॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
जन्मोजयो राजा श्रोता ॥ आणी वैशंपायना वक्ता ॥ यांची संगती उभयतां ॥ काय वानूं ॥१॥
जैसा गगनीं सुंधांशु ॥ कमळा मेळवी अंशेंअंशु ॥ कीं सागरीं होय पैसु ॥ आपगीं जैसा ॥२॥
कीं चंद्रदर्शन होतां चकोरीं ॥ नातरी चातकें मेघघारीं ॥ तैसा आनंद शरीरीं ॥ दोहींचिया ॥३॥
असो रावो ह्मणे वैशंपायना ॥ तूं ज्ञाननिधी परिपूर्णा ॥ मनकामनेची तापतृष्णा ॥ हरिली तुवां ॥४॥
ऋषे तुझिये सुखसंगतीं ॥ मी उद्धरलों गा वेदमूर्ती ॥ कीं पूर्वज आनंदें नाचती ॥ या कथाश्रवणें ॥५॥
आणि ब्रह्महत्ये वेगळें ॥ तुवां केलें पुण्यशीळें ॥ माझीं उद्धरिलीं गा कुळें ॥ जन्मजन्मींचीं ॥६॥
जन्मेजयो ह्मणे हो मुनी ॥ तूं सर्वज्ञ चिंतामणी ॥ तरी अंतःकरणीची ॥ शिरोणी ॥ फेडीं माझे ॥७॥
तरी अगा ये वैशंपायना ॥ पुशी उत्तराचिया पूर्ण घना ॥ मनचातकाची तापतृष्णा ॥ परवीं माझें ॥८॥
हें पृथ्वीमंडळ दिगंतर ॥ मेरु आणि सप्तसागर ॥ यांचें आदिअवसान समग्र ॥ सांगें मज ॥९॥
नदी पर्वत ध्रुवमंडळ ॥ स्वर्ग मृत्यु आणी पाताळ ॥ हें कोणापासाव कोण स्थुळ ॥ सांगा संख्या योजनांची ॥१०॥
मग मुनी ह्मणे गा भुपती ॥ हा भुगोल बोलिजे भागवतीं ॥ पंचमस्कंधीं भारती ॥ व्यासदेवाची ॥११॥
तें तुज करुं गा श्रुत ॥ असंभाव्य परि मानीं सत्य ॥ हें ब्रह्मयानें केलें गणित ॥ वेदघ्वनीचें ॥१२॥
तें ब्रह्ययानें कथिलें नारदा ॥ आणि कथिलें नानाऋषिवृदां ॥ मग नारदें कथिलें सुबुद्धा ॥ व्यासमुनीसी ॥१३॥
तरी जें व्यासमुनीचें वचन ॥ तें तुज करूं गा परिज्ञान ॥ ज्याचिये श्रवणमात्रें दहन ॥ होय पातकाचें ॥१४॥
जैसें पिपीलिकांचें गृहमंडळ ॥ तैसीं द्वीपें सागर शैलं ॥ मध्यस्थानीं गा वर्तुळ ॥ पृथ्वीरचना हे ॥१५॥
जैसी कमळ्गर्भींची पुटी ॥ तैसा मेरू पृथ्वीच्या देंटीं ॥ लोह‍अरणीसारिखा उपकंठीं ॥ दीर्घ जाण ॥१६॥
कीं कर्णीं कनकाचें पुष्प ॥ तैसें द्वीपगर्भीं जंबूद्दीप ॥ माजी मेरू हे वरटीक ॥ जंबद्दीपींचिया ॥१७॥
त्या मेरूचे सखे संवगडे ॥ ते अष्टाचळ पडिले देहुंडे ॥ ह्मणोनि जाहलीं नव खंडें ॥ जंबुद्दीपींची ॥१८॥
हेमकूट निषध हिमाचळ ॥ श्र्वेत श्रृंगवान् आणि नील ॥ माल्यवान सातवा शैल ॥ गंधमादन आठवा ॥१९॥
