नारद उवाच -
भ्रातर्येवं विनिहते हरिणा क्रोडमूर्तिना ॥
हिरण्यकशिपू राजन्पर्यतप्यद्रुषा शुचा ॥१॥
आह चेदं रुषा घूर्णः संदष्टदशनच्छदेः ॥
कोपोज्ज्वलद्भयां चक्षुर्म्या निरीक्षन्धूम्रमम्बरम् ॥२॥
करालदंष्ट्रोग्रदृष्टया दुष्प्रेक्ष्यभ्रुकुटीमुखः ॥
शूलमुद्यम्यसि सदसि दानवानिदमब्रवीत ॥३॥
भो भो दानवदतेया द्विमूर्धस्त्र्यक्ष शम्बर ॥
शतबाहो ह्यग्रीव नमुचे पाक इल्वल ॥४॥
विप्रचिते ममः वचः पुलोमन् शकुनादयः ॥
श्रृणुतानन्तरं सर्वे क्रियतामाशु मा चिरम् ॥५॥
सपत्नैर्घातितः क्षुर्दैर्भाता मे दपितः सुहत ॥
पार्ष्णिग्राहण हरिणा समेनाप्युपधावनैः ॥६॥
तस्य त्यक्तस्वभावस्य घृणेर्मायावनौकसः ॥
भजन्तं भजमानस्य बालस्येवास्थिरात्मनः ॥७॥
मच्छूलभिन्नग्रीवस्य भूरिणा रुधिरेण वै ॥
रुधिरप्रियं तर्पयिष्ये भ्रातरं मे गतव्यथः ॥८॥
तस्मिन्कूटेऽहिते नष्टे कृत्तमूले वनस्पतौ ॥
विटपा इव शुष्यंति विष्णुप्राणा दिवौकसः ॥९॥
तावद्यात भुवं यूयं विप्रक्षत्रसमेधिताम् ॥
सूदयध्वं तपोयज्ञस्वाध्यायव्रतदानिनः ॥१०॥
विष्णुद्विजक्रियामूलो यज्ञो धर्ममयः पुमान् ॥
देवर्षिपितृभूतानां धर्मस्य च परायणम् ॥११॥
यत्रयत्र द्विजा गावो वेदा वर्णाश्रमाः क्रियाः ॥
तंतं जनपदं यात संदीपयत वृश्चत ॥१२॥
इति ते भर्तृनिर्देशमादाय शिरसादृताः ॥
तथा प्रजानां कदनं विदधुः कदनप्रियाः ॥१३॥
पुरग्रामव्रजोद्यानक्षेत्रारामाश्रमाकरान् ॥
खेटखर्वटघोषांश्च ददहुः पत्तनानि च ॥!४॥
केचित्खनित्रैर्विभिदुः सेतुप्राकारगोपुरान् ॥
आजीव्यांश्चिच्छिदुर्वृक्षान्केचित्परशुपाणयः ॥
प्रादहन् शरणान्यन्ये प्रजानां ज्वलितोल्मुकैः ॥१५॥
एवंविप्रकृते लोके दैत्यन्द्रानुचरैर्मुहुः ॥
दिवं देवाः परित्यज्य भुवि चेरुरलक्षिताः ॥१६॥
हिरण्यकशिपुर्भ्रातुः संपरेतस्य दुःखितः ॥
कृत्वा कटोदकार्दानि भ्रातृपुत्रानसान्त्वयत् ॥१७॥
शकुनिं शम्बरं धृष्टं भृतसन्तापनं वृकम् ॥
कालनाभं महानाभं हरिश्मश्रुमथोत्कचम् ॥१८॥
तन्मातरं रुषाभानुं दितिं च जननी गिरा ॥
श्लक्ष्णयो देशकालज्ञ इदमाह जनेश्वर ॥१९॥
हिरण्यकशिपुरुवाच -
अम्बाम्ब हे वधूः पुत्रा वीर मार्हथ शोचितुम् ॥
रिपोरभिमुखे श्लाध्यः शूराणां वध ईप्सितः ॥२०॥
भूतानामिह संवासः प्रपायामिव सुव्रते ॥
दैवेनैकत्र नीतानामुन्नीतानां स्वकर्मभिः ॥२१॥
नित्य आत्माऽव्ययः शुद्धः सर्वगः सर्ववित्परः ॥
धत्तेऽसावात्मनो लिङ्गं मायया विसृजन्गुणान् ॥२२॥
यथाम्भसा प्रचलता तरवोऽपि चला इव ॥
