मराठी मुख्य सूची|मराठी साहित्य|पोवाडे|शिवाजी महाराज|
अफझलखान वध

शिवाजी महाराज पोवाडा - अफझलखान वध

इतिहासाचे साधन म्हणून पोवाड्यांचे महत्व विशेष आहे. पोवाडे हे गीत-नाट्यरूप असल्यामुळे त्यात मनोरंजन व प्रचार यांचा मेळ घातला जातो


चौक १

माझें नमन आधी गणा । सकळिक ऐका चित्त देऊन ॥

नमियेली सारज्या । ल्याली जडिताचें भूषण ॥

अज्ञानदासाचें वचन । नमिला सद्‌गुरु नारायण ॥

सद् गुरुच्या प्रसादें । संपूर्ण अंबेचें वरदान ॥

गाइन वजिराचें भांडण । भोसल्या सरजा दलभंजन ॥

फौजेवर लोटतां । यशवंत खंडेश्वरी प्रसन्न ॥

अज्ञानदास बोले वचन । गाइन राजाचें भांडण ॥

देश इलाइत । काबिज केलें तळकोंकण ॥१॥

चौक २

गड मी राजाचे गाईन । कोहज माहुली भर्जन ॥

पारगड कर्नाळा । प्रबळगड आहे संगिन ॥

मस्त तळा आणि घोसाळा । रोहरी आनसवाडी दोन ॥

कारला कासागड मंडन । दर्यांत दिसताती दोन ॥

गड बिरवाडी पांचकोन । सुरगड अवचितगड भूषण ॥

कुबल गड भीरिका कुर्डुगडाचें चांगुलपण ॥

धोडप तळकोंकणचे किल्ले, घाटावरले गड गाइन ॥२॥

चौक ३

गड आहे रोहिडा । जामली प्रतापगड मंडन ॥

मकरंदगड वांसोट । सिंहगड वृंदावन ॥

पुरंधराचें चांगुलपण । उंची झुलवा देत गगन ॥

सोन्याची सुवेळा आहे राजगड संगिन ॥

कोंडाण्यापासून तोरणा वर्ता । कोर रेखिली घाटमाथा ॥

तुंग आणि तुकोना । विसापुर लोहगड झुलता ॥

गड राहेरीची अवस्था । तीन पायर्‍या सोन्याच्या तक्ता ॥

दुसरा प्रतापगड पाहतां । अवघड दिसे घाटमाथा ॥३॥

चौक ४

मस्त हुडे दुर्गाचे खण । माहाल राजाचे गाइन ॥

पुणे भिस्तका दरगा । शेकसल्ला पीर, पाटण ॥

शिरवळ सुपे देस । घेतला ज्यानें इंदापुरा पासुन ॥

महाड गोरेगांवापासून । घेतले शिणगारपूर पाटण ॥

असे तुळजेचे परिपूर्ण । सोडविलें चवदा ताल कोंकण ।

घेतली बारा बंदरें । भाग्य राजाचें संगिन ॥४॥

चौक ५

देश दुनिया काबिज केली । बारा माउळें घेतलीं ॥

चंद्रराव कैद केला । त्याची गड जाउली घेतली ॥

चेतपाउली काबिज केली । ठाणी राजाचीं बैसलीं ॥

घेतली जाउली न् माहुली । कल्याण भिवंडी काबिज केली ॥

सोडविलें तळकोंकण । चेउलीं ठाणीं बैसविलीं ॥

कुबल, बांकी घरें । शिवराजाच्या हाता आलीं ॥

मुलाना हामाद । फिर्याद बाच्छायाप गेली ॥

बाच्छायजादी क्रोधा आली । जैशी अग्न परजळली ॥

जित धरावा राजाला । कुलवजिरांला खबर दिली ॥५॥

चौक ६

बाच्छाय(ये) पाठविले प्रमाण । वजीर बोलावा तमाम ॥

अबदुलखान, रस्तुम जुमा ॥ सिद्दी हिलाल, मुशेखान ॥

मेळविलें वजिरांला । बाच्छाय बोलावी कवणाला ? ॥

बोलावी बाजी घोरपडयाला । घाटग्या जुंझाररायाला ॥

बोलावी खर्‍या कोबाजीला । त्या नाइकजी पांढर्‍याला ॥

देवकांत्या जीवाजीला । मंबाजी भोसल्याला ॥

बावीस उंबराव मिळुनी । आले बाच्छाय सभेला ॥६॥

चौक ७

बाच्छायजादा पुसे वजीरांला । धरीसा आहे कोण शिवराजाला ॥

बावीस उंबराव आले सभेला । विडा पैजेचा मांडिला ॥

सवाई अबदुल्या बोलला । ’जिता पकडूं मैं राजाला’ ।

निरोप दिला कुल्‌वजिराला । अबदुल सदरे नवाजिला ॥

