श्रीगणेशाय नमः
जन्मेजय ह्नणे हो वेदमूर्ती ॥ कांही येक आठवलें चित्तीं ॥ तरी सोमवंशीं उत्पती ॥ कांसकरांची केवीं ॥१॥
ते धर्मपाळापासोनि जाहले ॥ तयांसि पांचाळ ह्नणिजे भलें ॥ हें आदिअवसान असे कळलें ॥ तृतीयस्तबकीं ॥२॥
तरी जे शुद्ध कांसकार ॥ यांचा कवणे ठायीं विस्तार ॥ तें सांगावें सविस्तर ॥ कृपा करोनि ॥३॥
यानंतरें ह्नणे ऋषीश्वर ॥ बरवा पुसिला गा विचार ॥ तरी आतां उत्पत्तिविस्तार ॥ सांगों तुज ॥४॥
आरंभी चारी वर्ण जाहले ॥ ते या भूमंडळासि आले ॥ मग परस्परें विस्तारले ॥ संकरजाती ॥५॥
माजी वैश्यकन्येचे कुशीं ॥ ब्रह्मबीजाचे समरसीं ॥ कन्या जाहली ह्नाणिजे तयेसी ॥ अंबष्टा ऐसें ॥६॥
मग त्या अंबष्टेचे उदरीं ॥ ब्रह्मबीजें जन्मला अवधारीं ॥ तोचि बोलिजे निर्धारीं ॥ कांसकर नामें ॥७॥
तंव रावो ह्नणे हो मुनी ॥ हें अपूर्व ऐकिलें श्रवणीं ॥ तरी संकरजातीची उभवणी ॥ सांगा मज ॥८॥
जातिसंकर कैसे जाहले ॥ आणि ते कोणीं उपदेशिले ॥ तें पाहिजे सांगीतलें ॥ कृपा करोनी ॥९॥
मग ह्नणे वैशंपायन ॥ बरवा पुसिला गा प्रश्न ॥ कीं जेणें सुखिया होय मन ॥ श्रोतयाचें ॥१०॥
तरी विरंची जो चतुरानन ॥ तो अपरब्रह्मा पासोनि उत्पन्न ॥ मग सकळही त्यापासून ॥ विस्तार जाहला ॥११॥
असो कोणे येके दिनीं ॥ ब्रह्मा होता निजासनीं ॥ तंव तयानें देखिले नयनीं ॥ चारी वर्ण ॥१२॥
मुखापासोनि ब्राह्मण जाहले ॥ बाहूपासोनि क्षेत्री उद्भवले ॥ ऊरुपासाव वैश्य जाहले ॥ चरणीं शूद्र ॥१३॥
ऐसी उत्पत्ति चहूंवणी ॥ मग ते धाडिले मृत्युभुवना ॥ परि आणिक उपजली चतुरानना ॥ श्रद्धा उत्पत्तीची ॥१४॥
ह्नणोनि विश्वकर्मा विंदाणी ॥ तया चतुर्मुख सांगे वचनीं ॥ कीं त्वां मृत्युभुवना जावोनी ॥ करावी रचना ॥१५॥
वृक्षरानें गिरि ग्रामें ॥ देवस्थानें तीर्थे उत्तमें ॥ गगनीं तारा अनुक्रमें ॥ स्थापीं वहिल्या ॥१६॥
आणि हे चारीवर्ण जाणा ॥ गेले असती मृत्युभुवना ॥ त्यांची सर्व करावी रचना ॥ जातिसंकरें पैं ॥१७॥
तयांचा करावा आश्रमनेम ॥ जातिमार्ग अनुक्रम ॥ मग स्थापूनि गृहाश्रम ॥ यावें तुवं ॥१८॥
हें कार्य तुजयोग्य जाण ॥ तुजऐसा कोणी नाहीं प्रवीण ॥ ऐसी तयाची स्तुति करुन ॥ दीधला वर ॥१९॥
तये वरदानाचे बळें ॥ शीघ्र आला महीतळे ॥ मग तयानें बोलाविले ॥ चारी वर्ण ॥२०॥
तंव ते वर्ण पावले शीघ्र ॥ कुमरी आणि कुमर समग्र ॥ तें विश्वकर्मा देखोनि चरित्र ॥ विस्मित जाहला ॥२१॥
