॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
मुनीसि ह्मणे जन्मेजयो ॥ कैसा जन्मला शुकदेवो ॥ तो सांगें कथान्वयो ॥ पुराणांतरींचा ॥१॥
मग ह्मणे मुनीश्वर ॥ राया तूं चातुर्यसागर ॥ तरी प्रश्नाचें उत्तर ॥ ऐक आतां ॥२॥
याग सरलिया नंतरीं ॥ तोचि दिन अवघारीं ॥ गर्भ संभवला उदरीं ॥ व्यासपत्‍नीचे ॥३॥
तिये सुलजा नाम ह्मणती ॥ लोकवार्ता जगीं बोलती ॥ परि ऋषिकन्या सत्यवती ॥ अपर नाम ॥४॥
असो नवमास जालियावरी ॥ प्रसूति नव्हे ते नारी ॥ चिंता करी तिये अवसरीं ॥ व्यासदेव ॥५॥
बारासोळा मासांचा अवसरू ॥ वाट पाहे ऋषीश्वरू ॥ चोवीसतिसां जाहला भरू ॥ परि प्रसुति नव्हेची ॥६॥
एकदा पर्जन्य सप्तरात्रीं ॥ संतत पडिला असे भारी ॥ तेणें व्यासाचिये शरीरीं ॥ थोर कष्ट जाहले ॥७॥
तंव देखिलें शिवलिंग ॥ भावें पूजा केली चांग ॥ तेणे तोषला उमारंग ॥ व्यासाप्रती ॥८॥
ह्मणे कोणे केलें पुजन ॥ तरी तो भक्त निर्वाण ॥ मग होवोनि प्रसन्न ॥ ह्मणे वरब्रूहीं ॥९॥
कोणे एके पुराणीं ॥ वर्तत असे ऋषिवाणी ॥ कीं व्यासासि चक्रपाणी ॥ प्रसन्न जाहला ॥१०॥
मग श्रीकृष्ण ह्मणे शुकदेवा ॥ कां उदरीं करिशी मावा ॥ आह्मी काय संसाराभवा ॥ भीत असों ॥११॥
सोळासहस्त्र अंतःपुरें ॥ साठलक्ष कन्याकुमरें ॥ रथ अश्व नरकुंजरें ॥ द्रव्या मिती नाहीं ॥१२॥
येरू ह्मणे हो श्रीहरी ॥ मज जाणें निजमंदिरीं ॥ ह्मणोनि न निघें बाहेरी ॥ तवदर्शन हेंचि पुरे ॥१३॥
यावरी ह्मणे कैवल्यनाथ ॥ शुका ऐकें येक अर्थ ॥ जेणें पाविजे सिद्धपंथ ॥ ब्रह्मप्राप्तीचा ॥१४॥
पंच‌इंद्रियांपासून ॥ आशा मोह सांडून ॥ कामक्रोध आपणाधीन ॥ करावे तुवां ॥१५॥
दंभ प्रपंच अहंकार ॥ यांचा करावा संहार ॥ तेणें करूनि कैवल्यद्दार ॥ पावसी तूं ॥१६॥
ऐसा शुकदेव उपदेशिला ॥ तेणें तो ब्रह्मयोगी जाहला ॥ मग कृष्णनाथ बोलिला ॥ नीघ बाहेरी ॥१७॥
तंव शुकदेवें विनाविलें ॥ देवें मज उपदेशिलें ॥ परि येक सांकडें पडीलें ॥ कृपाळुवा ॥१८॥
बारावर्षे जाहलीं जन्मासी ॥ नग्न कैसा निघों हृषीकेशी ॥ स्वयंभ कांसोटा जरी देशी ॥ तरी निघणें घडेल ॥१९॥
ऐसें शुकदेव बोलिला ॥ देवें स्वयंभ कौपीन रचिला ॥ मग बाळक जन्मला ॥ जोडोनि हस्त ॥२०॥
तो मागें परतोनि न पाहे ॥ थोर निघाला लवलाहें ॥ ऐसा वैराग्यशीळ न होय ॥ भूतभविष्यीं ॥२१॥
