः ।
६० - ९० - अङ्गपरिमाणम् च एव विज्ञातम् भवति ।
६१ - ९० - अपि च धातोः विहितः प्रत्ययः शेषः आर्धधातुकसञ्ज्ञः भवति इति सनः आर्धधातुकसञ्ज्ञा सिद्धा भवति ।
६२ - ९० - यत् च अपि एतत् उक्तम् कर्मग्रहणात् सन्विधौ धातुग्रहणानर्थक्यम् सोपसर्गम् कर्म इति चेत् कर्मविशेषकत्वात् उपसर्गस्य अनुपसर्गम् कर्म सोपसर्गस्य हि कर्मत्वे धात्वधिकारे अपि सनः अविधानम् अकर्मत्वात् इति स्वपक्षः अनेन वर्णितः ।
६३ - ९० - युक्तम् इह द्रष्टव्यम् किम् न्याय्यम् कर्म इति ।
६४ - ९० - एतत् च अत्र युक्तम् यत् सोपसर्गम् कर्म स्यात् ।
६५ - ९० - ननु च उक्तम् सोपसर्गस्य हि कर्मत्वे धात्वधिकारे अपि सनः अविधानम् अकर्मत्वात् इति ।
६६ - ९० - न एषः दोषः ।
६७ - ९० - कर्मणः इति न एषा धातुसमानाधिकरणा पञ्चमी ।
६८ - ९० - कर्मणः धातोः इति ।
६९ - ९० - किम् तर्हि ।
७० - ९० - अवयवयोगा एषा षष्ठी ।
७१ - ९० - कर्मणः यः धातुः अवयवः ।
७२ - ९० - यदि अवयवयोगा एषा षष्ठीकेवलात् उत्पत्तिः न प्राप्नोति ।
७३ - ९० - चिकीर्षति जिहीर्षति इति ।
७४ - ९० - एषः अपि व्यपदेशिवद्भावेन कर्मणः धातुः अवयः भवति ।
७५ - ९० - कामम् तर्हि अनेन एव हेतुना क्यच् अपि कर्तव्यः ।
७६ - ९० - महान्तम् पुत्रम् इच्छति ।
७७ - ९० - कर्मणः यत् सुबन्तम् अवययः इति ।
७८ - ९० - न कर्तव्यः ।
७९ - ९० - असामर्थ्यात् न भविष्यति ।
८० - ९० - कथम् असामर्थ्यम् ।
८१ - ९० - सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।
८२ - ९० - वावचनानर्थक्यम् च तत्र नित्यत्वात् सनः ।
८३ - ९० - वावचनम् च अनर्थकम् ।
८४ - ९० - किम् कारणम् ।
८५ - ९० - तत्र नित्यत्वात् सनः ।
८६ - ९० - इह हि द्वौ पक्षौ वृत्तिपक्षः अवृत्तिपक्षः च ।
८७ - ९० - स्वभावतः च एतत् भवति वाक्यम् च प्रत्ययः च ।
८८ - ९० - तत्र स्वाभाविके वृत्तिविषये नित्ये प्रत्यये प्राप्ते वावचनेन किम् अन्यत् शक्यम् अभिसम्बन्धुम् अन्यत् अतः सञ्ज्ञायाः ।
८९ - ९० - न च सञ्ज्ञायाः भावाभावौ इष्येते ।
९० - ९० - तस्मात् न अर्थः वावचनेन ।
१ - ४८ - तुमुनन्तात् वा तस्य च लुग्वचनम् ।
२ - ४८ - तुमुनन्तात् वा सन् वक्तव्यः तस्य च तुमुनः लुक् वक्तव्यः ।
३ - ४८ - कर्तुम् इच्छति चिकीर्षति ।
४ - ४८ - लिङुत्तमात् वा ।
५ - ४८ - लिङुत्तमात् वा सन् वक्तव्यः तस्य च लिङः लुक् वक्तव्यः ।
६ - ४८ - कुर्याम् इति इच्छति चिकीर्षति ।
७ - ४८ - आशङ्कायाम् अचेतनेषु उपसङ्ख्यानम् ।
८ - ४८ - आशङ्कायाम् अचेतनेषु उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
९ - ४८ - अश्मा लुलुठिषते ।
१० - ४८ - कूलम् पिपतिषति इति ।
११ - ४८ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।
१२ - ४८ - एवम् मन्यते ।
१३ - ४८ - चेतनावतः एतत् भवति इच्छा इति ।
१४ - ४८ - कूलम् च अचेतनम् ।
१५ - ४८ - अचेतनग्रहणेन न अर्थः ।
१६ - ४८ - आशङ्कायाम् इति एव ।
१७ - ४८ - इदम् अपि सिद्धम् भवति ।
१८ - ४८ - श्वा मुमूर्षति ।
१९ - ४८ - न वा तुल्यकारणत्वात् इच्छयाः हि प्रवृत्तितः उपलब्धिः ।
२० - ४८ - न वा कर्तव्यम् ।
२१ - ४८ - किम् कारणम् ।
२२ - ४८ - तुल्यकारणत्वात् ।
२३ - ४८ - तुल्यम् हि कारणम् चेतनावति देवदत्ते कूले च अचेतने ।
२४ - ४८ - किम् कारणम् ।
२५ - ४८ - इच्छयाः हि प्रवृत्तितः उपलब्धिः ।
२६ - ४८ - इच्छयाः हि प्रवृत्तितः उपलब्धिः भवति ।
२७ - ४८ - यः अपि असु कटम् चिकीर्षुः भवति न असौ आघोषयति ।
