तमध्वरे विश्वजिति क्षितीशं नि:शेषविश्राणितकोशजातम् ।
उत्पातविद्यो गुरूदक्षिणार्थी कौत्स: प्रपेदे वरतन्तुशिष्य: ॥१॥
स मृण्मये वीतहिरण्मयत्वात्पात्रे निधायाघ्र्यमनर्घशील: ।
श्रुतप्रकाशं यशसा प्रकाश: प्रत्युज्जगामातिथिमातिथेय: ॥२॥
तमर्चयित्वा विधिवद्विधिज्ञस्तपोधनं मानधनाग्रयायी ।
विशांपतिर्विष्टरभाजमारात्कृताञ्जलि: कृत्यविदित्युवाच ॥३॥
अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतामृषीणां कुशाग्रबुद्धे कुशली गुरूस्ते ।
यतस्त्वया ज्ञानमशेषमाप्तं लोकेन चैतन्यमिवोष्णरश्मे: ॥४॥
कायेन वाचा मनसाओइ शश्वद्यत्संभृतं वासवधैर्यलोपि ।
आपाद्यते न व्ययमन्तरायै: कच्चिन्महर्षेस्त्रिविधं तपस्तत् ॥५॥
आधारबन्धप्रमुखै: प्रयत्नै: संवर्धितानां सुतनिर्विशेषम् ।
कच्चिन्न वाय्वादिरूपप्लवो व: श्रमच्छिदामाश्रमपादपानाम् ॥६॥
क्रियानिमित्तेश्वपि वत्सलत्वादभग्नकामा मुनिभि: कुशेषु ।
तदङ्कशय्याच्युतनाभिनाला कच्चिन्मृगीणामनघा प्रसूति: ॥७॥
निर्वत्यते यैर्नियमाभिषेको येभ्यो निवापाञ्जलय: पितृणाम् ।
तान्युञ्छषष्ठाङ्कितसैकतानि शिवानि वस्तीर्थजलानि कच्चित् ॥८॥
नीवारपाकादि कडंगरीयैरामृश्यते जानपदैर्न कच्चित् ।
कालोपपन्नातिथिकल्प्यभागं वन्यं शरीरस्थितिसाधनं व: ॥९॥
अपि प्रसन्नेन महर्षिणा त्वं सम्यग्विनीयानुमतो गृहाय ।
कालो त्द्ययं संक्रमितुं द्वितीयं सर्वोपकारक्षममाश्रमं ते ॥१०॥
तवार्हतो नाभिगमेन तृप्तं मनो नियोगक्रिययोत्सुकं मे ।
अप्याज्ञया शासितुरात्मना वा प्राप्तोऽसि संभावयितुं वनान्माम् ॥११॥
इत्यघ्र्यपात्रानुमितव्ययस्य रघोरूदारामपि गां निशम्य ।
स्वार्थोपपत्तिं प्रति दुर्बलाशस्तमित्यवोचद्वरतन्तुशिष्य: ॥१२॥
सर्वत्र नो वार्तमवेहि राजन्नाथे कुतस्त्वय्यशुभं प्रजानाम् ।
सूर्ये तपत्यावरणाय दृष्टे: कल्पेत लोकस्य कथं तमिस्रा ॥१३॥
भक्ति: प्रतीक्ष्येषु कुलोचिता ते पूर्वान्महाभाग तयातिशेषे ।
व्यतीतकालस्त्वहमभ्युपेतस्त्वामर्थिभावादिति मे विषाद: ॥१४॥
शरीरमात्रेण नरेन्द्र तिष्ठन्नाभासि तीर्थप्रतिपादितद्र्धि: ।
आरण्यकोपात्तफलप्रसूति: स्तम्बेन नीवार इवावशिष्ट: ॥१५॥
स्थाने भवानेकनराधिप: सन्नकिंचनत्वं मखजं व्यनक्ति ।