तंव व्यासें पाठोवाटी ॥ धांव घेतली सुरसुटी ॥ ह्मणे पुत्रा पाहें दृष्टीं ॥ परतोनि येकदां ॥२२॥
अरे बाळा तुज कारणें ॥ काय शिकविलें नारायणें ॥ नको जाऊं निष्ठुरमनें ॥ सांगतं ऐक ॥२३॥
मातापितरां दुखविजे ॥ आणि वनांतरा जाइजे ॥ हे श्रेष्ठपण केविं मिरविजे ॥ जगामाजी ॥२४॥
तुं सुपुत्र ह्मणविसी ॥ पूर्वज्ञानें बोधलासी ॥ ह्मणोनि आज्ञा न मानिसी ॥ परि हें युक्त नव्हे ॥२५॥
येणेंपरी व्यास ह्मणे ॥ परि तें शुकदेव न माने ॥ मग सिद्धसरोवर तेणें ॥ आटोपिलें ॥२६॥
तये सरोवरीं देखा ॥ समाधि लागली त्या बाळका ॥ परि जगचावट बोलती लोका ॥ कीं केलें तप ॥२७॥
ब्रह्मकमंडलूच्या तीरीं ॥ स्वयंभ गुफे माझारी ॥ चातक मयुरें शेजारीं ॥ तेथें आसन घातलें ॥२८॥
मग विभूति आणिली ॥ ते सर्वांगी चर्चिली ॥ ज्ञानमुद्रा समाधि भली ॥ लाविली शुकें ॥२९॥
स्थाना करुनि प्रदक्षिणा ॥ नमन केलें सहस्त्रकिरणा ॥ प्रणम्य करूनि आसना ॥ वंदिनी भूमी ॥३०॥
उत्तरमुखें आसनावरी ॥ वामचरण करोनि उपरी ॥ आणि उजवा चरण धरी ॥ भूमिकेसी ॥३१॥
भारता ऐसा तो शुकदेवो ॥ तेणें घेतला समाधिठावो ॥ ह्मणोनि संसाराचा भावो ॥ फिटला त्याचा ॥३२॥
ऐसें देखोनि व्यासमुनी ॥ निघाला सत्यलो कभुवनीं ॥ विचारित अंतःकरणीं ॥ कीं हें विरिचीसि सांगावें ॥३३॥
लवलाहीं ब्रह्मा सेविला ॥ सावित्रीसह नमस्कारिला ॥ मग बोलों लागला ॥ ग्लनिवचनें ॥३४॥
जयजयाजी विरिंचिनाथा ॥ तूं अनाथांचा त्राचा ॥ तरी शुका माझिये सुता ॥ टाळावें तपेंसी ॥३५॥
मग ब्रह्मा क्षीरसागरा ॥ जावोनि विनवी शारंगधरा ॥ तेथोनि आले गौरीहरा ॥ जवळी सर्व ॥३६॥
तिन्ही देव विचार करिती ॥ कैसी कीजे बुद्धीमती ॥ मग बाहोनि शंचीपती ॥ ह्मणती रंभा पाठविजे ॥३७॥
ऐसी आज्ञा जाहली ॥ देवसभा विसर्जिली ॥ इंद्रे रंभा बोलविली ॥ रूपलावण्य ॥३८॥
देवेंद्र ह्मणे रंभेतें ॥ त्वां जावोनि भूमंडळातें ॥ तपीं ढाळोनि व्याससुतातें ॥ आणावें येथ ॥३९॥
ऐकोनि निघाली नायका ॥ श्रृंगार करुनियां देखां ॥ शोभा वर्णिता मुखशंशाका ॥ न्युन चंद्रमंडल ॥४०॥
आलाप करी तारूण्यभरें ॥ चाले हंसगती पायीं नेपुरें ॥ दर्पण पाहे क्षणांतरें ॥ परमशोभें ॥४१॥
आतां आणीन शुकदेवा ॥ ह्मणोनि केला निघावा ॥ विश्वास आला सर्वदेवां ॥ कार्य करील हे ह्मणोनी ॥४२॥
इंद्रे विमान दीधलें ॥ बैस रंभे ह्मणितलें ॥ तंव विमान चालिलें ॥ सिद्धाश्रमासी ॥४३॥