यांचेनी वर्तती मध्यपाडें ॥ तींचे जाहलीं नवखंडें ॥ समुद्र्सीमेचेनि आंगडें ॥ वेढिलें असे ॥२०॥
किंपुरुष आणि भरतखंड ॥ केतुमाल हिरण्मय प्रचंड ॥ करु रमणक भद्राश्र्वखंड ॥ इलावृत हरिवर्ष पैं ॥२१॥
हें जंबद्दीपींची घटना ॥ गणित येकलक्ष योजनां ॥ मध्यें रोविलें पाषाणा ॥ मेरूसि पै ॥२२॥
हें मरूचें महाडिखळ ॥ उदकावरी करी डळमळ ॥ ह्मणोनि मेरु नाभिनाळ ॥ रोविला मेढिया ॥२३॥
भ्रमण करितां दिनमणी ॥ ते छत्रकणियाची आटणी ॥ लोट नावरे मेदिनीं ॥ ह्मणोनी मेरू रोंविला ॥२४॥
तो येकलक्ष उंच समस्त ॥ सोळासहस्त्र भूमिगत ॥ बाहेर उरला उर्वरित ॥ सहस्त्र चौर्‍यायशीं ॥२५॥
जैशी लोहाची अरणी ॥ तैशी मेरुची असे घडणी ॥ मूळीं सान परि ऊर्ध्वस्थानीं ॥ दीर्घता तया ॥२६॥
तया बत्तीसपैस माथा ॥ तळीं आलें अर्ध गणिता ॥ तें इलावृत खंड गा भारता ॥ स्थापिलें देवीं ॥२७॥
तेथें पर्वतराज मंदर ॥ आणि दुजा मेरुमंदर ॥ तिसरा सुपार्श्र्व असे ॥ चौथा कुमुद ॥२८॥
हे पूर्वादि दक्षिणफेरीं ॥ मेरूनिकट पैं निर्धारीं ॥ चारी वृक्ष यांचे शिरीं ॥ उगवले राया ॥२९॥
आंबा जांबुळ कंविठ वट ॥ आकाशप्रमाण उंचदाट ॥ शतयोजनें छायावरट ॥ पल्लवांचा ॥३०॥
त्या वृक्षांचे छायास्थानीं ॥ चारी डोह रचिले देवगणीं ॥ पय मधु इक्षुरसखाणी ॥ चौथा मृष्टजल ॥३१॥
तें सेविलिया पुण्यपावन ॥ स्वभावें होइजे मुनिजन ॥ चहूंवणींचे ऋषिगण ॥ राहिले तेथें ॥३२॥
नंदन आणि चित्ररथवन ॥ सर्वतोभद्र वैभ्राजक जाण ॥ तेथें स्त्रिया आणि देवगण ॥ करिती क्रिडा ॥३३॥
तया वृक्षांचीं दीर्घफळें ॥ ऐरावतीसारिखीं विशाळें ॥ जयां साल बीज कफकांचोळें ॥ आर्थीच ना ॥३४॥
ऐशिया फळांचें दीर्घवन ॥ तें देवांचें सदा भोजन ॥ वलीपलित व्याधि निर्वाण ॥ नेणती काहीं ॥३५॥
त्या फाळांचेनि रससारें ॥ चारीं उललीं ग पुष्करें ॥ तयांपासाव वसुंधरे ॥ नद्या चारी लोटल्या ॥३६॥
येकी आम्ररसाची सरिता ॥ ते अरुणोदा गा भारता ॥ इलावृतीं उगवोनि पूर्वता ॥ स्थापिलें तेथें ॥३७॥
दुजी जांबुरसाची सरिता ॥ तो चालिली दक्षिणपंथा ॥ परि संपली गा भारता ॥ तया पर्वतींच ॥ स्थापिलें तेथें ॥३८॥
तये नदीची पंकमाती ॥ हेमरूपी होय धातुजाती ॥ दोहीं तटाकीं सुवर्ण निश्र्वितीं ॥ जांबूनद नामें ॥३९॥