ह्नणे विधीची नवल करणी ॥ कैसी हे विस्तारिली मेदिनी ॥ जेवीं पट ततुंगुणीं ॥ विस्तारलासे ॥२२॥
अथवा रवीचिये किरणीं ॥ सकळ व्यापिली मेदिनी ॥ तैसें चहूंवर्णापासुनी ॥ विस्तारलें जग ॥२३॥
मग निवडिले अनुलोम ॥ आणि वेगळे केले प्रतिलोम ॥ उपरी संकरमिश्रित धर्म ॥ विचारिले निजबळें ॥२४॥
अनुलोमाचे सहाजण ॥ तैसेचि प्रतिलोमाचे जाण ॥ आणि कमळ मिश्रित वर्ण ॥ ते मिश्रसंकर ॥२५॥
तंव ह्नणे जन्मेजयो ॥ या दोहों स्तंभांचा कोण भावो ॥ तरी या कथेचा अनुभवो ॥ सांगिजे मज ॥२६॥
मग मुनि ह्नणे आपण ॥ आरसां कां पहावें कंकण ॥ तरी प्रत्यक्ष दिसतें प्रमाण ॥ भारता गा ॥२७॥
आतां अनुलोमाचे सहाजण ॥ माजी ब्रह्मरेतें तीन वर्ण ॥ तरी क्षेत्रिणीसि जाला ब्रह्मनंदन ॥ तो धर्मावेशिक ॥२८॥
तो ह्नणिजे क्षत्रिय मध्यम ॥ तयाचा थोर परक्रम ॥ आणिक जन्मला उत्तम ॥ तो ऐक राया ॥२९॥
वैश्यस्त्रीचे पोटीं जन्मला ॥ तो अंबष्ट ऐसें नाम पावला ॥ स्वर्णविद्ये कुशळ जाहला ॥ आणि चिकित्साज्ञाता ॥३०॥
तोचि ह्नणिजे सोनार ॥ तेणें घडिले अलंकार ॥ आतां क्षत्रियरेताचा विस्तार ॥ पुत्र दोनी ॥३१॥
माजी वैश्यस्त्रियेचे उदरीं ॥ तो माहिष नामें निर्धारी ॥ जो डाकुलता डौलकारी ॥ शकुन जाणे ॥३२॥
क्षत्रियरेताचा दुजा कुमर ॥ जो शूद्रिणीसि जाहला पुत्र ॥ जो उग्र नामें धनुर्धर ॥ रजपुत आणि शस्त्रवृत्तीं ॥३३॥
आतां प्रतिलोमाचे सहामुत्र ॥ त्यांत शूद्ररेताचे तीन कुमर ॥ वैश्यस्त्रीसि तो वणिजकार ॥ वणजारा पैं ॥३५॥
दुजा क्षेत्रिणीचे उदरीं ॥ तो क्षत्ता ह्नणिजे यंत्रधारी ॥ पापर्धिक राजद्वारीं ॥ तिष्ठत असे ॥३६॥
आतां ब्राह्मणीचे उदरीं ॥ शूद्ररेताच्या समसरीं ॥ तो चांडाल गा निर्धारी ॥ स्मशानरक्षक ॥३७॥
चौथा पुत्र वैश्यरेताचा ॥ उदरीं जाहला क्षेत्रिणीच्या ॥ मागध नामें स्तुतिपाठ तयाचा ॥ उदीम बरवा ॥३८॥
पांचवा वैश्याचा अगाध ॥ ब्राह्मणीउदरीं जाहला प्रसिद्ध ॥ तो चतुःषष्टिकेला साध्य ॥ वैदेहक नामें ॥३९॥
साहवा क्षत्रियाचा नंदन ॥ ब्राह्मणीसि जाहला जाण ॥ तो करी गजतुरंगवहन ॥ सूत नामा ॥४०॥
ऐसे हे बाराजण जाहले ॥ आणि चारीवर्ण ते पहिले ॥ या सोळांपासाव सकळें ॥ विस्तारलें जग ॥४१॥
तरी ते कोणापासाव कवण ॥ उपजले सकळही जाण ॥ तें आतां करुं गा श्रवण ॥ श्रोतयांसी ॥४२॥
