विरोधमूलक अलंकार - लक्षण ७

वरील शंकेवर आमचें उत्तर असें :---
‘गड्गायां घोष: ।’ इत्यादि वाक्यांत विरोधाचें भान होत असलें तरी, कवीला तो विरोध सांगायचा नसल्यानें, अशा ठिकाणीं, विरोध हा चमत्कार उत्पन्न करीत नाहीं.
“हा विरोधालंकार उत्प्रेक्षेच्या द्वारानेंही प्रकट होतो.” असें म्हणून त्या प्रकाराचें कुवलयानंदकारांनीं पुढील उदाहरण दिलें आहे :---
“विरुद्ध (म्हणजे शत्रु -) राजांनीं ज्याप्रमाणें, आपली भेत्तता (म्हणजे फोडण्याची कुटिल नीति) सोडली, त्याप्रमाणें नळराजाच्या भीतीनें परस्परविरुद्ध असलेल्या (जगांतील) धर्मांनींही आपली भेत्तता (निराळेपणा अथवा विरुद्धपणा) सोडली. (उदा०) नळराजा स्वत: अमित्रांना (म्ह० शत्रूंना) जिंकणारा असूनही मित्राला जिंकणारा (म्ह० आपल्या तेजानें सूर्याला फिक्का पाडणारा हा अर्थ घ्यावा.) होता; व तो विचाररूपी द्दष्टीनें युक्त असूनही चारद्दष्टि (हेर हे ज्याचे डोळे आहेत असा अर्थ). होता.” (यावर जगन्नाथांची टीका :---) विरोधप्रतीतीनंतर दुसर्‍या अर्थाची प्रतीति होऊन, ज्या ठिकाणीं, विरोधाचें समाधान होतें, त्याच ठिकाणीं विरोधाभास मानणें इष्ट आहे.” उदा० ‘रिपुराजिरसभाव. भञ्जनोऽप्यरिपुराजिरसभावभञ्जन: ।’ (हा राजा शत्रूंना नामोहरम केल्यामुळें त्या शत्रुसमूहांचा प्रेमविकार व भक्तिभाव नाहींसा करणारा असला तरी, शत्रूंच्या रसभावना नाहींसा करणारा नव्हता हा विरोध (अरि म्ह० शत्रूंच्या पुरांचा म्ह० नगरांचा व अजिर म्ह० अंगणांचा (सभांचा) भेद करणारा, हा दुसरा अर्थ घेऊन वरील वाक्यांतील विरोधाचें सुरवातीलाच, समाधान होत असल्यानें, विरोधाचा उठावच झालेला नाहीं; मग ज्याचा उठावच झालेला नाहीं तो विरोध, चमत्कार तरी काय उत्पन्न करणार ? व चमत्कार उत्पन्न करण्यानें होणारा अलंकार तरी त्याला कोण मानणार ?

येथें रसगंगाधरांतील विरोधमूलक प्रकरण संपलें.