त्या सुवर्णाचे अलंकार ॥ ते देवांगना घेती श्रृंगार ॥ तें सुवर्ण गा महापवित्र ॥ असे इलावृतखंडींचें ॥४०॥
आतां कदंबाचिया कोटरां ॥ त्या पासाव पंचमधुधारा ॥ ते नदी राहिली गा अवधारा ॥ केतुमालखंडीं ॥४१॥
तयेचें सेविलीया जळ ॥ दहायोजनें करी परिमळ ॥ आणि कांती करी उज्वल ॥ दिव्यतेजाची ॥४२॥
वटापासाव दहा नद ॥ ते उत्तरे चालिले प्रसिद्ध ॥ दशप्रकारीं वस्तुभेद ॥ उदेले पैं ॥४३॥
पय घृत दघि अन्न ॥ मधु गोड शय्या आसन ॥ वस्त्रें वस्तु आभरण ॥ परिपूर्ण कामना ॥४४॥
एवं इलावर्तखंडीं चहूंदिशां ॥ जन सुखी सर्वदा स्वेच्छा ॥ व्याधी आणि काळपाशां ॥ नेणती ते ॥४५॥
ऐसे हे चारी गिरिवर ॥ ते मेरूचे चरणकर ॥ यांचे मस्तकींचे तरुवर ॥ कथिले तुज ॥४६॥
आतां मेरूभोंवते नानापर्वत ॥ ते केसरस्थानीं शोभिवंत ॥ पूर्वाआदि गा समस्त ॥ केसरगिरी ॥४७॥
कपिल शिनीवास कुरंग ॥ वैकंक त्रिकूट पतंग ॥ रुचक निषध आणि नाग ॥ देवकूट पैं ॥४८॥
शंख वैडूर्य कुरर ॥ जारुधि नारद आणि शिशिर ॥ ऋषभ कुसुंभ कालंजर ॥ हंस आणि आदि पैं ॥४९॥
हे अठरास हस्त्र उंच गिरिवरु ॥ केसरांसारिखे कर्णिकारु ॥ मेरूभोंवते गिरिवरु ॥ स्थूळता सहस्त्र दोनी ॥५०॥
आणिक आठ गिरिवर ॥ केसरांमागें कर्णिकारु ॥ ते कोण कोठें हें सविस्तर ॥ सांगों तुज ॥५१॥
जठर देवकूट पूर्वदिशे ॥ पावन पारियात्र पश्र्विमदिशे ॥ कैलास करवीर दक्षिणदिशे ॥ आणि त्रिश्रृंग मकर उत्तरे ॥५२॥
हे अठरासहस्त्र उंच तर ॥ मूळीं स्थूळ दोनी सहस्त्र ॥ शोभती मेरुचे केसर ॥ इलावर्तखंडीं ॥५३॥
आतां मेरूच्या मध्यशिखरीं ॥ तेथें ब्रह्मयाची नगरी ॥ दहासहस्त्र गांवें निर्धारीं ॥ कनकमय ॥५४॥
आणि मेरूच्या आठही दिशां ॥ दिक्पाळ असती गा राजसा ॥ अडीचसहस्त्र गांवें पैसा ॥ सुवर्णरचना ते ॥५५॥
पूर्वेसि इंद्र गजवाहन ॥ आग्नेये मेषारूढ कृशांन ॥ वृषभीं ईशान्ये पंचानन ॥ यम दक्षिणे महिषावरी ॥५६॥
पश्चिमे वरुण वाहन मगरु ॥ नैऋत्यें निऋति सूकरू ॥ उत्तरे मृगवाहित चंद्रु ॥ वायव्ये शशंक प्रभंजन ॥५७॥
ऐसा असे हा कनकगिरी ॥ मेरू मिरवला अवधारीं ॥ पृथ्वीकमळकासेभोवतीं ॥ कनकगिरी तो ॥५८॥
ययाभोंवतीं नवही खंडें ॥ माजी अष्टकुळांचे वेढे ॥ आणि जंबूद्दीपाभोंवतें वेढें ॥ सप्त सागरांचे ॥५९॥
