श्लोक
श्रीमत्कौरवराजराज्यशकटश्रीची प्रजापालनीं
कैशी वृत्ति असे ? - भली उलट वा ? - वार्ता अशी काढुनी -
आणाया, द्विजवेष देउनि असा, होता दुरी प्रेषिला,
द्वैताख्यीं विपिनीं किरात फिरुनी धर्मासि तो भेटला. ॥१॥
त्यानें नम्रपणें प्रणाम करुनी राजेश सन्मानिला,
शत्रूनें मग जिंकिलें धरणिला तें वृत्त तो ठाकला -
सांगायास, तयीं व्यथा नच मनीं त्याच्या उभी राहिली,
कांकीं उक्ति हितेच्छु ते न वदती खोटी जरी चांगली. ॥२॥
दुष्टांचा करण्या विघात हृदयीं जो धर्म इच्छा धरी,
एकान्तीं मग घेतली वनचरें त्याची अनुज्ञा शिरीं;
जीचा अर्थ उदार निश्चित तसा, वर्णीं जिच्या माधुरी,
बोलाया सरसावला मग अशी त्याचेसवें वैखरी : - ॥३॥
“ डोळे हेरचि होत हे नृपतिचे, यालागुनी राजया !
त्यांहीं त्यास बरें नसे ठकविणें, हें बोलणें कासया ?
तेव्हां साधु असाधु वा मम वचा सोसावया अर्हशी,
वाणि कारण दुर्लभा हितकरा चेतोहराही तशी. ॥४॥
“ स्वामीला नच जो हितास कथितो, तो हो सखा कायसा ?
मित्राचा हितवाद ऐकुनि न घे, स्वामी म्हणों तो कसा ? -
अन्योन्यां अनुकूल होउनि सदा जे या जगीं नांदती
राजे आणि अमात्य, त्यांवरि करी ती राज्यलक्ष्मी रति. ॥५॥
“ तीं दुर्बोध निसर्गसिद्ध, चरितें कोठें, नृपांचीं बरें !
राजन् ! मत्सम अप्रबुद्धमतिचीं कोठें बरें पामरें !
ऐसें हें असुनीहि गुप्त अरिची मीं काढिली बातमी,
हा तों स्पष्ट तव प्रभावचि असे, ही बोलतों बात मी. ॥६॥
“ तुम्हांपासुनि तो पराभव मनीं शंकी, जरी काननीं
तुम्ही राहतसां, सुयोधन जरी बैसे स्वराज्यासनीं;
यालागूनि, दुरोदरीं मिळविली पृथ्वी, अतां इच्छितो
न्यायानें वश ती समग्र करण्या, गांधारिचा सूनु तो. ॥७॥
“ जिंकायास तुम्हांस तो खल सदा इच्छा धरूनी, जनीं
कीर्तीला पसरीतसे, निजगुणां कायीं भल्या लावुनी;
मोठ्याशीं बरवें रिपुत्वहि खलस्नेहाहुनी फारसें,
ज्याअर्थीं अति उन्नतीस सहसा लोकांस तें नेतसे. ॥८॥
“ कामाद्यारि सहा हटें हटवुनी, वैवस्वतें घातली,
तीं दुष्प्राप्यहि राज्यरीतिपदवी पावावयाची भली -
इच्छा तो धरुनीं मनीं, अलसही टाकूनि, रात्रंदिन
नेमें वाढवितो पराक्रम, नयें वागोनि दुर्योधन. ॥९॥
“ भृत्यांला अपुल्या निबद्धह्रुदयग्नेह्यांपरी लेखितो,
स्नेह्यांलाहि समान मान अपुल्या बंधूंसवें दावितो.
कौशल्यें निजबांधवां, दडवुनी सारी अहंभावना,
राजाहूनि अम्ही कमी नच, अशी लावी करूं कल्पना. ॥१०॥
“ आसक्ती कवणावरीहि न कधी तो ठेवितां फार ती,
चित्तीं किन्तु समानभक्ति धरुनी, धर्मार्थकामांप्रती -
आराधी उचित क्रिया करुनियां , सारे गुणासक्त, ते -
होती मित्र तिचे, परस्पर कसे व्हावेत ते बाधते ? ॥११॥
“ दानावांचुनि साम तें नच कधीं सम्पूर्ण त्याचें असे,
सत्काराविण दान तो नच कधीं लोकांमधीं देतसे ,
स्फूर्तीला न कधीं तशी चढतसे तत्स्त्क्रिया शालिनी,
पात्रांच्याचि जनांचिया गुणगणें संबोधिल्यावांचुनी. ॥१२॥
“ द्रव्यातें अभिलाषुनी न, अथ त्या क्रोधामुळें वा न, तो
राजांचा प्रि धर्मच स्मरुनियां, दुष्टां वशी दण्डितो;
धर्मातिक्रम केलियास, रिपुच्या पुत्राचियाही वरी,
न्यायाधीशजनीं असे कथियली तो तीच शिक्षा करी. ॥१३॥
“ आत्मीयांस सभोवतीं निरवितो चाणाक्ष संरक्षणीं,
निःशंका कृतिका धरी वरिवरी, शंकी जरी तो मनीं;
कोणीं कार्य समाप्तिला मिळवितां तो पारिसंतोषकें -
अर्पी, तत्कृतकज्ञता पसरिती लोकांत तीं गायकें. ॥१४॥
“ योग्यायोग्य विचार पाहुनि, सदा पात्रीं अशा तो नरीं
सत्कारा सुचवावयास आपुल्या, नाना उपायां करी;
अन्योन्यांत, उपाय ते, करुनियां स्पर्धा जणूं, सम्पदा -
देती आणुनियां चिरस्थिर अशा दुर्योधनाला सदा. ॥१५॥
“ भूपांचे रथ आणि अश्व भिडती ज्यामाजि रात्रंदिन
तें दुर्योधनमन्दिराजवळचें ओलें असें अंगण;
गन्धें सातवणाचिया सदृश त्या दानोदकें, राजया !