पर्यायपीतस्य सुरैर्हिमांशो: कलाक्षय: श्लाघ्यतरो हि वृद्धे: ॥१६॥
तदन्यतस्तावदनन्यकार्यो गुर्वर्थमाहर्तुमहं यतिष्ये ।
स्वस्त्यस्तु ते निर्गलिताम्बुगर्भं शरद्घनं नार्दति चातकोऽपि ॥१७॥
एतावदुक्त्वा प्रतियातुकामं शिष्यं महर्षेर्नृपतिर्निषिध्य ।
किं वस्तु विद्वन्गुरवे प्रदेयं त्वया कियद्वेति तमन्वयुङ्क्त ॥१८॥
ततो यथावद्विहिताध्वराय तस्मै स्मयावेशविवर्जिताय ।
वर्णाश्रमाणां गुरवे स वर्णी विचक्षण: प्रस्तुतमाचचक्षे ॥१९॥
समाप्तविद्येन मया महर्षिर्विज्ञापितोऽभूद्गुरूदक्षिणायै ।
स मे चिरायास्खलितोपचारां तां भक्तिमेवागणयत्पुरस्तात् ॥२०॥
निर्बन्धसंजातरूषार्थकाश्र्यमचिन्तयित्वा गुरूणाहमुक्त: ।
वित्तस्य विद्यापरिसंख्यया मे कोटीश्चतस्रो दश चाहरेति ॥२१॥
सोऽहं सपर्याविधिभाजनेन मत्वा भवन्तं प्रभुशब्दशेषम् ।
अभ्युत्सहे संप्रति नोपरोद्धुमल्पेतरत्वाच्छ्रुतनिष्क्रयस्य ॥२२॥
इत्थं द्विजेन द्विजराजकान्तिरावेदितो वेदविदां वरेण ।
एनोनिवृत्तेन्द्रियवृत्तिरेनं जगाद भूयो जगदेकनाथ: ॥२३॥
गुर्वर्थमर्थी श्रुतपारदृश्वा रघो: सकाशादनवाप्य कामम् ।
गतो वदान्यान्तरमित्ययं मे मा भूत्परीवादनवावतार: ॥२४॥
स त्वं प्रशस्ते महिते मदीये वसंश्चतुर्थोऽग्निरिवाग्निगारे ।
द्वित्राण्यहान्यर्हसि सोढुमर्हन् यावद्यते साधयितुं त्वदर्थम् ॥२५॥
तथेति तस्यावितथं प्रतीत: प्रत्यग्रहीत्संगरमग्रजन्मा ।
गामात्तसारां रघुरप्यवेक्ष्य निष्क्रष्टुमर्थं चकमे कुबेरात् ॥२६॥
वसिÅमन्त्रोक्षणजात्प्रभावादुदन्वदाकाशमहीधरेषु ।
मरूत्सखस्येव बलाहकस्य गतिर्विजघ्ने न हि तद्रथस्य ॥२७॥
अथाधिशिश्ये प्रयत: प्रदोषे रथं रघु: कल्पितशस्त्रगर्भम् ।
सामन्तसंभावनयैव धीर: कैलासनाथं तरसा जिगीषु: ॥२८॥
प्रात: प्रयाणाभिमुखाय तस्मै सविस्मया: कोषगृहे नियुक्ता: ।
हिरण्मयीं कोषगृहस्य मध्ये वृष्टिं शशंसु: पतितां नभस्त: ॥२९॥
स भूपतिर्भासुरहेमराशिं लब्धं कुबेरादभियास्यमानात् ।
दिदेश कौत्साय समस्तमेव पादं सुमेरोरिव वज्रभिन्नम् ॥३०॥
जनस्य साकेतनिवासिनस्तौ द्वावप्यभूतानभिनन्द्यस¶वौ ।
गुरूप्रदेयाधिकनि:स्पृहोऽर्थी नृपोऽर्थिकामादधिकप्रदश्च ॥३१॥
अथोष्टÕवामीशतवाहितार्थं प्रजेश्वरं प्रीतमना महर्षि: ।