स्वायंभुवमनूचा सुत ॥ जया नाम बोलिजे प्रियव्रत ॥ तयाचा फिरलासे रथ ॥ पृथ्वीवरी ॥६०॥
तैं सात वेढे भोंवतीं ॥ तेणें पृथ्वी कापली गा भारता ॥ आणि सागर जाहले ही वार्ता ॥ भागवतींची ॥६१॥
आतां जंबुद्दीपींची रचना ॥ ते तूं ऐक गा नॄपनंदना ॥ नवही खंडांची गणना ॥ सांगों तुज ॥६२॥
जैसा असे शिरीं साठा ॥ तैसा तिहीं खंडांचा लागवटा ॥ पूर्वपश्चिमे सिघुतटा ॥ मर्यादा त्यांची ॥६३॥
उत्तरे नील श्र्वेत श्रुंगवान ॥ निषध हेमकूट हिमालय दक्षिण त्रिखंडांत ॥ असती हे ॥६४॥
गंधमादन माल्यवंत ॥ पूर्वपश्चिमे बाहुगिरि आंत ॥ उत्तरदक्षिण त्रिखंडांत ॥ असती हे ॥६५॥
ऐसी पूवपश्चिम त्रिखंडी ॥ उत्तरक्षिण तीन तीन देहुडीं ॥ हे नवखंडांची राखडीं ॥ नटली ऐसी ॥६६॥
परि इलावती महामेरू ॥ तेथें नवसहस्त्र गांवें विस्तारू ॥ संकर्षणदेव पूजाकारू ॥ महादेवाची तेथें ॥६७॥
हें भूंमडळ मोहरीपरी ॥ जेणें राखिलें स्वशिरीं ॥ तो संकर्षण गा निर्धारीं ॥ जन्मेजया जाण ॥६८॥
सर्वलोकांचा सूत्रधारी ॥ ब्रह्मा विष्णु आणि त्रिपुरारी ॥ हे आदिकरोनि निर्धारीं ॥ संकर्षणाचे ॥६९॥
आंता भद्राश्चखंडींचीं प्रौढी ॥ तो मेरुच्या पूर्वतोडीं ॥ तेथें हयग्रीवाची मेढी ॥ भक्त भद्रश्रवा ॥७०॥
तेथें घोडमुखींचा रहिवास ॥ अकरासहस्त्र गांबें पैसे ॥ समुद्रतटेंसीं सौरस ॥ असे त्याचा ॥७१॥
आतां मेरूचें पश्चिमदिशे ॥ तेथें केतुमाल खंड असे ॥ कामदेवो तेथें वसे ॥ लक्ष्मीसेवक ॥७२॥
तेथें काळकन्या सहस्त्र अकरा ॥ त्या अनुपम्य महासुंदरा ॥ सेवा कारती गा नरेंद्रा ॥ लक्ष्मीदेवीची ॥७३॥
आतां मेरूचे उत्तरे ॥ श्र्वेतनीलांचेनि अंतरे ॥ श्र्वेतनीलांचेनि अंतरें ॥ त्यामाजी गा निर्धारें ॥ रमण खंड ॥७४॥
त्याचा अकरासहस्त्रगांवे विस्तारू ॥ देवो मत्स्यरूपें अवतारू ॥ तेथें मनुदेवो निर्धारु ॥ भक्त त्याचा ॥७५॥
मग श्र्वेताचळाचे उत्तरदिशे ॥ आणि श्रृंगाचे अवागदिशे ॥ अकरासहस्त्र गांवे पैसें ॥ हिरण्मय खंड ॥७६॥
तेथें कूर्मदेवो अवतार ॥ त्याचा भक्त अर्यमा पितर ॥ तो सर्वपितरांचा निर्धार ॥ राजा जाण ॥७७॥
पुढें श्रृंगार उत्तरभागीं ॥ समुद्राचें तटयोगीं ॥ तयांमध्यें दिव्यभोगी ॥ कुरुखंड तें ॥७८॥