विडा पैजेचा घेतला (म्हणून) । तुरा मोत्याचा लाविला ॥

गळांअ घातलीं पदकें । खान विजापुरीं बोलला ॥

फिरंग घोडा सदरे दिला । बाच्छायानें नवाजीला ॥

तीवरसांची मोहीम । घेऊन अबदुल्या चालला ॥७॥

चौक ८

खान कटकबंद केला । कोटाबाहेर डेरा दिला ॥

मोठा अपशकुन जाहला । फत्यालसकरा हत्ती मेला ॥

खबर गेली बाच्छायाला । बिनीचा हत्ती पाठविला ॥

बारा हजार घोडा । अबदुलखानालागीं दिला ॥८॥

चौक ९

संगात कुंजर मस्त हत्ती । घेतली झगडयाची मस्तुती ॥

आरोब्याच्या गाडया । कोतवालतेजी धांवा घेती ।

सातशें उंट आहे बाणांचा । करडा लष्करी खानाचा ।

वजीर अबदुलखान । त्याच्या दळाची गणती ।

बारा हजार घोडा । उंबराव ताबिन चालती ॥९॥

चौक १०

तेथुनि कुच केलें कटकाला । अबदुल फौजेनें चालिला ॥

मजलीवर मजल । अबदुल तुळजापुरा आला ॥

फोडिली तुळजा । वरती मसुदच बांधिली ॥

मसुद बांधुनी । पुढें गाय जब केली ॥

अबदुलखान फोडी देवीला । ’कांहीं एक अजमत दाव मला’ ॥

कोपली भद्रकाली । बांधुनी शिवराजाप दिला ।

अंबा गेली सपनांत (ला) । कांहीं एक बोल शिवराजाला ॥

’बत्तीस दातांचा बोकड । आला वधायाला’ ॥१०॥

चौक ११

तेथून कुच केलें कटकाला । अबदुल दरमजली चालिला ॥

मजलीवर मजल । अबदुल माणकेश्वरा आला ॥

तेव्हां त्या अबदुलखानानें । हाल मांडिले देवाला ॥

तेथुनि कुच केलें कटकाला । अबदुल फौजेनें चालिला ॥

मजलीवर मजल । अबदुल करकंभोशा आला ॥

तेथुनि कुच केलें कटकाला । अबदुल दरमजली चालिला ॥

मजलीवर मजल । वेगीं पंढरपुरा आला ॥

फोडिला विठोबा । पुंडलिक पाण्यात टाकिला ॥११॥

चौक १२

खान (नें) कुच केलें कटकाला । अबदुल फौजेनें चालिला ॥

मजलीवर मजल । वेगीं महादेवासी आला ॥

तेव्हां त्या अबदुलखानानें । दंड बांधिला शंभुला ॥

हाल हिंदुच्या देवाला । अबदुलखान (नें) धाक लाविला ॥

तेथुनि कुच केलें कटकाला । अबदुल दरमजली चालिला ।

मजलीवर मजल । अबदुल रहिमतपुरा आला ॥१२॥

चौक १३

अबदुल आलासे बोलती । धाकें गड किल्ले कांपती ॥

वजीर उंबराव बोलती । ’शिवाजीस गडे कोंडू’, म्हणती ।

अबदुल सारा आहे किती । त्याच्या दळाची गणती ॥

बारा हजार घोडा । उंबराव ताबिन चालती ॥

सौंदळीं भांडतां । मग कणकीला मीठ किती ? ॥१३॥

चौक १४

तेथुनि कुच केलें कटकाला । अबदुल वांईलागी आला ॥

आपुल्या मुलखांत राहिला । कोट बांधुन पिंजरा केला ॥

बरेपणाचा कागद (देउन) । हेजिब महाराजाप गेला ॥

राजा पुण्यात मस्त झाला । देश पाठीशीं घेतला ॥

सोडून दिले किल्ले । डेरा जाउलींत दिला ॥

राजा जाउलींत राहिला । हेजिब अबदुल्याचा आला ॥१४॥

चौक १५

हेजिब बोले महाराजाला । ’खान बर्‍यापणाशीं आला ॥

खानाला भेटतां । थोर बाच्छाये सल्ला झाला’ ॥

राजा बोले हेजिबाला । ’कशाला बोलवितां वांईला ? ॥

किल्ले गड कोट । दवलत खानाच्या हवाला ॥

जाउली खानाच्या हवाला । लिहून देतों हेजिबाला ॥

बैसूं दोघेजण । खान बुध सांगेल आम्हांला’ ।

लुगडीं दिलीं हेजिबाला । हेजीब ’बेगीं’ रवाना झाला’ ॥१५॥

चौक १६