चक्षुषा भ्राम्यमाणेन दृश्यते चलतीव भूः ॥२३॥
एवं गुणैर्भ्राम्यमाणे मनस्यविकलः पुमान् ॥
याति तत्साम्यतां भद्रे हालिङ्गो लिङ्गवानिव ॥२४॥
एष आत्मविपर्यासो ह्यलिङ्गे लिङ्गभावना ॥
एष प्रियाप्रियैर्योगो वियोगः कर्मसंसृतिः ॥२५॥
संभवश्च विनाशश्च शोकश्च विविधः स्मृतः ॥
अविवेकश्च चिन्ता च विवेकास्मृतिरेव च ॥२६॥
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् ॥
यमस्य प्रेतबन्धूनां संवादं तं निबोधत ॥२७॥
उशीनरेष्वभूद्राजा सुयज्ञ इति विश्रुतः ॥
सपत्नैर्निहतो युद्धे ज्ञातयस्तमुपासत ॥२८॥
विशीर्णरत्नकवचं विभ्रष्टाभरणस्त्रजम् ॥
शरनिर्भिन्नहदयं शयानमसृगाविलम् ॥२९॥
प्रकीर्णकेशं ध्वस्ताक्षं रभसा दष्टदच्छदम् ॥
रजः कुण्ठमुखाम्भोजं छिन्नायुधभुजं मृधे ॥३०॥
उशीनरेन्द्रं विधिना तथाकृतं पतिं महिष्यः प्रसमीक्ष्य दुःखिताः ॥
ह्ताः स्म नाथेति करैरुरो भृशं घ्नन्त्यो मुहुस्तत्पदयोरुपापतन् ॥३१॥
रुदत्य उच्चैर्दयिताङ्घिपङ्कजं सिञ्चन्त्य अस्त्रैः कुचकुङ्कुमारणैः ॥
विस्त्रस्तकेशाभरणाः शुचं नृणां सृजन्त्य आक्रन्दनया विलेपिरे ॥३२॥
अहो विधात्राऽकरुणेन नः प्रभो भवान्र्पणीतो दृगगोचरां दशाम् ॥
उशीनराणामसि वृत्तिदः पुरा कृतोऽधुना येन शुचां विवर्धनः ॥३३॥
त्वया कृतज्ञेन वयं महीपते कथं विना स्याम सुहत्तमेन ते ॥
तत्रानुयानं तव वीर पादयोः शुश्रूषतीनां दिश यत्र यास्यासि ॥३४॥
एवं विलपतीनां वै परिगृह्य मृतं पतिम् ॥
अनिच्छन्तीनां निर्हारमर्कोऽस्तं संन्यवर्तत ॥३५॥
तत्र ह प्रेतबन्धूनामाश्रुत्य परिदेवितम् ॥
आह तान्बालको भूत्वा यमः स्वयमुपागतः ॥३६॥
यम उवाच -
अहो अमीषां वयसाधिकानां विपश्यतां लोकविधिं विमोहः ॥
यत्रागतस्तत्र गतं मनुष्यं स्वयं स्रधर्मा अपि शोचन्त्यपार्थम् ॥३७॥
अहो वयं धन्यतमा यदत्र त्यक्ताः पितृभ्यां न विचिन्तयामः ॥
अभक्ष्यमाणा अबला वृकादिभिः स रक्षिता रक्षति यो हि गर्भो ॥३८॥
य इच्छयेशः सृजतीदमव्ययो य एव रक्षत्यवलुम्पते च यः ॥
तस्याबलाः क्रीडनमाहुरीशितुश्चराचरं निग्रहसंग्रहे प्रभुः ॥३९॥
पथि च्युतं तिष्ठति दिष्टरक्षितं गृहे स्थितं तद्विहतं विनश्यति ॥
जीवत्यनाथोऽपि तदीक्षितो वने गृहेऽपि गुप्तोऽस्य हतो न जीवति ॥४०॥
भूतानि तैस्तैर्निजयोनिकर्मभिर्भवन्ति काले न भवन्ति सर्वशः ॥
न तत्र हात्मा प्रकृतावपि स्थितस्तस्या गुणैरन्यतमो निबध्यते ॥४१॥
इदं शरीरं पुरुषस्य मोहजं यथा पृथग्भौतिकमीयते गृहम् ॥
