निधाय हृदि विश्वेशं विधाय गुरुवन्दनम् ।
बालानां सुखबोधाय क्रियते तर्कसंग्रह ॥१ ॥
दीपिका
विश्वेश्वरं साम्बमूर्तिं प्रणिपत्य गिरां गुरुम् ।
टीकां शिशुहितां कुर्वे तर्कसंग्रहदीपिकाम् ॥
चिकीर्षितस्य ग्रनथस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थं
शिष्टाचारानुमितश्रुतिबोधितकर्तव्यताक्- इष्टदेवतानमस्कारात्मकं
मङ्गलं शिष्यशिक्षायै ग्रन्थतो निबध्नंश्चिकीर्षितं प्रतिजानीते ।
निधायेति । ननु मङ्गलस्य समाप्तिसाधनत्वं नास्ति । मङ्गले कृतेऽपि
किरणवल्यादौ समाप्त्यदर्शनात्, मङ्गलाभावेऽपि कादम्बर्मादौ
समाप्तिदर्शनाच्च अन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्यभिचारादिति चेत् न ।
किरणावल्यादौ विघ्नबाहुल्यात्समाप्त्यभावः । कादम्बर्यादौ ग्रन्थाद्वहिरेवमङ्गलं कृत्मतो न व्यभिचारः ।
ननु मङ्गलस्य (ग्रन्थादौ)कर्तव्यत्वे किं प्रमाणमिति चेत् न ।
शिष्टाचारानुमितश्रुतेरेव्प्रमाणत्वात् ।
तथा हि मङ्गलंवेद- बोधित्कर्तव्यताकमलौकिकाविगीतशिष्टाचारविषयत्वाद्दर्शादिवत् ।
भोजनादौ व्यभिचार वारणाय अलौकिकेति ।
रात्रिश्राद्धादौव्यभिचारवारणाय अविगीतेति ।
शिष्टपदं स्पष्टार्थम् । नकुर्यान्निष्फलं कर्म इति जलताडनादेरपि निषिद्धत्वात् ।
तर्क्यन्तेप्रतिपाद्यन्ते इति तर्काः द्रव्यादिपदार्थास्तेषां संग्रहः संक्षेपेणस्वरूपकथनं क्रियत इत्यर्थः ।
कस्मै प्रयोजनायेत्यत आह ।सुखबोधायेति ।
सुखेनानायासेन यो बोधः पदार्थज्ञानं तस्मा इत्यर्थः ।
ननु बहुषु तर्कग्रथेषु सत्सु किमर्थम्पूर्वोऽयं ग्रन्थः क्रियत इत्यत आह ।
बालानामिति ।
तेषामतिविस्तृतत्वाद्वालानां बोधो न जायत इत्यर्थः ।
ग्रहणधारणपुटुर्बालः न तु स्तनन्धयः ।
किं कृत्वा क्रियत इत्यत आह ।
निधायेति ।
विश्वेशं जगन्नियन्तारम् ।
हृदि निधाय नितरां स्थापयित्वा सदा तद्धयानपरो भूत्वेत्यर्थः ।
गुरूणां
विद्यागुरूणां, वन्दनं नम्स्कारं, विधाय कृत्वेत्यर्थः ॥
द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाऽभावाः सप्तपदार्थाः ॥२ ॥
दीपिका
पदार्थान् विभ्जते । द्रव्येति ।
पदस्यार्थः पदार्थः इति व्युत्पत्त्याभिधेयत्वं पदार्थसामान्यलक्षणम् (लभ्यते)।
ननु विभागादेव सप्तत्वे सिद्धे सप्त (पद)ग्रहणं व्यर्थमिति चेत्, न अधिकसंख्याव्यवच्छेदार्थकत्वात् ।
नन्वतिरिक्तः पदार्थः प्रमितो वा न वा ।
नाऽद्यः प्रमितस्य निषेधायोगात् ।
न द्वितीयःप्रतियोगिप्रमितिं विना निषेधानुपपत्तेरिति चेत्, न ।
पदार्थत्वंद्रव्यादिसप्तान्यतमत्वव्याप्यमिति व्यवच्छेदार्थकत्वात्
(सप्तग्रहणम्)। ननु सप्तान्यतमत्वं सप्तभिन्नभिन्नत्वमिति वक्तव्यम् ।
सप्तभिन्नस्याप्रसिद्धया कथं सप्तान्यतमत्वव्याप्तिनिश्चय इति चेत्, न ।
द्रव्यादिसप्तान्यतमत्वं नाम द्रव्यादिभेदसप्तकाभाववत्त्वम् ।
अतो दोषविरहात् ।
एवमग्रेऽपि द्रष्टव्यम् ॥
तत्र द्रव्याणी पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि नवैव ॥३ ॥
दीपिका
दव्यं (द्रव्याणि)विभजते ।
तत्रेति ।
तत्र द्रव्यादिमध्ये ।
द्रव्याणि नवैवेत्यन्वयः ।
कानि तानि इत्यत आह ।
पृथिवीति ।
ननु तमसो दशमद्रव्यस्य विद्यमानत्वात्कथं नवैव द्रव्याणीति । तथा हि ।