स्पृशन्करेणानतपूर्वकायं संप्रस्थितो वाचमुवाच कौत्स: ॥३२॥
किमत्र चित्रं यदि कामसूर्भूर्वृत्ते स्थितस्याधिपते: प्रजानाम् ।
अचिन्तनीयस्तु तव प्रभावो मनीषितं द्यौरपि येन दुग्धा ॥३३॥
आशास्यमन्यत्पुनरूक्तभूतं श्रेयांसि सर्वाण्यधिजग्मुषस्ते ।
पुत्रं लभस्वात्मगुणानुरूपं भवन्तमीड्यं भवत: पितेव ॥३४॥
इत्थं प्रयुज्याशिषमग्रजन्मा राज्ञे प्रतीयाय गुरो: सकाशम् ।
राजापि लेभे सुतमाशु तस्मादालोकमर्कादिव जीवलोक: ॥३५॥
ब्राह्मे मुहूर्ते किल तस्य देवी कुमारकल्पं सुषुवे कुमारम् ।
अत: पिता ब्रह्मण एव नाम्ना तमात्मजन्मानमजं चकार ॥३६॥
रूपं तदोजस्वि तदेव वीर्यं तदेव नैसर्गिकमुन्नतत्वम् ।
न कारणात्स्वाद्भिभिदे कुमार: प्रवर्तितो दीप इव प्रदीपात् ॥३७॥
उत्पातविद्यं विधिद्गुरूभ्यस्तं यौवनोद्भेदविशेषकान्तम् ।
श्री: साभिलाषापि गुरोरनुज्ञां धीरेव कन्या पितुराचकाङ्क्ष ॥३८॥
अथेश्वरेण क्रथकैशिकानां स्वयंवरार्थं स्वसुरिन्दुमत्या: ।
आप्त: कुमारानयनोत्सुकेन भोजेन दूतो रघवे विसृष्ट: ॥३९॥
तं श्लाघ्यसंबन्धमसौ विचिन्त्य दारक्रियायोग्यदशश्च पुत्रम् ।
प्रस्थापयामास ससैन्यमेनमृद्धां विदर्भाधिपराजधानीम् ॥४०॥
तस्योपकार्यारचितोपचारा वन्येतरा जानपदोपदाभि: ।
मार्गे निवासा मनुजेन्द्रसूनोर्बभूवुरूद्यानविहारकल्पा: ॥४१॥
स नर्मदारोधसि सीकराद्र्रैर्मरूद्भिरानर्तितनक्तमाले ।
निवेशयामास विङघिताध्वा क्लान्तं रजोधूसरकेतु सैन्यम् ॥४२॥
अथोपरिष्टाद्भ्रमरैभ्र्रमद्भिः प्राक्सूचितान्त:सलिलप्रवेश: ।
निर्धौतदानामलगण्डभित्तिर्वन्य: सरित्तो गज उन्ममज्ज ॥४३॥
नि:शेषविक्षालितधातुनापि वप्रक्रियामृक्षवतस्तटेषु ।
नीलोध्र्वरेखाशबलेन शंसन्दन्तद्वयेनाश्मविकुण्ठितेन ॥४४॥
संहारविक्षेपलघुक्रियेण हस्तेन तीराभिमुख: सशब्दम् ।
बभौ स भिन्दन्बृहतस्तरंगान्वार्यर्गलाभङ्ग इव प्रवृत्त: ॥४५॥
शैलोपम: शैवलमञ्जरीणां जालानि कर्षन्नुरसा स पश्चात् ।
पूर्वं तदुत्पीडितवारिराशि: सरित्प्रवाहस्तटमुत्ससर्प ॥४६॥
तस्यैकनागस्य कपोलभित्त्यो र्जलावगाहक्षणमेकशान्ता ।
वन्येतरानेकपदर्शनेन पुनर्दिदीपे मददुर्दिनश्री: ॥४७॥
सप्तच्छदक्षीरकटुप्रवाहमसत्द्यमाघ्राय मदं तदीयम् ।
