अपस्मार रोगाचीं कारणें .
स्मृतिर्भूतार्थविज्ञानमपश्चपरिवर्जनम्‌ ॥
अपस्मार इति प्रोक्तस्ततोऽयं व्याधिरन्तकृत्‌ ॥१॥
मिथ्यादियोगेन्द्रियार्थकर्मणामतिसेवनात्‌ ॥
विरुद्धमलिनाहारविहारकुपितैर्मलै : ॥२॥
वेगनिग्रहशीलानामहिताशुचिभोजिनाम्‌ ॥
रजस्तमोभिभूतानां गच्छतां च रजस्वलाम्‌ ॥
चेतस्यभिहते पुंसामपस्मारोऽभिजायते ॥४॥
गतगोष्टीच्या ज्ञानास स्मृति म्हणतात व अप हा उपसर्ग ( तिचा ) अभाच सुचवितो , म्हणून ह्मा मारक रोगास अपस्मार म्हणता . ( कारण या रोगाचे मुख्य लक्षण हे की रोगी वेशुद्ध पडतो .) पंचज्ञानेंद्रियांचे विषय व पंचकमेंद्रियांचे विषय यांचा दुरुपयोग , कमी उपयोग किंवा अति उपयोग केल्याने ; विरुद्ध व ओंगळ अशा आहारविहारामुळे वातादि दोषांचा प्रकोप झाल्याने , मलमूत्रांच्या वेगाचा अवरोध केल्याने अपथ्यकर व घाणेरडे असे अन्न खाल्याने , आणि त्याचप्रमाणे काम , क्रोध , शोक , मय व चिंता इत्यादिकांमुळे मनाचा क्षोम झाल्याने हा अपस्मार रोग ( घुरे ) उत्पन्न होतो .
अपस्माराचीं सामान्य लक्षणें .
तम : प्रवेश : संरम्भो दोषोद्रेकहतस्तृति ॥
अपस्मार इति ज्ञेयो गदो घोरश्चतुर्विध : ॥५॥
अपस्मार ( घुरे , फेपरे ) हा एक भयंकर रोग असून त्याचे , वात पित्त व कफ या तीन दोषांच्या प्रकोपापासून होणारे निरनिराळे तीन व तिन्ही दोष मिळून होणारा एक असे चार पकार आहेत . याची सामान्य लक्षणे . :--- रोग्यास अंधारांत शिरल्यासारखे वाटते , तो हातपाय आपटतो व वातादिदोषांच्या वृद्धीमुळे त्याचे स्मरण नष्ट होते .
अपस्माराचें पूर्वरूप .
हृत्कम्प : शून्यता स्वेदो ध्यानं मूर्च्छा प्रमूढता ॥
निद्रानाशश्च तस्मिंस्तु भविष्यति भवन्त्यथ ॥६॥
अपस्मार होण्याच्या पूर्वी ह्रदय कांपणे , चिंता लागणे , मूर्च्छा येणे , इंद्रिये आपापल्या व्यापाराविषयी मूढ होणे , झोप नाणे व काही सुचेनासे होणे ही लक्षणे रोग्याच्या ठायी उत्पन्न होतात .
अपस्माराची पाली .
पक्षाद्वा द्वादशाहाद्वा मासाद्वा कुपिता मला : ॥
अपस्माराय कुर्वन्ति वेगं किञ्चिदथोत्तरम्‌ ॥७॥
देवेवर्षत्यपि यथा भूमौ बीजानि कानिचित्‌ ॥
शरदि प्रतिरोहन्ति तथा व्याधिसमुच्छ्रय : ॥८॥
कुपित झालेल वात , पित्त व कफ या दोषांपासून उद्भवणार्‍या अपस्माराची पाळी रोग्यास अनुक्रमे पंधरा , बारा व पित्ताची तीस दिवसांनी येते . ( म्हणजे वाताची पंधरा , कफाची बारा व पित्ताची तीस दिवसांनी येते .) पण कधी दोषाचा वेग कमी अधिक असल्यास या सांगितलेल्या काळच्या आगेमागेही येते . आता ती सर्वकाल न येता अशी नियमितकालीच का येते या शंकेचे समाधान बीजाच्या द्दष्टान्तावरून होईल . बीज कसे पर्जन्यकाळी जमिनीत पेरले असतांही ते शरत्कालाशिवाय उगवत नाही , त्याचप्रमाणे नियमित काळी येणारे रोग रोग्याच्या ठायी दोषसंचय पुग झाल्याखेरीज उत्पन्न होत नाहीत .
वातापस्माराचीं लक्षणें .
कम्पते सन्दशेद्दन्तान्‌ फेनोद्वामी श्वसत्यपि ॥
परुषारुणकृष्णानि पश्येदुपाणि चानिलात्‌ ॥९॥
वाय़ूपासून झालेल्या अपस्मारांत रोगी कांपतो , दात खातो , व आपल्या डोळयाच्या पोकळीत रूक्ष ( निस्तेज ) तांबूस व काळी अशी रूपे पाहतो ; तसेच त्यास श्वास लागतो व तोंडावाते फेस येतो .
पित्तापस्माराचीं लक्षणें .
पीतफेनाङ्गवक्त्राक्ष : पीतासृग्रूपदर्शन : ॥
स तृष्णोष्णाऽनलव्याप्तलोकदर्शी च पैत्तिक : ॥१०॥
पित्तापस्मार झालेल्या रोग्याचा तोंडातून निघणारा फेस , अंग , तोंड व डोळे हे पिवळे असतात ; व तो आपल्या डोळयांसमोरील पोकळीत पिवळी व तांबडी रूपे आणि सर्वत्र भडकलेल्या अग्नीच्या ज्वाला पाहतो .
कफापस्माराचीं लक्षणें .
शुक्लफेनाङ्गवक्त्राक्ष : शीतो हृष्टाङ्गजो गुरु : ॥
पश्यन शुक्लानि रूपाणि मुच्यते श्लौष्मिकश्चिरात्‌ ॥११॥
रोग्याचे डोळे , तोंड व तोंडातून निघणारा फेस हे पांढरे होणे ; अंग जड , पांढरे ’ गार व रोमांचयुक्त असणे व त्यास डोळयासमोरील पोकळीत पांढरे पदार्थ दिदणे ही लक्षणे द्दष्टीस पडली असता त्यास कफापस्मार झाला म्हणून समजावे . वात व पित्त यांपासून होणार्‍या अपस्मारापेक्षां यात अधिक वेळाने रोग्याची सुटका होते .
त्रिदोषापस्माराचीं लक्षणें .
सर्वैरेतै : समस्तैश्च लिङ्गैर्ज्ञेयास्त्रिदोषज : ॥
अपस्मार : स चासाध्यो य : क्षीणस्याऽनवश्च य : ॥१२॥
वर सांगितलेली वात , पित्त व कफ या तिन्ही दोषापासून होणार्‍या अपस्माराची लक्षणे एकत्र असली म्हणजे त्यास सन्निपातापस्मर म्हणावे . हा असाध्य आहे तसाच क्षीण पुरुषास झालेला अथवा फार दिवस राहिलेला असा जो अपस्मार तोहि असाध्य आहे .
अपस्माराचीं असाध्य लक्षणें .
प्रतिस्फूरन्तं बहुश : क्षीणं प्रचलितभ्रुवम्‌ ॥
नेत्राभ्यां च विकुर्वाणमपरमारो विनाशयेत्‌ ॥१३॥
जो अपस्माराचा रोगी क्षीण झालेला असून वारंवार कांपतो , भुवया चाळवितो व डोळे वांकडेतिकडे करितो तो असाध्य जाणावा .