हेजिबाची खबर ऐकुनी । अबदुल महाभुजंग झाला ॥

अबदुलखान (नें) कउल दिला । रोटीपीर पाठविला ॥

’भिउ नको शिवाजी भाई । आहे तेरा मेरा सल्ला ॥

तुझे गड तुझ्या हवाला । आणिक दवलत देतों तुला ॥

तुझी थोडीशी गोष्ट । क्रिया शहाजीची आम्हाला’ ॥

इकडे कउल पाठविला । (पण) शीलचा राउत निवडिला ॥

हत्तीचे पायीं तोरड । लाविला गजढाळा ॥

नदरे पडतां । दस्त करा शिवराजाला ॥१६॥

चौक १७

राजा हेजीबासि बोलतो । "खंड काय मला मागतो ॥

चउआगळे चाळीस गड । मी अबदुलखानालागीं देतों ।

मजवर कृपा आहे खानाची । जावलींत सदरा सवारितो ॥

तेथें यावें भेटायाला । मी खानाची वाट पाहतों "॥

हेजिब तेथुनि निघाला । अबदुलखानाजवळ आला ॥

अबदुलखानामोहरें । हेजिब (बें) टाकिला प्रमाण ॥

अबदुल पाहतो वाचुन । "खुंटले गनिमाचें मरण" ॥

हाती आले गड किल्ले । खुशी जहाला अबदुलखान ॥१७॥

चौक १८

हिगडे सल्ला कउल दिला । खासा राउत निवडिला ॥

चार हजार घोडा । हालका धराया चालला ॥

हत्तींचे पायिं तोरड ज्याला । वरी सोडिल्या गजढाला ॥

फौजामागें फौजा । भार कडक्यानें चालला ॥

रडतोंडीच्या घाटाखालीं । अबदुल सारा उतरुं दिला ॥

इसारत सरज्याच्या लोकांला । ज्यांणीं घाट बळकाविला ॥

मागल्याची खबर नाहीं पुढिल्याला । कटकाची खबर, कैची त्याला ॥

जाऊं जाणें येऊं नेणें । ही गत झाली अबदुल्याला ॥

जावलींत उतरुनि । अबदुल दिशीभुला जाहला ॥१८॥

चौक १९

राजानी सदरा सवारिल्या । गाद्या पडगाद्या घातल्या ॥

तिवाशा जमखान टाकिले । सदर पिकदाण्या ठेविल्या ॥

सुरंग चारी खांब सदरेचे । वरी घोंस मोतीयांचें ॥

माणिकाच्या भरणी । हारी मोत्यांच्या बसविल्या ॥

दुसरे सदरेची मांडणी । सूर्य लखलखितो गगनीं ।

मणिकाचे ढाळ । सदरे सुवर्णाचें पाणी ॥

काचबंदी पटांगणाचा ढाळ । कापुर कस्तुरी परिमळ ॥१९॥

चौक २०

तिसरे सदरेची मांडणी । हिरे जोडिले खणोखणीं ॥

खासियाचे पलंग । ते ठेवोनी मध्यस्थानीं ॥

वाळियाच्या झांजी । दबण्याचे कुंड घालोनी ॥

बराणपुरी चिटाचे । आडोआड पडदे बांधुनी ॥

चाहुंकोनी चारी समया । चांदवा जडिताचा बांधोनी ॥

घोंस मोतियांचे । वर ठिकडी नानापरिची ॥

अवघी जडिताची लावणी । हिरे जोडिले खणोखणीं ॥

बहुत सवारिल्या सदरा ॥ ऐशी नाहीं देखिल्या कोणी ॥२०॥

चौक २१

राजानीं सदरा सवारिल्या । हेजिब अबदुल्यास धाडिला ॥

मोरो ब्राह्मण पाठविला । अबदुलखानासी बोलाविला ॥

"चार हजार घोडा । कोण्या कामास्तव आणिला ?" (म्हणून) त्यानें बाहेर निराळा ठेविला ।

दहा पांचांनिशीं चालिला ॥ "एकांतीच्या गोष्टी ।

तेथें दहा पांच कशाला ॥ पालखी दुर करा भोईयाला ।"

खासा अबदुल चालला ॥ "हात चालावा व्हा । दुर करा" म्हणे खानाला ॥

वस्त्रें केली हेजीबाला । शामराज नवाजीला ॥२१॥

चौक २२

भवानीशंकर प्रसन्न ज्याला । तुळजा मदत शिवराजाला ॥

भोग पुरला खानाचा । अबदुल जावळींत आला ॥

बिनहत्याराविण मोकळा । अबदुल सदरेलागीं आला ।

अबदुल पहिले सदरे गेला । सदर देखुनी सुखी झाला ॥

’ऐशी सदर नव्हती । आमच्या आली इदलशाला ॥"