२८ - ४८ - कटम् करिष्यामि इति ।
२९ - ४८ - किम् तर्हि ।
३० - ४८ - सन्नद्धम् रज्जुकीलक्पूलपाणिम् दृष्ट्वा ततः इच्छा गम्यते ।
३१ - ४८ - कूलस्य अपि पिपतिषतः लोष्टाः शीर्यन्ते भिदा जायन्ते देशात् देशान्तरम् उपसङ्क्रामति ।
३२ - ४८ - श्वानः खलु अपि मुमूर्षवः एकान्तशीलाः शूनाक्षाः च भवन्ति ।
३३ - ४८ - उपमानात् वा सिद्धम् ।
३४ - ४८ - उपमानात् वा सिद्धम् एतत् ।
३५ - ४८ - कथम् ।
३६ - ४८ - लुलुठिषते इव लुलुठिषते ।
३७ - ४८ - पिपतिषति इव पिपतिषति ।
३८ - ४८ - न तिङन्तेन उपमानम् अस्ति ।
३९ - ४८ - एवम् तर्हि इच्छा इव इच्छा ।
४० - ४८ - सर्वस्य वा चेतनावत्त्वात् ।
४१ - ४८ - अथ वा सर्वम् चेतनावत् ।
४२ - ४८ - एवम् हि आह ।
४३ - ४८ - कंसकाः सर्पन्ति ।
४४ - ४८ - शिरीषः अधः स्वपिति ।
४५ - ४८ - सुवर्चला आदित्यम् अनु पर्येति ।
४६ - ४८ - आस्कन्द कपिलक इति उक्ते तृणम् आस्कन्दति ।
४७ - ४८ - अयस्कान्तम् अयः सङ्क्रामति ।
४८ - ४८ - ऋषिः पठति श्र्णोत ग्रावाणः
१ - ३३ - इमे इषवः बहवः पठ्यन्ते ।
२ - ३३ - तत्र न ज्ञायते कस्य अयम् अर्थे सन् विधीयते इति ।
३ - ३३ - इषेः छत्वभाविनः ।
४ - ३३ - यदि एवम् कर्तुम् अन्विच्छति कर्तुम् अन्वेषणा अत्र अपि प्राप्नोति ।
५ - ३३ - एवम् तर्हि यस्य स्त्रियाम् इच्छा इति एतत् रूपम् निपात्यते ।
६ - ३३ - कस्य च एतत् निपात्यते ।
७ - ३३ - कान्तिकर्मणः ।
८ - ३३ - अथ इह ग्रामम् गन्तुम् इच्छति इति कस्य किम् कर्म ।
९ - ३३ - इषेः उभे कर्मणी ।
१० - ३३ - यदि एवम् ग्रामम् गन्तुम् इच्छति ग्रामाय गन्तुम् इच्छति इति गत्यर्थकर्मणि द्वितीयाचतुर्थ्यौ न प्राप्नुतः ।
११ - ३३ - एवम् तर्हि गमेः ग्रामः कर्म इषेः गमिः कर्म ।
१२ - ३३ - एवम् अपि इष्यते ग्रामः गन्तुम् इति परसाधने उत्पद्यमानेन लेन ग्रामस्य अभिधानम् न प्राप्नोति ।
१३ - ३३ - एवम् तर्हि गमेः ग्रामः कर्म इषेः उभे कर्मणी ।
१४ - ३३ - अथ सनन्तात् सना भवितव्यम् ॒ चिकीर्षितुम् इच्छति जिहीर्षितुम् इच्छति इति ।
१५ - ३३ - न भवितव्यम् ।
१६ - ३३ - किम् कारणम् ।
१७ - ३३ - अर्थगत्यर्थः शब्दप्रयोगः ।
१८ - ३३ - अर्थम् सम्प्रत्याययिष्यामि इति शब्दः प्रयुज्यते ।
१९ - ३३ - तत्र एकेन उक्तत्वात् तस्य अर्थस्य अपरस्य प्रयोगेण न भवितव्यम् ।
२० - ३३ - किम् कारणम् ।
२१ - ३३ - उक्तार्थानाम् अप्रयोगः ।
२२ - ३३ - न तर्हि इदानीम् इदम् भवति ॒ एषितुम् इच्छति एषिषिषति इति ।
२३ - ३३ - अस्ति अत्र विशेषः ।
२४ - ३३ - एकस्य अत्र इषेः इषिः साधनम् वर्तमानकालः च प्रत्ययः ।
२५ - ३३ - अपरस्य बाह्यम् साधनम् सर्वकालः च प्रत्ययः ।
२६ - ३३ - इह अपि तर्हि एकस्य इषेः करोतिविषिष्टः इषिः साधनम् वर्तमानकालः च प्रत्ययः ।
२७ - ३३ - अपरस्य बाह्यम् साधनम् सर्वकालः च प्रत्ययः ।
२८ - ३३ - येन एव खलु अपि हेतुना एतत् वाक्यम् भवति चिकीर्षितुम् इच्छति जिहीर्षितुम् इच्छति इति तेन एव हेतुना वृत्तिः अपि प्राप्नोति ।
२९ - ३३ - तस्मात् सनन्तात् सनः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
३० - ३३ - तम् च अपि ब्रुवता इषिसनः इति वक्तव्यम् ।
३१ - ३३ - भवति हि जुगुप्सिषते मीमांसिषते इति ।
३२ - ३३ - शैषिकात् मतुबर्थीयात् शैषिकः मतुबर्थिकः सरूपः प्रत्ययः न इष्टः ।
३३ - ३३ - सनन्तात् न सन् इष्यते ।
N/A
References : N/A
Last Updated : January 17, 2018
TOP