ऋषिदैवतच्छंदोविचार:

तत्र वैदिकानां तांत्रिकाणामपि मंत्राणां अनुष्ठानार्थं स्वीकृतानां
ऋष्यादिज्ञानमावश्यकम्‌ । तदुक्तं सर्वानुक्रमपरिभाषायां - ‘न हयेतज्ज्ञानमृते
मंत्राणां श्रौतस्मार्तकर्मप्रसिद्धि: (फलं) आर्षेयछंदोदैवतविद
ब्राम्हाणो याजनाध्यापनाभ्यां श्रेयोऽधिगच्छति ।’ इति । पारिजाते ऽ-
पि - ‘आर्षं छंदो दैवतं च विनियोगस्तथैव च । वेदितव्यं प्रयत्नेन
बाम्हाणेन विशेषत: ॥ अस्मृत्वार्षादिकं विप्रो जुहुयाद्वा जपेदपि । यजेद्वाध्यापयेद्वापि
न लभेत्कर्मणां फलम्‌ ॥ इति । यद्यप्यत्र ऋप्यादिस्मरणे
क्रमवैपरीत्यं तथापि आश्वलायनै: ‘ऋषिर्दैवतं छंदांसि ।’ अनयैव
रीत्या स्मरणक्रम आदर्तव्य: । परिभाषायां तथैव स्वीकारात्‌ शिष्टपरिगृहीतत्वाच्च ।
तदुक्तं सर्वानुक्रमपरिभाषायां - अथ ऋग्वेदान्माये
शाकलके - सूक्तप्रतीकऋक्‌संख्याऋषिदैवतच्छंदांस्यनुक्रमिष्यामो
यथोपदेशमिति । शिष्टाचाराऽप्येवमेव । यथा - गायत्र्या विश्वामित्र:
सविता गायत्री इत्यादि:, प्रयोगकारैरपि अयमेव क्रम: स्वीकृत: सर्वत्र ।
चंडिकादीपिकायां जपप्रकाशे ‘वैदिकमंत्रेषु प्रथमं देवताया: कीर्तनं
पश्चाच्छंदस: इति हि तत्परिभाषा’ इत्युक्तम्‌ । ऋष्यादिज्ञानाभावे
कालाभावे वा ‘यस्य वाक्य’ स ऋषि: या तेनोच्यते सा देवता
यदक्षरपरिमाणं तच्छंद: अमुकसूक्तस्य मंत्रस्य वा अमुककर्मणि
(जपे - अभिषेके - हवने वा) विनियोग:’ इत्येवमुक्त्वा जपाद्यारंभं
कुर्वन्ति शिष्टा: । अथवा ‘केवलदेवतास्मरणमेव वा कुर्यात्‌’ इति
गृहयपरिशिष्टे । विनियोगो हि अवश्यं वक्तव्य: कर्मणोऽङ्गत्वात्‌ ॥