भेटीदाखल धाडीले नरवरीं नागेन्द्र जे त्यांचिया ! ॥१६॥
“ भूयःकर्षण केलियाविण जिथें संपादिती कर्षक
सौकर्यें सगळीं पिकें विपुल, तो राजा ! नदीमातृक
मोठा कौरवदेश आक्रमितसे उत्कर्षसोपान रे,
ज्याची क्षेमकरें धुरा धरियली दुर्योधनाचे करें. ॥१७॥
“ त्राणोपाय करूनि, तो हटवुनी बाधा दयावान् दूरी,
देशोत्कर्ष करी, म्हणूनि धवला कीर्ति स्वयें त्या वरी ;
त्याचे सद्गुण पाहुनी द्रवुनियां चित्तामधें मेदिने,
पान्हा त्या वसुमूर्तिला वसुमिषें ती सोडिते नन्दिनी. ॥१८॥
“ ज्यांचें तेज विशेष, मान धन ज्यां, प्रख्यातही जे युधीं,
ज्यांची वृत्ति चळे न, सोडुनि न जे जाती स्वनाथा कधीं,
धन्वी यापरिचे सुयोधन धनें पूजीतसे तो बळी,
तेही तत्प्रिय साधण्या नरहरे ! देती जिवाचा बळी. ॥१९॥
“ कर्तव्यें अपुलीं करूनि सगळीं, हेरां भल्या योजुनी,
राजांच्या सगळ्या नृपा ! मलसती जो घेतसे जाणुनी;
उत्कर्षा करुनी हितास करिती ऐशीं फलें पाहुनी,
धात्याच्या परि गूढ त्या खटपटी याच्या, कळे हे जनीं ! ॥२०॥
“ त्याला सज्य करावयास न कधीं कोदंड तो लागला,
त्याचा सुन्दर चेहराहि न कधीं कोषामुळें भंगला;
जैशीं तीं सुमभूशणें नरमणे ! त्यांचीं तशी शासनें
पृथ्वीचे पति सर्वही निजशिरीं घेती गुणांकारणें. ॥२१॥
“ ज्याचें अप्रतिकार्य शासन, असा तो यौनराज्यावरी
स्वामी त्या नवयौवनोद्धत अशा दुःशासनाला करी;
भूपा ! आणिक तो सदा, अनुमतें विद्वान् पुरोधांचिया
यज्ञीं तृप्त करावया हुतवशा अर्पीं हविःसंचया. ॥२२॥
“ जीच्यांतील समस्त भूप नमुनी याला सदा वागती,
ती आवारिधि भूमि हा नियमितो आहे जरी सम्प्रति,
धाकानें तुझिया तरि झुरतसे हा राजया ! अन्तरीं ! -
मोठ्यांची रिपुता निरन्तर अहो दुष्टावसाना खरी ! ॥२३॥
“ कोणी भाषणसंगतींत वदतां नामाप्रती तूझिया,
चित्तीं आठवुनी विलक्षण अशा शौर्यासि पार्थाचिया,
जैसा दुःसह मंत्रशब्द अहि तो ऐकूनी, हाही तसा
खालीं घालुनि आनना व्यथित कींहोतो महीं फारसा ! ॥२४॥
“ यासाठींच तुला अपाय करण्या आहे टपूनी बरें ! -
जें कांहीं करणें असेल तुजला तें तूं पहा सत्वरें !
लोकांचीं वचनें जन्मा करित जे माझ्यापरी हिंडती,
वार्तायुक्तचि कुन्तिकायजवरा ! त्यांच्या गिरा राहती ! ” ॥२५॥
वदूनि हें घेउनि पारितोषक,
निघुनि गेला वनवासिनायक;
रिघूनि कृष्णासदनीं, युधिष्ठिर
स्वबान्धवां तें वदला सविस्तर. ॥२६॥
‘ नरपतिहितकर्ता द्वेष्यतां याति लोके ’ या श्लोकाचें भाषांतर, -
नरपतिहितकर्ता होतसे द्वेष्य लोकीं,
जनपदहितकर्त्यालागुनी भूप टाकी;
प्रकृति उलट ऐशी या द्वयाची म्हणून
नृपजनपद यांचा कार्यकर्ता मिळे न. ॥२७॥
जून, १८८७.