डाकुलता जो तयाचा कुमरु ॥ चितारिणीसि जाहला सुतारु ॥ आणि कौलकिणीसि करणपुत्रु ॥ तो साळी ह्नाणिजे ॥४३॥
पुढें साळिया पासूनी ॥ क्षेत्रिणीसि जाहला मर्दनी ॥ तो बळिया आणि कुशळ ह्नाणवोनी ॥ करी मर्दना ॥४४॥
आतां त्या मर्दनाचे रेतें ॥ पुत्र जाहला क्षेत्रिणीतें ॥ कोल्हाटी ह्नणती तयातें ॥ पराक्रमी तो ॥४५॥
आतां चितारियाचे कन्येसी ॥ वैश्यरेताचे समरसीं ॥ पुत्र जाहला ह्नणती तयासी ॥ गोवारी नामें ॥४६॥
मर्दिनीसी पुत्र जाहला ॥ जो माळियाचे रेतें जन्मला ॥ तोचि मणियारा बोलिला ॥ सत्य जाण ॥४७॥
असो संकरहीन जो ब्राह्मण ॥ त्याचा पुत्र प्रसवली क्षेत्रीण ॥ तो क्षत्रियविद्ये प्रवीण ॥ राजगुरु तो ॥४८॥
आतां राजगुरुचा बाळ ॥ तो मालविद्या जाणे सकळ ॥ क्षेत्रिणीउदरींचा अळुमाळ ॥ मालविक तो ॥४९॥
सकलकर्मी नाहीं पूर्ण ॥ शिखासूत्र हीन जाण ॥ व्रतबंध नसतां ब्राह्मण ॥ ह्नणिजे पतित ॥५०॥
तरी तयाचेंनि रेत ॥ शूद्रिणीसि जाहलें प्राप्त ॥ तो गुरव नामें अपत्य ॥ जाण राया ॥५१॥
आतां गुरुविणीचा पुत्र ॥ नापिका पासाव परिकर ॥ तो नानापरींचा विस्तार ॥ रंगवी वस्त्रें ॥५२॥
आतां माहिषाची कन्या गोमटी ॥ ते अपत्यें प्रसवली सुटीं ॥ जो ब्रह्मरेतें संभवला पोटीं ॥ तो गौळी येक ॥५३॥
पाथरवटापासाव जाहला ॥ तो कायस्थ पुत्र भला ॥ तिजा नटवियाचें रेतें जन्मला ॥ तो कळावंत पैं ॥५४॥
आतां रजपुताचे कुमर ॥ ते ऐक पां सविस्तर ॥ तीन जातीचें परिकर ॥ जन्मले राया ॥५५॥
तया रजपुतचें रे त ॥ तें नटवीसि जाहलें प्राप्त ॥ तेथें नापिक नामें अपत्य ॥ जादला येक ॥५६॥
आणिक पाथरवटीचे उदरीं ॥ जन्मला तो परोपकारी ॥ मळलीं वस्त्रें शुद्ध करी ॥ रजक नामा ॥५७॥
रणपुताचा पुत्र तिसरा ॥ सोनारणीच्या आला उदरा ॥ मुसळ नाम तथा कुमरा ॥ तो तेली ह्नणिजे ॥५८॥
आतां ब्रह्मरेतेंचा विस्तार ॥ सहाजण जाहले कुमर ॥ ते सांगूं पृथकाकार ॥ भारता तुज गा ॥५९॥
पाथरवटकन्या सुंदर ॥ तिचें ब्रह्मरेतें वाढले उदर ॥ तोचि ह्नणिजे बाबर ॥ निशीयेसी ॥६०॥
आतां ह्नणिजे नामें कोळी ॥ त्याची स्त्री ब्रह्मरेतें प्रसवली ॥ तो शिकारी नावें ओढाळी ॥ उदरपरिपूर्ण ॥६१॥
नटवियाची जे कां कुमरी ॥ कोळी जन्मला तिचे उदरीं ॥ तो ब्रह्मरेताच निर्धारी ॥ जाण राया ॥६२॥
ब्रह्मरेताचे संबंधें ॥ पुत्र जन्मला वणिजारणी मुग्धे ॥ त्यातें ह्नणती नामें शुद्धें ॥ जिनगरु ऐसें ॥६३॥