विलङ्घिताधोरणतीव्रयत्ना: सेनागजेन्द्रा विमुखा बभूवु: ॥४८॥
स च्छिन्नबन्धद्रुतयुग्यशून्यं भग्नक्षपर्यस्तरथं क्षणेन ।
रामापरित्राणविहस्तयोधं सेननिवेशं तुमुलं चकार ॥४९॥
तमापतन्तं नृपतेरवध्यो वन्य: करीति श्रुतवान्कुमार: ।
निर्वर्तयिष्यन्विशिखेन कुम्भे जघान नात्यायतकृष्टशाङ्गý: ॥५०॥
स विद्धमात्र: किल नागरूपमुत्सृज्य तद्विस्मितसैन्यदृष्ट: ।
स्फुरत्प्रभामण्डलमध्यवर्ति कान्तं वपुव्र्योमचर: प्रपेदे ॥५१॥
अथ प्रभावोपनतै: कुमारं कल्पद्रुमोत्थैरवकीर्य पुष्पै: ।
उवाच वाग्मी दशनप्रभाभि: संवर्धितोर:स्थलतारहार: ॥५२॥
मतङ्गशापादवलेपमूलादवाप्तवानस्मि मतङ्गजत्वम् ।
अवेहि गन्धर्वपतेस्तनूजं प्रियंवदं मां प्रियदर्शनस्य ॥५३॥
स चानुनीत: प्रणतेन पश्चान्मया महर्षिर्मृदुतामगच्छत् ।
उष्णत्वमग्न्यातपसंप्रयोगाच्छैत्यं हि यत्सा प्रकृतिर्जलस्य ॥५४॥
इक्ष्वाकुवंशप्रभवो यदा ते भेत्स्यत्यज: कुम्भमयोमुखेन ।
संयोक्ष्यसे स्वेन वपुर्महिम्ना तदेत्यवोचत्स तपोनिधिर्माम् ॥५५॥
संमोचित: सत्त्ववता त्वयाहं शापाच्चिरप्रार्थितदर्शनेन ।
प्रतिप्रियं चे»वतो न कुर्यां वृथा हि मे स्यात्स्वपदोपलब्धि: ॥५६॥
संमोहनं नाम सखे ममास्त्रं प्रयोगसंहारविभक्तमन्त्रम् ।
गान्धर्वमादत्स्व यत: प्रयोक्तुर्न चारिहिंसा विजयश्च हस्ते ॥५७॥
अलं ह्रिया मां प्रति यन्मुहूर्तं दयापरोऽभू: प्रहरन्नपि त्वम् ।
तस्मादुपच्छन्दयति प्रयोज्यं मयि त्वया न प्रतिषेधरौक्ष्यम् ॥५८॥
तथेत्युपस्पृश्य पय: पवित्रं सोमोद्भवाया: सरितो नृसोम: ।
उदङ्मुख: सोऽस्त्रविदस्त्रमन्त्रं जग्राह तस्मान्निगृहीतशापात् ॥५९॥
एवं तयोरध्वनि दैवयोगादासेदुषो: सख्यमचिन्त्यहेतु ।
एको ययौ चैत्ररथप्रदेशान्सौराज्यरम्यानपरो विदर्भान् ॥६०॥
तं तस्थिवांसं नगरोपकण्ठे तदागमारूढगुरूप्रहर्ष: ।
प्रत्युज्जगाम क्रथकैशिकेन्द्रश्चन्द्रं प्रवृद्धोर्मिरिवोर्मिमाली ॥६१॥
प्रवेश्य चैनं पुनरग्रयायी नीचैस्तथोपाचरदर्पितश्री: ।
मेने यथा तत्र जन: समेतो वैदर्भमागन्तुमजं गृहेशम् ॥६२॥
तस्याधिकारपुरूषै: प्रणतै: प्रदिष्टां
प्राग्द्वारवेदिविनिवेशितपूर्णकुम्भाम्।
रम्यां रघुप्रतिनिधि: स नवोपकार्यां
बाल्यात्परामिव दशां मदनोऽध्युवास ॥६३॥