खान दुसरे सदरे गेला । सदर देखुनि सुखी झाला ॥

’ऐशी सदर नव्हती । नवरंगशा बाच्छायाला" ॥

अबदुल तिसरे सदरे गेला । सदर देखुनि सुखी झाला ॥

"ऐसी सदर नाहीं अवरंगशा बाच्छायाला" ॥ अबदुलखान बोलिला ।

"शिवाजीस आणा भेटायाला" ॥२२॥

चौक २३

राजा नवगजींत बैसला । मोरो, शाम बोलविला ॥

रघुनाथ पेशवे । नारो शंकर पाचारिला ॥

दहातोंडया माणकोजीला । त्या इंगळ्या सुभानजीला ॥

देवकांत्या जीवाजीला । राजानें बोलाविले तुम्हांला ॥

करनखर्‍या सुभानजीला । बेलदारा पिलाजीला ॥

त्या बोबडया बहिरजीला । सरदार आले भेटायाला ॥२३॥

चौक २४

राजा विचारी भल्या लोकांला । "कैसें जावें भेटायाला" ॥

बंककर कृष्णाजी बोलला । "शिवबा सील करा अंगाला" ॥

भगवंताची सील ज्याला----। आंतून, (तो) बारिक झगा ल्याला ॥

मुसेजरीच्या सुरवारा । सरजा (जें) बंद सोडुन दिला ॥

डावे हातीं बिचवा त्याला (ल्याला) । वाघनख सरज्याच्या पंजाला ।

पटा जिव म्हाल्याप दिला । सरजा बंद सोडुन चालिला ॥२४॥

चौक २५

"माझा रामराम दादानु" ॥ गडच्या गडकर्‍या बोलिला ॥

जतन भाईनु करा । आमच्या संभाजीराजाला ॥

सराईत उमाजी राज्य (राजा) होईल तुम्हांला ॥

गड निरवितो गडकर्‍याला राज्य निरवितो नेतोजीला ॥

निरवानिरव दादानु । विनंती केली सकलीकाला ॥

"येथुनि सलाम सांगा । माझा शहाजी महाराजाला" ॥

खबर गेली जिजाऊला । शिवबा जातो भेटायला ॥

पालखींत बैसुनी । माता आली भेटायाला ॥२५॥

चौक २६

शिवबा बोले जिजाऊ सवें । "बये वचन ऐकावें ॥

माझी आसोशी खानाला । "बये जातों भेटायाला" ॥

जिजाऊ बोले महाराजाला । "शिवबा न जावें भेटायाला ॥

मुसलमान बेइमान । खान राखिना तुम्हांला" ॥

राजा बोले जिजाऊला । "येवढी उंबर झाली भेट दिली नाहीं कोणाला ॥

येवढी गोष्ट माते । आज द्यावी मला ॥

आई अबदुलखान आला ॥ यानें धाक लाविला देवाला" ॥

जिजाऊ बोले महाराजाला । "शिवबा बुद्धिनें काम करावें ।

उसनें संभाजीचें घ्यावे" ॥२६॥

चौक २७

जिजाऊ घेती अलाबला । "शिवबा चढती दवलत तुला ॥

घे यशाचा विडा" । शिवबा स्मरे महादेवाला ।

गळां घातली मिठी । मातेच्या चरणासी लागला ॥

ध्यानीं आठवुनी भगवंताला । शिवाजी राजा सदरे गेला ॥२७॥

चौक २८

"पहिला सलाम । माझा भवानीशंकराला ॥

दुसरा सलाम । माझा शहाजी महाराजाला ।

तिसरा सलाम । अमचे अबदुलखानाला " ।