तेथें देवो वराहावतारु ॥ जयाचा पृथ्वी भक्त निर्धारु ॥ अकरासह्स्त्र गांवें विस्तारू ॥ असे त्याचा ॥७९॥
आतां मेरुनिषधांचे दक्षिणे ॥ हेमकूटाचेनि उल्लंवने ॥ तयामध्यें साजिरवाणें ॥ हरिवर्ष खंड ॥८०॥
तेथें लक्ष्मीनृसिंह देवो ॥ त्याचा भक्त प्रल्हाद भावो ॥ अकरासहस्त्र गांवें वस्तीसि ठावो ॥ असे त्याचा ॥८१॥
हेमकूटाचें दक्षिणदिशे ॥ हिमाचळाचेनि आडवसें ॥ तयामध्यें वस्तिसुवासें ॥ किंपुरुष खंड तें ॥८२॥
तेथें रामसीता देवो ॥ त्याचा हनुमंत भक्तरावो ॥ वानरांसहित महाबाहो ॥ असे तेथें ॥८३॥
पुढें हिमाचळाचे दक्षिणपंथीं ॥ मर्यादा क्षारसरितापती ॥ तें भरतखंड गा भुपती ॥ जन्मेजया ॥८४॥
तेथें देवो नरनारायणू ॥ ज्याचा भक्त नारदमुनि जनु ॥ हा व्यासमुनीचा प्रश्रु ॥ कथिला तुज ॥८५॥
अकरासहस्त्र गांवें गणित ॥ त्याचिमध्यें जाणावे पर्वत ॥ निखळ भूमी उरली उर्वरित ॥ नवसहस्त्र पैं ॥८६॥
जे समस्त अष्टाचळ ॥ आढव सहस्त्र दोनी स्थूळ ॥ उंचपणें विशाळ ॥ सहस्त्र अठरा ॥८७॥
हिमाचळापासूनि गिरिवर ॥ हे दीर्घस्थूळ उत्तरोत्तर ॥ ते आणिकही सविस्तर ॥ ऐक राया ॥८८॥
हिमाचळाची उत्तररेखा ॥ सितसरिता नवशतें धनुष्या ॥ ते सीमा लंघूनि महादक्षा ॥ न जाववे तिकडे ॥८९॥
स्वायंभुवमनूचा सुत ॥ जया नाम बोलिजे प्रियव्रत ॥ त्याचा फिरला चक्ररथा ॥ पृथ्वीवरी ॥९०॥
तया सात वेढें भोंवतां ॥ तेणें पृथ्वी कापिली भारता ॥ ते समुद्र जाहले ही वार्ता ॥ भागवतींची ॥९१॥
तंव मुनीसि ह्मणे नरेंद्र ॥ सगरीं कोरिला सागर ॥ हा ऐकत असों विचार ॥ बहुतांमुखीं ॥९२॥
मग मुनी ह्मणे गा भारता ॥ ते शुभ गा सत्य वार्ता ॥ तरी त्यांचें मुख्य चरित्र आतां ॥ सांगों तुज ॥९३॥
यज्ञघोडा शोधितां भुमंडळी ॥ तंव ब्रह्मयानें सांगितला पाताळीं ॥ मग तिहीं शोधिली महीतळी ॥ जावया तेथें ॥९४॥
ते माती सांडितां उपसे ॥ तींचि जाहलीं अष्टद्दीपें ॥ असो मही कोरिली कोपें ॥ तया सगरीं गा ॥९५॥
अष्टदिशांतें सगर खणिती ॥ तीं उपद्दीपें जालीं गा भूपती ॥ माजी सुवर्णप्रस्थ पूर्वेप्रती ॥ प्रथम तें ॥९६॥
चंद्रशुक्क आणि आवर्तन ॥ रमणक तैसेंचि मंदरहरिण ॥ सिंहल आणि पांचजन्य ॥ लंका द्दीप आठवें ॥९७॥
