प्रत्यक्षसूत्रं - श्लोक २०१ ते २५४

तदानीं नाsर्थरूपे हि शब्दरूप( १ )त्वसम्भवः ।
न चाsसाधारणांशेन सम्बन्धाsनुगमः क्क चित् ॥२०१॥
तत्र पूर्वाsनपेत्तत्वे यद्यात्माsध्यासशक्तता ।
शब्दस्य प्रथमेsपि स्याच्छ्रवणेsध्यस्तरूपता ॥२०२॥
मम वाच्याsनभिज्ञत्वान्न भवेत्स्मरणं ततः ।
भवतस्त्वर्थरूपस्य वाचकेष्वपि दर्शनात् ॥२०३॥
यथा त्वज्ञातशब्दानां वाच्ये तद्धीर्न जीयते ।
तथैवाsज्ञातवाच्यानामुपलब्धे sपि वाचके ॥२०४॥
तस्मान्नाsतीव वाच्यानां वाचकाsधीनता भवेत् ।
स्मारकत्वाच्च तेष्वेव पारतन्त्र्यं प्रतीयते ॥२०५॥
तेन सम्बन्धवेलायामर्थात्मा योsवसीयते ।
शब्दादपि स एवेति नाsर्थरूपं प्रणश्यति ॥२०६॥
प्रवृत्तौ वा निवृत्तौ वा यां शब्दः कुरुते मतिम् ( १ ) ।
तादात्म्यं तस्य ( २ ) शब्दस्य न कथं चित्प्रतीयते ॥२०७॥
करहस्तादिशब्देभ्यः शब्दरूपस्य भेदतः ।
भिन्नोsर्थः संप्रतीयेत तदध्यारोपकल्पने ॥२०८॥
‘ आत्माsध्यासस्तु सादृश्यादुपरागाच्च दृश्यते ।
न तावदर्थसादृश्यं शब्दस्येह प्रतीयते ॥२०९॥
न चाsनुरागः शब्देन भिन्नदेशस्य युज्यते ’ ।
दूरस्थप्रतिबिम्बं च नाsरूपस्य प्रतीयते ॥२१०॥
शब्दसर्वगतत्वेन यद्यर्थप्राप्तिरुच्यते ।
सर्वाsर्थानां भवेच्छब्दैः सर्वैरेवाsनुरञ्जनम् ॥२११॥
न च भिन्नेन्द्रियग्राह्यं किं चिदस्त्यनुरागकृत् ।
नहि लात्ताsनुरक्तेsपि स्फटिके धीस्त्वगादिभिः ( १ ) ॥२१२॥
अनुमानाssगमौ मिथ्या स्यातामध्यासकल्पने ।
निरूपणस्य मिथ्यात्वात् सर्वाsभावः प्रसज्यते ॥२१३॥
कथमेवं वदेदर्थो नाsनृताद्धि प्रतीयते ॥२१४॥
शुन्यवादोत्तराच्चापि यथाsर्थं बुद्धिशब्दयोः ।
प्रवृत्तिर्न तु तत्तन्त्रमर्थरूपं ( २ ) कदा चन ॥२१५॥
तस्मात्प्रागपि ये शब्दाद्भिन्नैकत्वादि ( ३ ) बुद्धिभिः ।
गृह्यन्ते सर्वदा तेषां परमार्थाsस्तिता भवेत् ॥२१६॥
शब्दाsभ्युपायकेsप्यर्थे तद्भावे च यद्यपि ।
अर्थबुद्धिर्न जायेत नाsर्थे रूपं प्रणश्यति ॥२१७॥
चक्षुरादेरभावे हि रूपाद्यात्मा न गृह्यते ।
स्वरूपनाशो ( १ ) रूपादेस्तावन्मात्रेण नेष्यते ॥२१८॥
सम्बन्धस्य च नित्यत्वान्नाsर्थस्य स्यादरूपता ।