शिवाजी सरजे सलाम केला । अबदुलखान (नानें) गुमान केला ॥

मनीं धरलें कपट । पुरतें कळलें महाराजाला ॥

मग तो शिवाजी सरज्याला । खान दापुनी बोलला ॥

"तूं तो कुणाबीका छोकरा । सवरत बाच्छाई सदरा" ॥२८॥

चौक २९

इतक्या उपरी राजा बोले । त्या अबदुलखानाला ॥

"खाना ज्याची करणी त्याला । कांहीएक भ्यावें रघुनाथाला ॥

तुम्ही जातीचे कोण । आम्ही जाणतों तुम्हाला ॥

तूं तरी भटारनीका छोरा । शिवाजी सरज्यापर लाया तोरा" ॥

यावर अबदुल बोलला ॥ "शिवा तुम चलो विजापुराला" ॥

"शिवाजी सरजे नेतां । बहुत दिन लागतील खानाला ॥

कळला पुरुषार्थ । तुमचा बसल्या जाग्याला" ॥२९॥

चौक ३०

"अबदुल जातका भटारी । तुमने करना दुकानदारी" ॥

इतकिया उपरी । अबदुल मनीं खवळिला पुरा ॥

कव मारिलि अबदुल्यानें । सरजा गवसून धरला सारा ॥

चालविली कटयार । सीलवर मारा न चाले जरा ॥

सराईत शिवाजी । त्यानें बिचव्याचा मारा केला ।

उजवे हातीं बिचवा त्याला । वाघनख सरजाच्या पंजाला ॥

उदरच फाडुनी । खानाची चरबी आणिली द्वारा ॥३०॥

चौक ३१

खान "लव्हा लव्हा" बोलिला । खानाचा लव्हा बेगिन आला ॥

राजानें पट्टा पडताळिला । अबदुलखानानें हात मारिला ।

शिरींचा जिरेटोप तोडला । सरजा(ला) जरासा लागला ।

भला सराईत शिवाजी । पटयाचा गुंडाळा मारिला ॥

मान खांदा गवसुनी । जानव्याचा दोरा केला ॥

अबदुलखान शिवाजी दोनी । भांडती दोनी धुरा ॥

बारा हजार घोडा । सरदार नाहीं कोणी तिसरा ॥३१॥

चौक ३२

अबदुलखान झाला पुरा । कृष्णाजी ब्राह्मण उठावला ॥

शिवाजी राजा बोलला । "ब्राह्मणा मारुं नये तुला ।

तुजशीं मारतां शंकर हांसेल आम्हांला" ॥ नाइकतां ब्राह्मणें ।

हात दुसरा मारिला । "ब्राह्मणा मारुं नये तुला ।

क्रिया शहाजीची आम्हांला" ॥ कृष्णाजी ब्राह्मण(णें) ।

हात तिसरा टाकिला ॥ (तरी) होईल ब्रह्महत्या भोंसल्यासी ।

( म्हणून ) शिवांजीनें राखिला ॥ कृष्णाजी ब्राह्मण मागें सरला ।

सैद बंडु मोहरे आला ॥ जवळ होता जिउ म्हाल्या ।

त्यानें सैद पुरा केला ॥३२॥

चौक ३३

संशय खानाचा फिटला । खान (नें) पळतां पाय काढिला ॥

मेळविला भोयांनीं । पालखींत घालून चालविला ॥

कावजीचा संभाजी भोंसला । मोठे उडीनें आला ॥

जखमा केल्या भोग्यांच्या पाया(ला) । खटारां धरणीवर पाडिला ।

शिवाजीराजा बेगिन आला । शिर कापुनी गडावर गेला ॥