रजपुताची स्त्री वेल्हाळ ॥ तिये विप्ररेतें जन्मला कुलाल ॥ जो करोनि मृन्मयगोळ ॥ निपजवी पात्रें ॥६४॥
आतां चिकित्सकस्त्री गोमटी ॥ जिये नाम असे अंबष्टी ॥ ते कांसकरातें प्रकटी ॥ विप्ररेतें ॥६५॥
ऐसे हे राया सहाजण ॥ ब्रह्मवीर्ये उपजले नंदन ॥ आतां शूद्ररेताचे नंदन ॥ दोन जाहले ते ऐकें ॥६६॥
कोळिणीसि जाहला टकसाळकर ॥ आणि क्षेत्रिणीसि जाहला पारधीकार ॥ ऐसा शूद्रवीर्याचा विस्तार ॥ पुत्रदोनी ॥६७॥
शूद्रस्त्रियेसी गा जाण ॥ पाथरवटापासोनि रांधवण ॥ तो निपजवी सकल अन्न ॥ षड्रसयुक्त ॥६८॥
शूद्रिणीसि मीनला बणजारा ॥ तेथें उत्पत्ति पालटुकरा ॥ दुजी कोळियास्तब वनचरा ॥ जाणिजे उत्पत्ती ॥६९॥
क्षत्रियाचे वीर्यसमरसीं ॥ तांबट जाहला सोनारणीसी ॥ दुजा जाहल नटवीयेसी ॥ तो लोहार पैं ॥७०॥
आतां पाथरवटापासुनी ॥ पुत्र उपजले रया दोनीं ॥ जो जलमंडपी तयाची जननी ॥ वैद्यस्त्री गा ॥७१॥
पाथरवटाचा पुत्र दुसरा ॥ कोळीण प्रसवली तया कुमरा ॥ तया ह्नणती गा नरेंद्रा ॥ गौड ऐसें ॥७२॥
आतां पाथरवटाचे कांते ॥ आठ जाहलीं गा अपत्यें ॥ कैवर्तकाराचिये रेतें ॥ तो दारवटकारु ॥७३॥
दुजा सोनारापासूनि जाहला ॥ तो भ्रमणकारी असे भला ॥ जासुद बोलती तयाला ॥ सत्य जाण ॥७४॥
तिसरा तो भाट जाण ॥ वणजारेताचा नंदन ॥ आणि चौथा तो रांधवण ॥ साराथियाचा ॥७५॥
पांचवा कोळीरेतें प्रचंड ॥ तो गारुडी जाण गारुड ॥ आणि चांडाळरेताचा बुरुड ॥ पुत्र सहावा ॥७६॥
वैद्यापासूनि जाहला ॥ तो नटभ्रम असे बोलिला ॥ आणि शूद्रापासोनि जन्मला ॥ तो शिंपी ह्नणिजे ॥७७॥
हे आठ पुत्र पाथरवटीसि जाहले ॥ आतां ढीवरस्त्रीसि विस्तारले ॥ तेही तुज सांगों वहिले ॥ पुत्र चारी ॥७८॥
मणिरायाचें रेतें जाहला ॥ तोचि नारा ह्नणती भला ॥ आणि चांडाळरेतें जन्मला ॥ तो खाटिक ह्नणिजे ॥७९॥
आतां तिजा ह्नणिजे कोष्ठी ॥ त्याचें रेत ढीवरीचे पोटीं ॥ तेथे जन्मला तो भामटी ॥ विणी गोणपाट ॥८०॥
गौळियाचें शुक्र साचार ॥ तेथें उपजला तीरकार ॥ ऐसे हे असती चौघे कुमर ॥ ढीवरीचे ॥८१॥
आतां गौळणीचे उदरीं ॥ तिघे पुत्र अवधारीं ॥ पुरुषास्तव पेढरी ॥ पुत्र येक ॥८२॥
टांकसाळकराचे रेतें ॥ दोघे जाहले गौळणीतें ॥ सेगर ह्नणती प्रथमातें ॥ आणि दुसरा निळगुरु ॥८३॥
आतां वणजारिणीचा विस्तार ॥ तिये दोनी जन्मले कुमर ॥ सोनारापासूनि ढीवर ॥ पुत्र येक ॥८४॥
दुजा कायस्थापासुनी ॥ तो ह्नणिजे मर्दनी ॥ हे जाहले वणजारिणी लागुनी ॥ पुत्र दोघे ॥८५॥