विमानाचें दिव्यतेज ॥ वरी रंभा अतिविराज ॥ गगनीं येतां वाटलें चोज ॥ तापसांसी ॥४४॥
सहस्त्रवरूषांची समाधी ॥ लावोनि बैसली तापसमादी ॥ परि तेही ढळली आधीं ॥ देखोनी रंभेंतें ॥४५॥
जेवीं अवचिता तडकु पडे ॥ कां धनिकांवरी घाला पडे ॥ तेवीं तापसीं केलें वेडें ॥ आगमनें तिचिया ॥४६॥
येक तपातें सांडोनी ॥ आडवे राहती येवोनी ॥ ह्मणती जरी हे जोडे कामिनी ॥ तरीच धन्य संसारीं ॥४७॥
परि ध्यानस्थ शुकदेवो ॥ बणलासे सोहंभाव ॥ ऐसा रंभेनें स्वयंभुव ॥ देखिला शुकमुनी ॥४८॥
मन लाविलें चिंतनी ॥ प्रेतरूप कुंडी ठेवोनी ॥ सुखसामाधी हारपोनी ॥ राहिलासे निश्वळ ॥४९॥
रंभा देखे तंव अचेतन ॥ ह्मणे कुडींसि काय कारण ॥ याचा जरी परतेल प्राण ॥ तरीच उपाय चालेल ॥५०॥
जंव रंभा सन्मुख ठेली ॥ विमानाखालीं उतरली ॥ तंव नानापुष्पवल्ली ॥ लवल्या भारें ॥५१॥
केळीं रातांजन नारिकेळें ॥ निंबोणी केतकी सदाफळें ॥ फणस गंभारी रातोप्तलें ॥ भ्रमर रुंजी घालिती ॥५२॥
दावणा मोगरा तुशिंबिरी ॥ मोगरा शेवंती वाटोगरी ॥ उतोतिया नारंगी बोरी ॥ द्राक्षीमंडप ॥५३॥
ऐसी रम्य वनस्थळी ॥ रंभा दृष्टीने न्याहाळी ॥ उभी असे शुका जवळी ॥ कटाक्षबाणें ॥५४॥
मग जोडोनियां पाणी ॥ बोले वैराटिकाक वचनीं ॥ तानकर्माचिये मिळणीं ॥ मंजूळ गीत गातसे ॥५५॥
शुकालागीं होती समाधी ॥ तंव चैतन्य जाहली बुद्धी ॥ ह्मणे वो माये काय बुद्धी ॥ असे तुझिये मानसे ॥५६॥
रंभा ह्मणें गा डोळसा ॥ तुझें रूप देखोनि राजसा ॥ तेणें माझिये मानसा ॥ उठिला काम ॥५७॥
मज येतअसे करुणा ॥ मी स्वर्गीची देवांगना ॥ सहजें आलें या वना ॥ तंव तुझे कष्ट देखिले ॥५८॥
चाल जाऊं माझिये घरीं ॥ मजसारिख्या तेथें नारी ॥ नानासुखें संसारीं ॥ भोगूं तेथें आपण ॥५९॥
बरवीं वस्त्रें पांघुरवीन ॥ चांपेलतेलें चचींन ॥ कस्तुरीमळिवट रेखीन ॥ तुझीये भाळीं ॥६०॥
विंजुणा वारीन स्वकरीं ॥ ऐशी मज सारिखी नारी ॥ सुख भोगवीन परोपरी ॥ संसारामाजी ॥६१॥
वायां नको करूं श्रम ॥ सांडी तपश्वर्येंचा भ्रम ॥ सुख्यशयनीं घराश्रम ॥ स्वीकारावा ॥६२॥
तेव्हां शुकदेवो ह्मणे ॥ काय ह्मणावें तुजकारणें ॥ तूं आलीस भावें जेणें ॥ तो घडणें नाहीं ॥६३॥
स्त्रीपुरुषांचा वानिसी भोग ॥ तरी तो जन्मातरीं भोगिला चांग ॥ आतां करूनियां त्याग ॥ बैसला येथें ॥६४॥