ऐसीं उपद्वीपें आठें ॥ आणि नवखंडे प्रकटें ॥ तें जंबूद्दीप प्रथमपाटें ॥ बोलिजे राया ॥९८॥
या भोंवती लवणसागर ॥ तो एकलक्ष आडवा पार ॥ खोली एकलक्ष थोर ॥ योजनें जाणा ॥९९॥
आतां भरतखंडींच्या सरिता ॥ आणि नानामहापर्वतां ॥ तें ऐक गा नृपनाथा ॥ भारता तूं ॥१००॥
चित्रकूट वेंकट सह्याद्री ॥ नील गोवर्धन ब्रह्मगिरी ॥ पारियात्र आणि ऋक्षगिरी ॥ शूक्तिमान कूटक ॥१॥
मंगलप्रस्थ मलयाद्री ॥ त्रिकूट मैनाक देवगिरी ॥ ऋषभ कोल्ल्क द्रोणगिरी ॥ आणि वारिघार तो ॥२॥
महेंद्र आणि विंघ्याचळ ॥ गोकामुख कीं इंद्रकील ॥ ऋषिश्रृंग आणि श्रीशैल ॥ रैवत कामगिरी तो ॥३॥
हे भरतखंडी पुण्यपर्वत ॥ आणिकही असती अनंत ॥ नदी निघाया मूळभूता ॥ जाहले हेची ॥४॥
चंद्रवशा ताम्रपणीं ॥ अवटोदा यमुना कॄष्णा जाणीं ॥ रेवा कृतमाला आणि वेणी ॥ शर्करावर्ता ते ॥५॥
वैहायसी गोमती पयस्विनी ॥ भीमा तुंगभद्रा पयोष्णी ॥ निर्विंघ्या नर्मदा नंदिनी ॥ आणि शोणभद्र नद ॥६॥
सुरसा सुषोमा गोदावरी ॥ शतद्रु चंद्रभागा कावेरी ॥ मरुद्दृधा वितस्ता महेंद्री ॥ सिंधुरंध नद ॥७॥
असिक्नी विश्वस्ता सप्तवती ॥ तापी सरयू रोधस्वती ॥ कौशिकी ऋषिकुल्या चर्मण्वती ॥ मंदाकिनी ते ॥८॥
वेण्या आणि वेदवती ॥त्रिसामा तैसीच दृष्टद्दती ॥ महानदी आणि सरस्वती ॥ वैतरणी पैं ॥९॥
आतां असो हें भरता ॥ आणिकही असती अनंता ॥ यमुना सरस्वती सिता ॥ या वेदमुनींचिया ॥११०॥
परि सर्वखंडांमाजी वरटिक ॥ भरतखंड हें अलोलिक ॥ आप्तकाळीं पिके पीक ॥ कर्मभूमीये ॥११॥
वर्णाश्रमधर्म असतां ॥ आणि कर्मे करूनि अकर्मता ॥ तो मोक्ष पावे गा भारता ॥ व्यासवचनें ॥१२॥
येथें इंद्रादि गण गंधर्व ॥ कर्मभोगें भोगिती वैभव ॥ परि धर्माचरणें ज्ञाननाव ॥ तारी तयां ॥१३॥
तंव रावो ह्मणो गा वैशंपायना ॥ या अंतराळचिया गणना ॥ आणि रविशशितारागणां काय गणित ॥१४॥
मग मुनि ह्मणो गा भारता ॥ हेंह आणूं तुझिया चित्ता ॥ ती जीर्णयोगाची कथा ॥ ऐकें राया ॥१५॥
आतां पुढील पुण्यकथा ॥ वैशंपायन होय सांगता ॥ तें ऐकावें सकळश्रोतां ॥ ह्मणे कृष्णयाज्ञवल्की ॥१६॥
इति श्रीकथाकल्पतरू ॥ षष्ठस्तबक मनोहरू ॥ भूगोलजंबुद्दीपवर्णनप्रकारू ॥ द्वितीयोऽघ्यायीं कथियेला ॥११७॥
॥ इति श्रीकथाकल्पतरौ षष्ठस्तबके द्वितीयोध्यायः समाप्तः ॥