यथौदकैः पार्थिवतैजसैर्जनः कालेन जातो विकृतो विनश्यंति ॥४२॥
यथानलो दारुषु भिन्न ईयते यथानिलो देहगतः पृथक्स्थितः ॥
यथा नभः सर्वगतं न सञ्जते तथा पुमान्सर्वगुणाश्रयः परः ॥४३॥
सुयज्ञो नन्वयं शेते मूढा यमनुशोचथ ॥
यः श्रोता योऽनुवक्तेह स न दृश्येत कर्हिचित् ॥४४॥
न श्रोता नानुवक्तायं मुख्योऽप्यत्र महानसुः ॥
यस्त्विहेन्द्रियवानात्मा स चान्यः प्राणदेहयोः ॥४५॥
भृतेन्द्रियमनोलिङ्गान्देहानुच्चावचान्विभुः ॥
भजत्युत्सृजति ह्यन्यस्तच्चापि स्वेन तेजसा ॥४६॥
यावल्लिङ्गान्वितो ह्यात्मा तावत्कर्मनिबन्धनम् ॥
ततो विपर्ययः क्लेशो मायायोगोऽनुवर्तते ॥४७॥
वितथाभिनिवेशोऽयं यद्गुणेष्वर्थदृग्वचः ॥
यथा मनोरथः स्वप्नः सर्वमैन्द्रियकं मृषा ॥४८॥
अथ नित्यमनित्यं वा नेह शोचन्ति तद्विदः ॥
नान्यथा शक्यते कर्तुं स्वभावः शोचतामिति ॥४९॥
लुब्धको विपिने कश्चित्पक्षिणां निर्मितोऽन्तकः ॥
वितत्य जालं विदधे तन्नतत्र प्रलोभयन् ॥५०॥
कुलिङ्गमिथुनं तत्र विचरत्समदृश्यत ॥
तयोः कुलिङ्गी सहसा लुब्धकेन प्रलोभिता ॥५१॥
सासञ्जत शिचस्तन्त्यां महिषी कालयन्त्रिता ॥
कुलिङ्गस्तां तथापन्नां निरीक्ष्य भृशदुःखितः ॥
स्नेहादकल्पः कृपणः कृपणां पर्यदेवयत् ॥५२॥
अहो अकरुणो देवः स्त्रियाञ्करुणया विभुः ॥
कृपणं मानु शोचन्त्या दीनया किं करिष्यति ॥५३॥
कामं नयतु मां देवः किमर्धेनात्मनो हि मे ॥
दीनेन जीवता दुःखमनेन विधुरायुषा ॥५४॥
कथं त्वजातपक्षांस्तान्मातृहीनान्विभर्म्यहम् ॥
मन्दभाग्याः प्रतीक्षन्ते नीडे मे मातरं प्रजाः ॥५५॥
कुलिङ्गं विलपन्तमारात्प्रियवियोगातुरमश्रुकण्ठम् ॥
एव तं शाकुनिकः शरेण विव्याध कालप्रहितो विलीनः ॥५६॥
एवं यूयमपश्यन्त्य आत्मापायभवुद्धयः ॥
नैनं प्राप्स्यथ शोचन्त्यः पतिं वर्षशतैरपि ॥५७॥
हिरण्यकशिपुरुवाच -
बाल एवं प्रवदति सर्वे विस्मितचेतसः ॥
ज्ञातयो मेनिरे सर्वमनित्यमयथोत्थितम् ॥५८॥
यम एतदुपाख्याय तत्रैवान्तरधीयत ॥
ज्ञातयोऽपि सुयज्ञस्य चक्रुर्यत्सांपरायिकम् ॥५९॥
ततः शोचत मा यूयं परं चात्मानमेव च ॥
क आत्मा कः परो वात्र स्वीयः पारक्य एव वा ॥
स्वपराभिनिवेशेन विनाज्ञानेन देहिनाम् ॥६०॥
नारद उवाच -
इति दैत्यपतेर्वाक्यं दितिराकर्ण्य सस्नुषा ॥
पुत्रशोकं क्षणात्यक्त्वा तत्त्वे चित्तमधारयत् ॥६१॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कन्धे नृसिंहाख्याने दितिशोकापनयनं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥२॥