उत्तरभागः - अध्यायः १६

सनत्कुमार उवाच
पुनरेव महाबुद्धे श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ॥
बहुभिर्बहुधा शब्दैः शब्दितानि मुनीश्वरैः ॥१॥

शैलादिरुवाच ॥
पुनः पुनः प्रवक्ष्यामि शिवरूपाणि ते मुने ॥
बहुभिर्बहुधा शब्दैः शब्दितानि मुनीश्वरैः ॥२॥

क्षेत्रज्ञः प्रकृतिर्व्यक्तं कालात्मेति मुनीश्वरैः ॥
उच्यते कैश्चिदाचार्यैरागमार्णवपारगैः ॥३॥

क्षेत्रज्ञं पुरुषं प्राहुः प्रधानं प्रकृतिं बुधाः ॥
विकारजातं निःशेषं प्रकृतेर्व्यक्तमित्यपि ॥४॥

प्रधानव्यक्तयोः कालः परिणामैककारणम् ॥
तच्चतुष्टयमीशस्य रूपाणां हि चतुष्टयम् ॥५॥

हिरण्यगर्भं पुरुषं प्रधानं व्यक्तरूपिणम् ॥
कथयंति शिवं केचिदाचार्याः परमेश्वरम् ॥६॥

हिरण्यगर्भः कर्तास्य भोक्ता विश्वस्य पूरुषः ॥
विकारजातं व्यक्ताख्यं प्रधानं कारणं परम् ॥७॥

तेषां चतुष्टयं बुद्धेः शिवरूपचतुष्टयम् ॥
प्रोच्यते शंकरादन्यदस्ति वस्तु न किंचन ॥८॥

पिंडजातिस्वरूपी तु कथ्यते कौश्चिदीश्वरः ॥
चराचरशंरीरामि पिंडाख्याखिलान्यपि ॥९॥

सामान्यानि समस्तानि महासामान्यमेव च ॥
कथ्यंते जातिशब्देन तानि रूपाणि धीमतः ॥१०॥

विराट्र हिरण्यगर्भात्मा कैश्चिदीशो निगद्यते ॥
हिरण्यगर्भो लोकानां हेतुर्लोकात्मको विराट् ॥११॥

सूत्राव्याकृतरूपं तं शिवं शंसंति केचन ॥
अव्याकृतं प्रधानं हि तद्रूपं परमेष्ठनः ॥१२॥

लोका येनैव तिष्ठंति सूत्रे मणिगणा इव ॥
तत्सूत्रमिति विज्ञेयं रूपमद्भुतविक्रमम् ॥१३॥

अंतर्यामी परः कैश्चित्कैश्चिदीशः प्रकीर्त्यते ॥
स्वयंज्योतिः स्वयंवेद्यः शिवः शंभुर्महेश्वरः ॥१४॥

सर्वेषामेव भूतानामंतर्यामी शिवः स्मृतः ॥
सर्वेषामेव भूतानां परत्वात्पर उच्यते ॥१५॥

परमात्मा शिवः शंभुः शंकरः परमेश्वरः ॥
प्राज्ञतैजसविश्वाख्यं तस्य रूपत्रयं विदुः ॥१६॥

सुषुप्तिस्वप्नजाग्रंतमवस्थात्रयमेव तत् ॥
विराट् हिरण्यगर्भाख्यमव्याकृतपदाह्वयम् ॥१७॥

तुरीयस्य शिवस्यास्य अवस्थात्रयगामिनः ॥
हिरण्यगर्भः पुरुषः कालइत्येव कीर्तिताः ॥१८॥

तिस्रोऽवस्था जगत्सृष्टिस्थितिसंहारहेतवः ॥
भवविष्णुविरिंचाख्यमवस्थात्रयमीशितुः ॥१९॥

आराध्य भक्त्या मुक्तिं च प्राप्नुवंति शरीरिणः ॥
कर्ता क्रिया च कार्यं च करणं चेति सूरिभिः ॥२०॥

शंभोश्चत्वारि रूपाणि कीर्त्यंते परमेष्ठिनः ॥
प्रमाता च प्रमाणं च प्रमेयं प्रमितिस्तथा ॥२१॥

चत्वार्येतानि रूपाणि शिवस्यैव न संशयः ॥
ईश्वराव्याकृतप्राणविराट्भूतेंद्रियात्मकम् ॥२२॥

शिवस्यैव विकारोऽयं समुद्रस्येव वीचयः ॥
ईश्वरं जगतामाहुर्निमित्तं कारणं तथा ॥२३॥

अव्याकृतं प्रधानं हि तदुक्तं वेदवादिभिः ॥
हिरण्यगर्भः प्राणाख्यो विराट् लोकात्मकः स्मृतः ॥२४॥

महा भूतानि भूतानि कार्याणि इन्द्रियाणि च ॥
शिवस्यैतानि रूपाणि शंसंति मुनिसत्तमाः ॥२५॥

परमात्मा शिवादन्यो नास्तीति कवयोविदुः ॥
शिवजातानि तत्त्वानि पंचविंशन्मनीषिभिः ॥२६॥

उक्तानि न तदन्यानि सलिलादूर्मिवृंदवत् ॥
पंचविंशत्पदार्थेभ्यः शिवतत्त्वं परं विदुः ॥२७॥

तानि तस्मादनन्यानि सुवर्णकटकादिवत् ॥
सदाशिवेश्वराद्यानि तत्त्वानि शिवतत्त्वतः ॥२८॥

जातानि न तदन्यानि मृद्द्रव्यं कुंभभेदवत् ॥
माया विद्या क्रिया शक्तिर्ज्ञानशक्तिः क्रियामयी ॥२९॥

जाताः शिवान्न संदेहः किरणा इव सूर्यतः ॥
सर्वात्मकं शिवं देवं सर्वाश्रयविधायिनम् ॥३०॥

भजस्व सर्वभावेन श्रेयश्चेत्प्राप्तुमिच्छसि ॥३१॥

इति श्रीलिंगमहापुराणे उत्तरभागे षोडशोऽध्यायः ॥१६॥