बरवीं वस्त्रें नेसवीन ह्मणसी ॥ तरी स्वयंभ कौपीन मजसी ॥ नेसोनि राहिलों अहर्निशीं ॥ नारायणनामें ॥६५॥
सत्रावीचिये सुखसेजे ॥ सदा संतोष भोगाविजे ॥ अनुभव जालिया पाविजे ॥ मोक्षपद ॥६६॥
तें मुक्तिपद भोगणें ॥ सुखामाजी राहणें ॥ संसारदुःख सांडवणें ॥ येणेंपरी ॥६७॥
ऐसें ऐकोनि रंभा ह्मणे ॥ तप करोनि राज्य भोगणें ॥ तें आतांचि जरी प्राप्त होणें ॥ तरीं वोखटें काय ॥६८॥
ययाउपरी शुक ह्मणे ॥ जरी होय राज्य करणें ॥ तरी सुकृतार्थ आचरणें ॥ दानधर्म ॥६९॥
पाहें पां राजा भर्तृहरी ॥ जन्मोनि राज्यकुळामाझारी ॥ तो काय स्थिरावला सुंदरी ॥ राज्यामाजी ॥७०॥
पितापुत्रांचे भांडण ॥ हें द्रव्याचि होय कारण ॥ अथवा भासे मेळवण ॥ दुःखालागीं ॥७१॥
हें मिथ्या मायाजाळ ॥ लटिकेंचि असे पाल्हाळ ॥ वाढवितां लागे काळ ॥ मोक्षपदासी ॥७२॥
जरीं तुं ह्मणसी घराश्रम ॥ तरी स्त्रीपुरुषांचा नाहीं नेम ॥ मग वायां जातो धर्म ॥ मृत्युस्तव ॥७३॥
पाहें पां नारदमुनी ॥ तेणें मन्मथ सांडोनी ॥ वंद्य जाहला त्रिभुवनीं ॥ योगिता तो ॥७४॥
मदनाचेनि महाभेंणें ॥ षडाननें केलें पळणें ॥ मग स्त्रीरूप देखणें ॥ वर्जिलें देखा ॥७५॥
तुवां इतुकें जाणितलें ॥ विषयसुखातें वानिलें ॥ परि रंभे हें वृथा गेलें ॥ चुकला मोक्ष ॥७६॥
तंव रंभा ह्मणे हो मुनी ॥ ऐसें न जाणा अंतःकरणीं ॥ ऋषि योगी महामुनी ॥ काय स्त्रीविण राहिले ॥७७॥
पहा घराश्रमीं अनूसरया ॥ देव उदरा आले तिया ॥ आणि श्रियाळ चांगुणेयां ॥ प्रत्यक्ष भेटला शूळपाणी ॥७८॥
ऐसा घराश्रमींचा भावो ॥ तेणें भेटतो गोविंद ॥ मग चुके येवोजावो ॥ संसारींचा ॥७९॥
ऐकोनि ह्मणे शुकमुनी ॥ सहस्त्रार्जुन गेला मरणीं ॥ वाळीं मेला रामबाणीं ॥ स्त्रियेचेनि योगें ॥८०॥
भस्मासुर गेला प्राणों ॥ कींचक मारिला भीमसेनें ॥ ऐसें स्त्रियांचे करणें ॥ अवो रंभे ॥८१॥
ययाउपरीं रंभा ह्मणे ॥ कां स्त्रियांसी निंदणें ॥ पति निमाल्या त्याकारणें ॥ करिती अग्निप्रवेश ॥८२॥
रावणस्नुषा सुलोचना ॥ जालंधरपत्‍नी वृंदा जाणा ॥ तैसीच सुधन्व्याची अंगना ॥ गेली पतिसांगातीं ॥८३॥
पाहें पां माझें लावण्य ॥ त्रिभुवनासी पडे मोहन ॥ तूं तरी शहाणपण ॥ मिरवितोसी ॥८४॥
धनगरासि रत्‍न दाविजे ॥ तेणें तें केवीं वोळखिजे ॥ जरी पारखी पाविजे ॥ तरीच ज्ञान ॥८५॥
चंदन रानीं सांपडे भिकारी ॥ तरी अज्ञानत्वें बांधी भारां ॥ मग आणोनि बाजारा ॥ विकी मृत्तिक्तामोलें ॥८६॥