आतां क्षेत्रिणीचे उदरीं ॥ वैश्यरेतें जन्मली कुमरी ॥ ते अतिचतुर सुंदरी ॥ कळावंतिण वेश्या ॥८६॥
मग तियेचें उदर वाढलें ॥ तेथें ब्रह्मरेतें बालक जन्मलें ॥ तथासि राया ह्नणितलें ॥ काचंडिया ॥८७॥
मग तो कोणे येके वेळे ॥ कुंभारणीशीं रती खेळें ॥ तंव पुत्र जाहला कुलालबाळे ॥ तो तांबोळी पैं ॥८८॥
विप्रें सन्यास त्यागिला ॥ तो विधवेसवें रतला ॥ तेथें पुत्र जो जन्मला ॥ तो वोडव ह्नणिजे ॥८९॥
राडके ब्राह्मणीचे कुमर ॥ विप्ररेतें जन्मले परिकर ॥ तयांसि ह्नणती अपवित्र ॥ गोळक पैं ॥९०॥
आतां ब्राह्मणीचिये उदरीं ॥ पुत्र जाहले कैशियापरी ॥ तें सांगों सविस्तारीं ॥ भारता तुज ॥९१॥
जीवंत असतां निजपती ॥ परि आणिकांचें रेतें उत्पत्ती ॥ मग तया बाळकासि ह्नणती ॥ कुंड ऐसें ॥९२॥
सकळही कर्मे त्यजूनी ॥ विप्र रातला असे ब्राह्मणी ॥ तो भुनकृदय पासुनी ॥ देवलक ह्नणिजे ॥९३॥
मग तो शेलकाणीसि रमला ॥ तयापासाव पुत्र जाहला ॥ त्यासी धनगर ह्नणती भला ॥ गावडा तोची ॥९४॥
संग करोनि भजकंटक ॥ विप्रस्त्रीचें वाढलें पोट ॥ मग तिये पुत्र जाहला धीट ॥ तो वासुदेव पैं ॥९५॥
वासुदेवस्त्रियेचें उदर ॥ तेथें मल्लरेतें जन्मला कुमर ॥ त्यासी ह्नणती वाळुंजकर ॥ उदीमपणें पैं ॥९६॥
वाळुंजकराचा पुत्र जाहला ॥ ब्राह्मणीचे उदरीं जन्मल ॥ मग ह्नणती तयाला ॥ उष्ट्रराखा ॥९७॥
आतां पुरुष कर्‍हेकर ॥ आणि विप्रस्त्रियेचें उदर ॥ तेथें पुत्र पुल्कसखर ॥ कैकाडिया तो ॥९८॥
मग त्या कैकाडियाचे रेत ॥ द्विजस्त्रियेसि जाहलें प्राप्त ॥ सेलिक नामें जाहलें अपत्य ॥ पुत्र येक ॥९९॥
ऐसे ब्राह्मणास्त्रियेचे जाहले ॥ वंश हे भूमीं विस्तारले ॥ आतां मर्दिनीचे कुशीं जन्मलें ॥ बाळक येक ॥१००॥
तें गा कावडियाचे रेतें ॥ अपत्य जाहलें मर्दिनीकांते ॥ शेजवल ह्नणती तयातें ॥ राजद्वारीचा ॥१॥
तिवासी मुंडे चादरिया ॥ तेणें घालिजे बैसावया ॥ ह्नणोनियां ह्नणती तया ॥ शेजवल कीं फरास ॥ ॥२॥
जासुदस्त्री जासुदीसी ॥ पाहाटगाणाच्या समरसीं ॥ कुमर जाहला तयासी ॥ झारा ह्नणिजे ॥३॥
तेणें कीजे भूमिचाळणें ॥ आणि विप्राची सेवा करणें ॥ ऐसिये रीतीं उदरभरणें ॥ परिपूर्णता ॥४॥
निषादस्त्री कोळिणी ॥ ती पुत्र प्रसवली तीनी ॥ भामटियाच्या रेतापासुनी ॥ काबाडी तो ॥५॥
चांडाळरेताचे दोघेजण ॥ पुत्र प्रसवली काबाडिण ॥ प्रथम बोलिजे डोंब जाण ॥ आणि पांगुळ दूसरा ॥६॥