तत्र स्वयंवरसमाहृतराजलोकं
कन्याललाम कमनीयमजस्य लिप्सो:।
भावावबोधकलुषा दयितेव रात्रौ
निद्रा चिरेण नयनाभिमुखी बभूव ॥६४॥
तं कर्णभूषणनिपीडितपीवरांसं
शय्योत्तरच्छदविमर्दकृशाङ्गरागम् ।
सूतात्मजा: सवयस: प्रथितप्रबोधं
प्राबोधयन्नुषसि वाग्भिरूदारवाच: ॥६५॥
रात्रिर्गता मतिमतां वर मुWच शय्यां
धात्रा द्विधैव ननु धूर्जगतो विभक्ता ।
तामेकतस्तव बिभर्ति गुरूर्विनिद्ररू
स्तस्या भवानपरधुर्यपदावलम्बी ॥६६॥
निद्रावशेन भवताप्यनवेक्षमाणा
पर्युत्सुकत्वमबला निशि खण्डितेव ।
लक्ष्मीर्विनोदयति येन दिगन्तलम्बी
सोऽपि त्वदाननरूचिं विजहाति चन्द्र: ॥६७॥
तद्वल्गुना युगपदुन्मिषितेन तावत्रू
सद्य: परस्परतुलामधिरोहतां द्वे ।
प्रस्पन्दमानपरूषेतरतारमन्तरू
श्चक्षुस्तव प्रचलितभ्रमरं च पद्मम् ॥६८॥
वृन्ताच्छ्लथं हरति पुष्पमनोकहानां
संसृज्यते सरसिजैररूणांशुभिन्नै: ।
स्वाभाविकं परगुणेन विभातवायु:
सौरभ्यमीप्सुरिव ते मुखमारूतस्य ॥६९॥
ताम्रोदरेषु पतितं तरूपल्लवेषु
निर्धौतहारगुलिकाविशदं हिमाम्भ:
आभाति लब्धपरभागतयाधरोष्ठे
लीलास्मितं सदशनार्चिरिव त्वदीयम् ॥७०॥
यावत्प्रतापनिधिराक्रमते न भानुरू
रह्नाय तावदरूणेन तमो निरस्तम् ।
आयोधनाग्रसरतां त्वयि वीर याते
किं वा रिपूंस्तव गुरू: स्वयमुच्छिनत्ति ॥७१॥
शय्यां जहत्युभयपक्षविनीतनिद्रा:
स्तम्बेरमा मुखरशृङ्खलकर्षिणस्ते ।
येषां विभाति तरूणारूणरागयोगारू
»िन्नाद्रिगैरिकतटा इव दन्तकोशा: ॥७२॥
दीर्घेष्वमी नियमिता: पटमण्डपेषु
निद्रां विहाय वनजाक्ष वनायुदेश्या: ।
वक्त्रोष्मणा मलिनयन्ति पुरोगतानि
लेत्द्यानि सैन्धवशिलाशकलानि वाहा: ॥७३॥
भवति विरलभक्तिम्र्लानपुष्पोपहार:
स्वकिरणपरिवेषोद्भेदशून्या: प्रदीपा: ।
अयमपि च गिरं नस्त्वत्प्रबोधप्रयुक्तारू
मनुवदति शुकस्ते मञ्जुवाक्पञ्जरस्थ: ॥७४॥
इति विरचितवाग्भिर्बन्दिपुत्रै: कुमार:
सपदि विगतनिद्रस्तल्पमुज्झांचकार ।
मदपटुनिनदद्भिर्बोधितो राजहंसै:
सुरगज इव गाङ्गं सैकतं सुप्रतीक: ॥७५॥
अथ विधिमवसाय्य शास्त्रदृष्टं
दिवसमुखोचितमञ्चिचताक्षिपक्ष्मा ।
कुशलविरचितानुकूलवेश:
क्षितिपसमाजमगात्स्वयंवरस्थम् ॥७६॥
इति श्रीकालिदासकृते रघुवंशे महाकाव्ये पंचम: सर्ग: ॥