नातरीं बुद्धीहीनें वणिजें ॥ सैंधवभावें हिरा विकिजे ॥ तेथें पारखीविण दुजें ॥ कोण जाणें ॥८७॥
तैसी मी स्वर्गींची अप्सरा ॥ तुज जोडलें योगेश्वरा ॥ तप केलेंसि अपारा ॥ ह्मणोनि प्राप्त जाहलें ॥८८॥
तपश्वर्येचें फळ जाहलें ॥ तुज स्त्रीरत्‍न जोडलें ॥ पुढें धन्यत्व पावलें ॥ संसारामाजी ॥८९॥
तंव ह्मणे शुकमुनी ॥ रंभे तुं तंव शहाणी ॥ मनभेदालागीं अजूनी ॥ स्थिरावलींस ॥९०॥
परि ऐकें वो सुंदरी ॥ नवद्दारीं दुर्गंधीं शरीरीं ॥ वस्त्रें सुवर्ण अलंकारीं ॥ बरवें दिसे ॥९१॥
अस्थिमांसाचा गोळा ॥ मळमूत्रांचा गुंडाळा ॥ दुर्गंधीं करूनिं कंटाळा ॥ कैसा नये तुज ॥९२॥
तुं वानिसी जेणें मुखें ॥ तें लाळपित्तें भरलें विशेषें ॥ विचारीं मनीं सारिखें ॥ तुझें तुंची ॥९३॥
ऐसें ऐकोनियां वचन ॥ निवांत राहिली खोंचोन ॥ पैज आली होती घेवोन ॥ ते वृथा जाहली ॥९४॥
ह्मणे आता यें उणेपणें ॥ जगीं कंठणें लाजिरवाणें ॥ मिरवूं कैसें अपमानें ॥ हें शरीर ॥९५॥
ह्मणोनि देह विदारी ॥ नखाग्र घालूनि भीतरीं ॥ तंव कर्पुर कस्तुरी ॥ जवादीपरिमळ ॥९६॥
जैसें कर्दळीकलेवर ॥ मध्यें कर्पूराचें बिढार ॥ तैसें निर्मळ दिसे उदर ॥ तये रंभेचें ॥९७॥
शुकह्मणे हो सुंदरी ॥ बारावर्षें राहिलों उदरीं ॥ मळमूत्रांचियें भीतरीं ॥ कष्टलों फार ॥९८॥
ऐसा पवित्र ठावो असता ॥ तरी येथचि राहतो संतता ॥ तुजसारिखी उदरमाता ॥ केविं पाविजे ॥९९॥
तुज ऐसी जननी ॥ प्राप्त केवीं आह्मालागुनी ॥ हे चुकी केली चक्रपाणी ॥ येथें ठाव कां न दिला ॥१००॥
ऐसा शब्द परिसोनी ॥ रंभा विचारी अंतःकरणीं ॥ कीं आग्रह करितां यालागुनी ॥ झणी मजवरी कोपेल हा ॥१॥
येवढी जयाची थोरी ॥ तो केविं ये आपुलें घरीं ॥ सर्प खेळवितां व्यापारी ॥ पाविजे मरणा ॥२॥
जरी जाणोनि विष घेइजे ॥ तरी आयुष्य पुरल्याविण जाइजे ॥ ऐसें वर्तमान ओळखिजे ॥ कोणेकाळीं ॥३॥
मी तरी याचें निःकारण ॥ करित असें कीं छळण ॥ नेणों देईल शापवचन ॥ मजलागोनी ॥४॥
कैची तो व्यासमुनी ॥ देवी राहतील आपुले स्थानीं ॥ मी येथें शापालागुनी ॥ होईन पात्र ॥५॥
मग उठिली झडकरी ॥ शुकदेवातें नमस्करी ॥ आरुढोनि विमानावरी ॥ गेली स्वर्गलोंकी ॥६॥
घनवटली देवसभा ॥ तेथें प्राप्त जाहली रंभा ॥ ह्मणे जाहल्यें कर्पूरगाभा ॥ परि तो योगी उठेना ॥७॥