युगपन्न हि सर्वेषामन्याकाराsर्थवेदनम् ( २ ) ॥२१९॥
तदाकारेsपि तद्वच्चेदू द्वये सति परीक्ष्यताम् ।
किंन्वर्थस्याsतथा भावो ग्रहीतुः किं न्वशक्तता ॥२२०॥
सदसद्भावयोरथे विरोधित्वादसम्भवः ।
ग्रहीतृभेदाच्छक्तत्वमशक्तत्वं च युज्यते ॥२२१॥
यथाsन्धाsनन्धयोः पार्श्वे रूपस्येत्यभिधास्यते ।
तेनाsर्थे ध्वन्युपायस्य तद्धीर्नाsन्यस्य जायते ॥२२२॥
देवदत्तादिशब्दे तु सम्बन्धाद्यत्वदर्शनात् ।
अर्थस्याsनित्यतायां च ताद्रूप्यस्याप्यनित्यता ॥२२३॥
तत्राप्यौत्पत्तिकी शक्तिस्तद्रूपप्रत्ययं प्रति ।
ग्राह्यग्राहकयोरिष्टा निरोगस्य त्वनित्यता ॥२२४॥
तत्र सर्वैरताद्रूप्यं प्राङ्नियोगात्प्रतीयते ।
तेनेष्टमेव मिथ्यात्वं कैश्चिदध्यासकल्पने ॥२२५॥
यदा तु यादृशः पिण्डः पूर्वं शब्दात्प्रतीयते ।
तादृशस्मरणे हेतुशब्दस्तत्र यथार्थाता ॥२२६॥
निरोगात्परतो वापि शब्देन व्यज्यतामियम् ( १ ) ।
तद्ग्राह्यशक्तिरर्थस्य, पाररूप्यं न तावता ॥२२७॥
सर्वाssकारपरिच्छेद्यशक्तेsर्थे वाचके sपि वा ।
सर्वाssकाराsर्थविज्ञानसमर्थे नियमः कृतः ॥२२८॥
‘ तत्र शब्दार्थसम्बन्धं प्रमातुः स्मरतोsपि या ( २ ) ।
बुद्धिः पूर्वगृहीताsर्थसन्धानादुपजायते ॥२२९॥
चक्षुषा सन्निकृष्टेsर्थे नाsप्रत्यक्षमसौ भवेत् ’ ।
विविक्ता एव तेsप्यर्थाः स्मृतिप्रत्यक्षगोचराः ॥२३०॥
स्मर्येते शब्दसम्बन्धौ मा भूत् प्रत्यक्षता तयोः ।
तदप्रत्यक्षभावेन न त्वर्थस्यापि वार्यते ॥२३१॥
गृहीतमपि गोत्वादि स्मृतिस्पृष्टं च यद्यपि ।
तथापि व्यतिरेकेण पूर्वबोधात् प्रतीयते ॥२३२॥
व्यक्तिकालादिभेदेन तत्राsस्त्यवसरो मितेः ( १ ) ।
यः पूर्वावगतोंशोsत्र स न नाम प्रतीयताम् ( २ ) ॥२३३॥
इदानीन्तनमस्तित्वं न हि पूर्वधिया गतम् ।
न हि ‘ स्मरणतो यत्प्राक्तत्प्रत्यक्ष ’ मितीदृशम् ॥२३४॥
वचनं रायकीयं वा वैदिकं वाsपि विद्यते ।
न चापि स्मरणात्पश्चादिन्द्रियस्य प्रवर्तनम् ॥२३५॥
वार्यते केन चिन्नाsतस्तत्तदानी प्रदुष्यति ।
तेनेन्द्रियार्थसम्बन्धात्प्रागूर्ध्वं वाsपि यत्स्मृतेः ॥२३६॥
विज्ञानं जायते सर्वं प्रत्यक्षमिति गम्यताम् ।
‘ विमनस्का यदा के चित्सम्बद्धमपि चेन्द्रियैः ॥२३७॥
