एधमाने गुणे सत्त्वे देवानां बलमेधते ।
असुराणां च रजसि तमस्युद्धव रक्षसाम् ॥१९॥
दैवी आसुरी राक्षसी स्थिती । हे त्रिगुण गुणांची संपत्ती ।
जे जे ब्रह्मांडीं इंद्रियवृत्ती । तेचि स्थिती पिंडींही ॥६३॥
ब्रह्मांडीं सकळ देव । महापुरुषाचे अवयव ।
पिंडींही तेचि स्वयमेव । वर्तती सर्व निजऐक्यें ॥६४॥
उचित स्वधर्मशास्त्रस्थिती । निवृत्तिकर्मी जे प्रवृत्ती ।
ऐशी जेथ इंद्रियवृत्ती । ते दैवी संपत्ती सत्वस्थ ॥६५॥
कामाभिलाष दृढ चित्तीं । आणि स्वधर्मी तरी वर्तती ।
ऐशी जे इंद्रियस्थिती । जे आसुरी संपत्ती राजसी ॥६६॥
सलोभमोहें क्रोध चित्तीं । सदा अधर्मी प्रवृत्ती ।
ऐशी जे इंद्रियस्थिती । ते राक्षसी संपत्ती तामसी ॥६७॥
क्षणें सकाम क्षणें निष्काम । ऐसा जेथ वाढे स्वधर्म ।
तेथ देवां असुरां परम । होय संग्राम वृत्तीसी ॥६८॥
चित्तीं वाढवूनि मोहभ्रम । अधर्मचि मानी स्वधर्म ।
तैं राक्षसाचा पराक्रम । देवासुरां परम निर्दाळी ॥६९॥
सकामनिष्काममोहभ्रमेंसी । वृत्ती वर्ते गा जयापाशीं ।
तेथ देवांअसुरांराक्षसांसीं । कलहो अहर्निशीं अनिवार ॥२७०॥
क्षणैक रति परमार्थी । क्षणैक रति अर्थस्वार्थी ।
क्षणैक होय अनर्थी । परदारारती परद्रव्यें ॥७१॥
ऐशिये गा चित्तवृत्तीं । कदा नुपजे निजशांती ।
मा परमार्थाची प्राप्ती । कैशा रीती होईल ॥७२॥
साधक सर्वदा पुसती । कोण बाधा असे चित्तवृत्ती ।
ते बाधकत्वाची स्थिती । विशद तुजप्रती सांगीतली ॥७३॥
एकचि गुण जैं पुरता जोडे । तैं एकविध वृत्ती वाढे ।
हें तंव सर्वथा न घडे । गुण गुणासी भिडे उपमर्दें ॥७४॥
एकचि न जोडे गुणावस्था । यालागीं नव्हे एकविधता ।
तेणें अनिवार भवव्यथा । बाधी भूतां गुणक्षोभें ॥७५॥
तम अधर्माकडे वाढे । रजोगुण देहकर्माकडे ।
सत्वगुणासी वाढी न घडे । मुक्तता जोडे कैसेनी ॥७६॥
रजतमउभयसंधीं । सत्व अडकलें दोहींमधीं ।
तें वाढों न शके त्रिशुद्धीं । नैराश्यें वृद्धी सत्वगुणा ॥७७॥
त्रिगुण गुणांची त्रिपुटी । आपण कल्पी आपल्या पोटीं ।
तेंचि भवभय होऊनियां उठी । लागे पाठीं बाधकत्वें ॥७८॥
सत्वें देवांसी प्रबळ बळ । रजोगुणें दैत्य प्रबळ ।
तमोगुणें केवळ । आतुर्बळ राक्षसां ॥७९॥
हे गुणवृत्तींची व्यवस्था । समूळ सांगीतली कथा ।;
आतां त्रिगुणांच्या तीन अवस्था । ऐक तत्त्वतां सांगेन ॥२८०॥