मोचिणीसि जन्मले तीन पुत्र ॥ वणजाररेताचा डोहार ॥ कोळियापासाव तो चांभार ॥ जाणावा पैं ॥७॥
आणि मोचिणीच्या पुत्रा ॥ भोडवा ह्नणती तया कुमरा ॥ तो कुलालरेताचा तिसरा ॥ जाहला पुत्र ॥८॥
आतां रेत उग्रपुरुषाचें ॥ आणि रक्त अंधस्त्रीचें ॥ त्यास्तव नाम बोलिजे तयाचें ॥ म्लेच्छ ऐसें ॥९॥
आतां चांडाळपुरुषाचे रेतें ॥ दोन जाहलीं गा अपत्यें ॥ तेलीण प्रसवली तयातें ॥ ह्नणिजे महार ॥११०॥
दुसरा पुत्र चांडाळासी ॥ जाहला डोहारणीचे कुशी ॥ मातंग ह्नणती तयासी ॥ सत्य जाण ॥ ॥११॥
पुल्कसखरा पासुनी ॥ पुत्र जाहला चांडाळकामिनी ॥ तो श्वानराखा ह्नणवोनी ॥ तेंचि नाम ॥१२॥
कोळियाचे बीजसमरसीं ॥ गारुडी स्त्रियेचिये कुशी ॥ पुत्र जन्मला तयासी ॥ कैकाडा ह्नणती ॥१३॥
ऐसे हे बहुजातीचे नर ॥ आचरिती स्वधर्म विचार ॥ परि आनमार्गे चालती ते खर ॥ तयां लोक दोषिती ॥१४॥
आतां हे सकळजातीचे नर ॥ अनुलोम प्रतिलोम मिश्र ॥ यांचे मूळमंत्र आचार ॥ कवणकवण ॥१५॥
तरी ते सांगतां सविस्तर ॥ ग्रंथकथा वाढेल अपार ॥ ह्नणोनि शुक्ति सांडोनि सादर ॥ घेइजे मुक्त ॥१६॥
मग आपुलाले आचारें ॥ मृत्युलोकीं असती सारे ॥ बेचाळीसकोटी वसुंधरे ॥ वर्तताती ॥१७॥
परि गा भारता प्रळयाचे अंतीं ॥ सर्वयातींची होय उत्पत्ती ॥ ते अनारिशी वेदश्रुती ॥ बोलिली असे ॥१८॥
हें सत्य मानावें गा श्रोतीं ॥ यातिसंकर आणि उत्पत्ती ॥ ययासि असे संमती ॥ श्रुतिसाक्ष पैं ॥१९॥
मुनि ह्नणे राया भारता ॥ तुवां पुशिली यातिकथा ॥ तरी असे हे अनुमता ॥ यातिविवेकासीं ॥१२०॥
हें जया होय श्रवण ॥ मग त्या न लागे लांछन ॥ आणि भवभयाचें बंधन ॥ न बाधी कदा ॥२१॥
हा जयासि कळला विचार ॥ तो पावेल भवसिंधुपार ॥ ऐहिक आणि परत्र ॥ साधील वहिलें ॥ ॥२२॥
मूळीं असोनि चारीवर्ण ॥ तयांचाचि हा विस्तार पूर्ण ॥ तो कथिला तुजलागुन ॥ भारता गा ॥२३॥
यानंतरें ह्नणे भूपती ॥ चारीआश्रमांची धर्मस्थिती ॥ ते सांगावी मजप्रती ॥ वैशंपायना ॥२४॥
लागतां बालकाचिया लाता ॥ तेणें अधिकचि पान्हावे माता ॥ तैसें मज पुसतां कथा ॥ न मानाल रोष ॥२५॥
ऐसा जाहला प्रश्नप्रसंग ॥ मग मुनी सांगता होय मार्ग ॥ तो जाणिजे पुढील प्रसंग ॥ ह्नणे कृष्णयाज्ञवल्की ॥२६॥
इति श्रीकथाकल्पतरु ॥ सप्तमस्तबक मनोहरु ॥ यातिउत्पत्तिकथनप्रकारु ॥ षोडशोऽध्यायीं कथियेला ॥१२७॥ ॥ ॥