श्रीगणेशाय नमः ।
जयजय अनंतशायी करुणाकरा । निजभक्त हृदयारविंद भ्रमरा ।
विश्वव्यापका गुणसमुद्रा । परात्परा जगदुद्धारका ॥१॥
तूं आपल्या दासाचें सगुण चरित्र । स्वयें वदविता राजीव नेत्र ।
मी तरी वक्ता नव्हें स्वतंत्र । असें परतंत्र तुज अधीन ॥२॥
प्रभंजनाच्या योगें जाण । डोले तृणाचें बुझावण ।
तेवीं आमुचे बुद्धिसी होय स्फुरण । तें तुझे सत्तेनें पांडुरंगा ॥३॥
पांवा वाजत नानारीतीं । ऐसें अज्ञान जन बोलती ।
परी वाजिवणारासि नोळखती । अविवेक मती करोनियां ॥४॥
वृक्षासि उर्वीचा आधार । भूमी ऐसे उमटती अंकुर ।
तेवीं मी बोललों उणे पुरें । परी निमित्त समग्र तुजवरी ॥५॥
जये ठायीं उगवला तरु । तेथूनि सर्वथा नयेचि सरुं ।
तेवीं आदिअंतीं आह्मांसि आधारुं । शार्ङगधरु तूं एक ॥६॥
श्रोता वक्ता तूंचि एक सर्व । आणिक पाहतां नसेची ठाव ।
आतां कृपादृष्टीनें पाहोनि देवें । भावार्णव उतरावा ॥७॥
मागिलें अध्यायीं कथा अद्भुत । पंढरीसि जाऊनि एकनाथ ।
भानुदासाचें चरित्र अद्भुत । गायिलें कीर्तनांत निजप्रीतीं ॥८॥
संत-महंत भाविकजन । ऐकोनि संतोष पावलें मन ।
म्हणती धन्य क्षेत्र प्रतिष्ठान । श्रीनाथ दर्शन त्यालागीं ॥९॥
मानवी नव्हेचि एकनाथ । पांडुरंग अवतरला साक्षात ।
कानीं ऐकतांचि आत्मस्तुत । मग सत्वर उठत तेथुनी ॥१०॥
मग देउळीं जाऊनी निजप्रीतीनें । पांडुरंगासि भेटती आपण ।
करोनि ब्राह्मण संतर्पण । देवासि पुसोन चालिले ॥११॥
पंढरीचा महिमा अति विशेष । नाथासि आठवे रात्रंदिवस ।
सत्कीर्ति सांगती लोकांस । मग प्रतिष्ठानास पावले ॥१२॥
नगरासमीप येतां जाण । उद्धवासि कळले वर्तमान ।
क्षेत्रवासी समस्त जन । सामोरे धांवोनि येतसे ॥१३॥
चित्तीं भावोनि पांडुरंगमूर्ती । श्रीनाथासि सद्भावें नमस्कार करिती ।
सप्रेम भावें आलिंगन देती । आनंद चित्तीं न समाये ॥१४॥
दिंडया पताका उभारुनि समस्त । कीर्तन करीत चालले नाथ ।
मार्गी मंडप घसनी होत । जन अद्भुत मिळाले ॥१५॥
ऐशा आनंद गजरें निश्चित्ती । एकनाथ मंदिरीं प्रवेशती ।
मग उजळोनि मंगळारती । रुक्मिणीपती वोवाळिला ॥१६॥
ऐशारीतीं तये वेळे । पंढरीची यात्रा जाहली सुफळ ।
उद्धव सद्गुरुभक्त प्रेमळ । बैसला जवळ ते समयीं ॥१७॥
विष्णु अर्चन पुराण श्रवण । सदावर्त हरिकीर्तन ।
हें सर्वदा चालतसे जाण । एकही न्यून पडेना ॥१८॥
तों प्रतिष्ठान क्षेत्रांत साचार । एक श्रीपाद संन्यासि होता थोर ।
जिंतोनि षड्‌वैरि विकार । परमहंस सत्वर मग झाला ॥१९॥
सर्वभूतीं भगवद्भावो । उणापुरा न दिसेचि ठावो ।
जयासि रंक आणि रावो । ठायांठाव दिसेना ॥२०॥
मशक आणि गज निश्चिती । श्वपच द्विपद सारिखे भासती ।
जे जे दृष्टीसि प्राणी पडती । दंडवत त्यांप्रती घालितसे ॥२१॥
गांवींचें ब्राह्मण परस्परें । म्हणती श्रीपाद हा असतां थोर ।
महंती न धरीच अणुमात्र । करितो नमस्कार सर्वांसी ॥२२॥
अंत्यज अथवा ब्राह्मण । धेनु मार्जार अथवा श्वान ।