न बुध्यन्ते तथा चाsन्ये सादृश्यादिविमोहिताः ।
तत्र योsर्थं विवेकेन कौशलात्सदृशेष्वपि ॥२३८॥
सूक्ष्मं वाsपि प्रपद्येत तस्य भ्रान्ति र्न तावता ’ ।
यथा ( १ ) षड्जादिभेदेन गाने लौकिकवैदिके ॥२३९॥
विवेकेनावगच्छन्ति येषां तत्संकृता मतिः ।
गानमात्रं विजानन्ति तत्राsनधिकृतास्तु ये ॥२४०॥
तदज्ञानान्न मिथ्यात्वं वक्तुं शक्य विवेकिनाम् ।
‘ ते हि षड्जादिशब्देभ्यो विनाsप्येषां विविक्तताम् ॥२४१॥
यथावदधिगच्छन्ति ’ तद्वद्गोत्वादिवस्त्वपि ।
संकीर्णमर्थमात्रं तु बुध्यन्तेsभ्यासवर्जिताः ॥२४२॥
विवेकं प्रतिपद्यन्ते ये शब्दस्मृतिसंस्कृताः ।
‘ यथा रूपादिमत्यर्थे यस्यैवाsस्ति यदिन्द्रियम् ॥२४३॥
स तन्मात्रं गृहीत्वाsन्यन्न गृह्णात्पनुमानतः ।
तथा विवेकहेतूनां यदा यं प्रतिपद्यते ॥२४४॥
तदुपेये तदा ज्ञानं वर्तते तदनुग्रहात् ’ ।
तेन यावत्प्रमातॄणां विवेकोपायदर्शनम् ॥२४५॥
न स्यात्तावद्भवेत्तेषां विज्ञानं निर्विकल्पकम् ।
तस्माद्यत्र प्रकल्प्येत वस्तु वस्त्वन्तरात्मना ॥२४६॥
प्रमाणाभासता तत्र न स्वधर्मविकल्पने ।
प्रत्यक्षत्वमतः सिद्धं सामान्यस्य तथैव च ॥२४७॥
संबन्धस्येति तत्पूर्वमनुमानादि जायते ।
सर्वं चाप्यनुमानादि प्रत्यक्षे निर्विकल्पके ॥२४८॥
न प्रवर्तत इत्येतदनुमानेsभिधास्यते ( १ ) ।
नन्वेवं सति याsप्यग्नेर्दूरादप्यौष्ण्यकल्पना ॥२४९॥
साsपि प्रत्यक्षमेव साद्यथा गोत्वादिबुद्धयः ( २ ) ।
प्रत्यासन्नतरं गोत्वे प्रत्यक्षत्वेन संमतम् ॥२५०॥
विज्ञेयं ( ३ ) नाsन्यदस्तीति प्रत्यत्तमिदमेव नः ।
तत्राsप्यक्षैरसंबन्धं मन्वानस्योपजायते ॥२५१॥
यदा बुद्धिस्तदा नैव प्रत्यक्षत्वेन कल्प्यते ।
स्पर्शनेन तु संबन्धे प्रत्यक्षत्वेन जायते ॥२५२॥
मतिरौष्ण्ये, परोक्षेयं चक्षुषाsग्नौ प्रकाशिते ।
तस्माद्यदिन्दियं यस्य ग्राहकत्वेन कल्पितम् ।
तेनैव सति संबन्धे प्रत्यत्तं नाsन्यथा भवेत् ॥२५३॥
एवं समानेsपि विकल्पमार्गे
यत्राsक्षसम्बन्धफलाsनुसारः ।
प्रत्यत्तता तस्य तथा च लोके
विनाsप्यदो ( १ ) लत्तणतः प्रसिद्धम् ॥२५४॥
इति इ प्रत्यक्षसूत्रं चतुर्थम् ।