नीलं तमश्चलतीत्यबाधितप्रतीतिबलान्नीलरूपाधारतया क्रियाधारतया च
तमसो द्रव्यत्वं ताव्त् सिद्धम् ।
तत्र तमसो नाकाशादिपञ्चकेऽन्तर्भावः रूपवत्त्वात् ।
अत एव न वायौ, स्पर्शाभावात् सदागतिमत्त्वाभावाच्च ।
नापि तेजसि, भास्वरूपाभावात् उष्णस्पर्शाभावाच्च ।
नापि जले, शीतस्पर्शाभावात् नीलरूपवत्त्वाच्च ।
नापि पृथिव्यां, गन्धाभावात् स्पर्शरहितत्वाच्च । तस्मात्तमो दशमद्रव्यमिति चेत्, न ।
तमसस्तेजोऽभावरूपत्वात् ।
तथा हि ।
तमो न रूपिद्रव्यमालोकासहकृतचक्षुर्ग्राह्यत्वादालोकाभाववत् ।
रूपिद्रव्यचाक्षुषप्रमायामालोकस्य कारणत्वात् ।
तस्मात् प्रौढप्रकाशकतेजस्सामान्याभावस्तमः, तत्र नीलं तमश्चलति इति
प्रत्ययो भ्रमः ।
अतो नव द्रव्याणीति सिद्धम् ।
द्रव्यत्वजातिमत्त्वं गुणवत्त्वं वा द्रव्यसामान्यलक्षणम् । लक्ष्यैकदेशावृत्तित्वमव्याप्तिः ।
यथा गोः कपिलत्वम् ।
अलक्ष्ये लक्षणस्य वर्तनमतिव्याप्तिः ।
यथा गोःश्रृङ्गित्वम् ।
लक्ष्यमात्रावृत्तित्वमसंभवः ।
यथा गोरेकशफवत्त्वम् ।
एतद्दूषणत्रयरहितधर्मो लक्षणम् ।
स एवासाधारणधर्म इत्युच्यते ।
लक्षयतावच्छेदकसमनियतत्वमसाधारणत्वम् ।
व्यावर्तकस्यैव
लक्षणत्वे व्यावृत्तावभिदेयत्वादौ चातिव्याप्तिरतस्तद्वारणाय तद्भिन्नत्वं धर्मविशेषणं देयम् ।
व्यवहारस्यापि लक्षणप्रयोजनत्वे तन्न देयम् । व्यावृत्तेरपि व्यवहारसाधनत्वात् ।
ननु गुणवत्त्वं न द्रव्यलक्षणम्, आद्यक्षणावच्छिन्नघटे उत्पन्नविनिष्टघटे चाव्याप्तेरिति चेत्, न ।
गुणसमानाधिकरणसत्ताभिन्नजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् ।
नन्वेवमपि एकं रूपं रसात्पृथक् इति व्यवहाराद्रूपादावतिव्याप्तिरिति चेत्, न ।
एकार्थसमवायादेव तादृशव्यवहारोपपत्तौ गुणे गुणानङ्गीकारात् ।
रूप- रस- गन्ध- स्पर्श- संख्या- परिमाण- पृथक्त्व- संयोग- विभाग- पर्
अत्वा- ऽपरत्व- गुरूत्व- द्रवत्व- स्नेह- शब्द- बुद्धि- सुख- दुःखेच्छा
द्वेष- प्रयत्न- धर्माधर्म- संस्काराः चतुर्विंशतिर्गुणाः ॥४ ॥
दीपिका
गुणान्विभजते ।
रूपेति ।
द्रव्यकर्मभिन्नत्वे सति सामान्यवान् गुणः ।
गुणत्वजातिमान्वा ।
ननु लघुत्वकठिनत्वमृदुत्वादीनां विद्यमानत्वात् कथं चतुर्विंशतिर्गुणा इति चेत्, न ।
लघुत्वस्य गुरूत्वाभावरूपत्वान्मृदुत्वकठिनत्वयोः अवयवसंयोगविशेषत्वात् ।
उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चनप्रसारणगमनानि पञ्च कर्माणि ॥५ ॥
दीपिका
कर्म विभजते ।
उत्क्षेपणेति ।
संयोगभिन्नत्वे सति संयोगासमवायिकारणं कर्म कर्मत्वजातिमद्वा ।
भ्रमणादीनामपि गमने अन्तर्भावान्न पञ्चत्वविरोधः ॥
परमपरं चेति द्विविधं सामान्यम् ॥६ ॥
दीपिका
सामान्यं विभजते ।
परमिति ।
परमधिकदेशवृत्ति ।
अपरं न्यूनदेशवृत्ति ।
सामान्यादिचतुष्टये जातिर्नास्ति ॥
नित्यद्रव्यवृत्तयो विशेषास्त्वनन्ता एव ॥७ ॥
दीपिका
विशेषं विभजते ।
नित्येति ।
पृथिव्यादिचतुष्टयपरमाणवः आकाशादिपञ्चकं च नित्यद्रव्याणि ।
समवायस्त्वेक एव ॥८ ॥
दीपिका
समवायस्य भेदो नास्तीत्याह । समवायस्त्विति ।
अभावश्चतुर्विधः - प्रागभावः, प्रध्वंसाभावः,
अत्यन्ताभावः, अन्योन्याभावश्चेति ॥९ ॥
दीपिका
अभावं विभजते ।
प्रागभावेति ।