जराचाच मंदिल । शिरीं त्या संभाजीचे घातला ॥

फाजिलखाना क्रोध आला । बाण आणि बंदुखा थोर वर्षाव एकच केला ॥

शिवाजीराजाचा चपाटा । फाजिलखान बारा वाटा ॥

हाल महाराजाचे झाले । अबदूलच्या लोकांला ॥३३॥

चौक ३४

प्रतापगडाहुनि केला हल्ला । मारिती खुण सरज्याच्या लोकांला ॥

धरल्या चारी वाटा । ज्यांनीं घाट बळकाविला ॥

दळ त्या समई । पायदळाचा कडका आला ॥

सिलीमकर, खोपडया, । काकडया, सुरव्या, लोटला ॥

अंगद हनुमंत रघुनाथाला । पायचे पायदळ शिवाजीराजाला ॥

"फिरंग ठेवी जाउद्या, त्याला । राखु नका तुम्ही उगारल्या पाइकाला" ॥

फत्ते महाराजाची झाली । वाट दिली कुलवजीराला ॥३४॥

चौक ३५

पळतां फाजिलखान । त्याचा दुमाळा घेतला ॥

माघारा फिरोनि । जान(नें) हातीचा आरोबा दिला ॥

शिवाजीचे हाल । फाजिलखान घाय (यें) पुरा केलाअ ।

घोडा आणि राऊत । ज्यांणीं पाडाव केला ॥

वळल्या हातीवरल्या ढाला । चार हजार घोडा अबदुल्या जावळींत बुडविला ॥

भवानी शंकर प्रसन्न ज्याला । यश राज्याला खंडयाला ।

सरज्या तोरड महीमोर्तब शिवाजीला । फत्ते झाली महाराजाची ते वेळ पन्हाळा घेतला ॥३५॥

चौक ३६

अज्ञानदास विनवी श्रोत्याला । राजा अवतारी जन्मला ॥

नळनीळ सुग्रीव जांबूवंत । अंगद हनुमंत रघुनाथाला ॥

एकांती भांडन । जैसें राम रावणाला ॥

तैसा शिवाजी सरजा । एकांती नाटोपे कवणाला ॥

दृष्टी पर्यस शिवाजीला । कलीमधीं अवतार जन्मला ॥

विश्वाची जननी । अंबा बोले शिवाजीला ॥

मोठें भक्तीचें फळ । महादेव भाकेला गोंविला ॥

जिकडे जाती, तिकडे यश राज्याच्या खंडाला ॥३६॥

चौक ३७

माता जिजाऊ बोलली । पोटीं अवतार जन्मला ॥

शंकपाळ शिवाजी महाराजानें केला । आतां मी गाईन ।

भोंसले शिवरायाच्या ख्याति ॥ दावा हेवा जाण ।

अखेर संग्रामाच्या गति ॥ राजगड राजाला ।

प्रतापगड जिजाऊला ॥ धन्य जिजाऊचे कुशी ।

राजा अवतार जन्मला ॥ आपल्या मतें अज्ञानदासानें ।

बीरमाल राज्याचा गाइला ॥ शिवाजी सरज्यानें ।

इनाम घोडा बक्षीस दिला ॥ शेरभर सोन्याचा ।

तोडा हातांत घातला ॥ यश जगदंबेचें ।

तुळजा प्रसन्न शिवराजाला ॥३७॥

N/A

References :

शाहीर अज्ञानदास

Last Updated : October 12, 2011

Comments | अभिप्राय

Comments written here will be public after appropriate moderation.
Like us on Facebook to send us a private message.
TOP