ऐकोनि आश्चर्य जाहलें देवां ॥ पुष्पें वाहिलीं शुकदेवा ॥ वज्रघर सत्वभावा ॥ वानीतसे ॥८॥
ऐसा शुक तपिन्नला ॥ मदन पायांतळीं घातला ॥ थोर कीर्तिघोष जाहला ॥ जगामाजी ॥९॥
हे भविष्योत्तरींची कथा ॥ तुज कथिली गा भारता ॥ आतां येकनयनाची कथा ॥ सांगो तुज ॥११०॥
बळीनें दान दीधलें वामना ॥ तैं दर्भशिखा खोंचली नयना ॥ झारींच्या मुर्खीं होता जाणा ॥ शुक्राचार्या ॥११॥
हे ब्रह्मपुराणींची कथा ॥ परि दुजी असे अपूर्वता ॥ ते सांगतों जगवार्ता ॥ साकल्यपणें ॥१२॥
तरी ऐकें चित्त देवोन ॥ कोणैककाळीं चतुरानन ॥ सावित्रीसवें ॥ कामातुर होवोन ॥ सुरतसुखें रमत होता ॥१३॥
तेचि समयीं शुक्रमुनी ॥ आला दर्शना लागोनी ॥ तंव देखिलीं तीं दोन्हीं ॥ येकांतांत ॥१४॥
काम न होतां संपूर्ण ॥ तेणें कोपलीं सावित्री आपण ॥ ह्मणे जावोत याचे नयन ॥ आणि हा बधिर होवो कीं ॥१५॥
ऐसा शाप पावला ॥ शुक्र अंधबधिर जाहला ॥ मग तेणें विष्णु प्रार्थिला ॥ आर्तवचनीं ॥१६॥
जयजयाजी हृषीकेशी ॥ तूं जरी कृपा करिशी ॥ तरी संकटीं तारिशी ॥ दीनपतितां ॥१७॥
तूंचि हरी तुंचि हर ॥ तूंचि ब्रह्मा तूंचि दातार ॥ तुंचि त्रैलोक्यीं वज्रधर ॥ स्थापिला देवा ॥१८॥
ऐसा नानाकरूणावचनीं ॥ धांवा तयाचा ऐकोनी ॥ तत्काळ पातला शारंगपाणी ॥ तयाजवळी ॥१९॥
भक्तांचा कैवारी मुरारी ॥ वेगें आला जेथें त्रिपुरारीं ॥ तंव ह्मणे पंचवक्त्री ॥ तें अपुर्व परिसिजे ॥१२०॥
असतां ब्रह्मयाचें वचन ॥ तें आपणा होतें भंजन ॥ परि हें सावित्रीचें वचन ॥ दुर्घट दिसे ॥२१॥
मग ते ब्रह्मलोकीं येवोनी ॥ करिते जाहले विनवणी ॥ कीं सावित्री माते शुक्रमुनी ॥ करीं शापमुक्त ॥२२॥
देवी ह्मणे माझी वाणीं ॥ अन्यथा नव्हे परि एकनयनी ॥ हा होईल त्रिभुवनीं ॥ आणी एक श्रोत्र ॥२३॥
असो शुक्रें उघडिले लोचन ॥ तंव जाहला एकनयन ॥ आणि नष्ट जाहला कर्ण ॥ एक तयाचा ॥२४॥
मुनि ह्मणे राया भारता ॥ ह्मणोनि एकनयन बोलिजे सर्वथा॥ हे ब्रह्मपुराणींची कथा ॥ कथिली तुज ॥२५॥
आतां याचिये पुढील कथा ॥ धर्म पुसेल गंगासुता ॥ ती ऐकावी सकळ श्रोतां ॥ ह्मणे कवि मधुकर ॥२६॥
इति श्रीकथाकल्पतरू ॥ त्रयोदशस्तबक मनोहरू ॥ रंभाशुकचरित्रप्रकारू ॥ विंशाध्यायीं कथियेला ॥१२७॥
॥ श्रीगोपालकृष्णार्पणमस्तु ॥ ॥ श्रीमज्जगदीश्वरार्पणमस्तु ॥
॥ इति श्रीकथाकल्पतरौत्रयोदशस्तबक विंशोऽध्यायः समाप्तः ॥