सूकर पक्षीयांसि देखोन । सद्भावें नमन करीतसे ॥२३॥
उचनीच वर्ण यात । कांहीं नयेचि चित्तांत ।
मंत्र चळाला असेल सत्य । संचार निश्चित जाहला ॥२४॥
एक म्हणती ज्याचा तोचि जाण । आपुल्यासि काय प्रयोजन ।
परमहंसासि याति वर्ण । नलगे पाहुणें सर्वथा ॥२५॥
क्षेत्रवासी ऐशा रीतीं । कोणी निंदिती कोणी स्तविती ।
परी सुखदुःख सर्वथा नयेचि चित्तीं । विदेहस्थिती तयाची ॥२६॥
परी एक नेम धरीला त्याणें । एकनाथाचें घ्यावें दर्शन ।
एकाग्र करोनि चित्त जाण । ऐकावें कीर्तन निजप्रीतीं ॥२७॥
सर्वभूतीं दंडवत करित । आणि श्रीनाथदर्शन घेत ।
सर्वकाळ संतोष चित्त । स्वानंद भरित मानसीं ॥२८॥
ऐसे लोटतां दिवस बहुत । तों चरित्र वर्तलें एक अघटित ।
दंडवत स्वामी नमस्कारित । स्नानासि येत गंगातीरीं ॥२९॥
तो गंगेंत गाढव बुडालें जाण । तें वाहत आलें गतप्राण ।
पूर गेलिया वोहटून । पडिलें फुगोन वाळुवंटीं ॥३०॥
तंव दंडवतस्वामीं येऊनि तेथें । गर्दभ प्रेतासि नमस्कारित ।
देखोनि ब्राह्मण हांसती समस्त । चैतन्य यांत नसे कीं ॥३१॥
तुम्हीं स्वामी सर्वज्ञ मूर्ती । नमस्कार केला कवणाप्रती ।
ऐकोनि द्विजांची वचनोक्ती । मग ते पाहती विलोकुनी ॥३२॥
तों सत्यचि मारोनि पडिलें प्रेत । पोट फुगलें असें बहुत ।
ब्राह्मण म्हणती जरी उठवाल प्रेत । तरी सत्वभावार्थ तुमचा ॥३३॥
तुम्ही आत्मवत मानूनि हे जगती । नमस्कार करितां सर्वांभूतीं ।
गर्दभ उठवाल निश्चिती । तरी सत्यप्रतीती हे मानूं ॥३४॥
द्विजाचे वचन ऐकोनि ऐसें । मग काय बोलत परमहंस ।
चराचरीं आत्मा व्यापक असे । प्रार्थिले तयास तये वेळीं ॥३५॥
म्हणे देवाधिदेवा पंढरीराया । तुम्ही सांडिलें याचीया ठाया ।
प्रेतरुप दिसे गदर्भाची काया । तरी दंडवत वाया गेलें कीं ॥३६॥
इतुकें वचन बोलतां तेथें । तों चरित्र वर्तलें एक अघटित ।
गर्दभाचें प्रेत पडिलें होतें । तें झालें जिवंत ते समयीं ॥३७॥
फुरफुरोनि झाडिले नाक कान । उभें ठाकलें न लगतां क्षण ।
देखोनि आश्चर्य करिती ब्राह्मण । म्हणती हें विंदान अघटित ॥३८॥
अहंता टाकोनि द्विजवर । तयासि करिती नमस्कार ।
पहावया मिळाले लोक फार । भरलें समग्र वाळवंट ॥३९॥
दंडवत्याची सिद्धाई थोर । देखोनि विस्मित नारीनर ।
म्हणती याज ऐसा सत्पुरुष थोर । पृथ्वीवर दिसेना ॥४०॥
एकमेकासि ब्राह्मण बोलत । नाहीं तरी गांवींचा एकनाथ ।
नित्य कीर्तन प्राकृत । जन समस्त भोंदिले ॥४१॥
मृत प्रेत उठवावयासी । हें तों सामर्थ्य नसेचि त्यासी ।
कोरडेंच ज्ञान भाविकांसी । नित्य उपदेशी स्वमुखें ॥४२॥
ऐसी निंदा द्विज जल्पत । तों श्रीनाथ पातलें तेथ ।
ब्रह्मयज्ञ करावया निमित्त । सहज येत गोदातीरीं ॥४३॥
विप्र देखोनि त्यांजकारणें । कुटिळ शब्द बोलती पूर्ण ।
दंडवत्याचे करिती स्तवन । धन्य धन्य म्हणताती ॥४४॥
चमत्कारावीण निश्चित । सत्पुरुष म्हणवणें तें व्यर्थ ।
जिणें वागवितां जनांत । अश्लाघ्य निश्चित तें दिसें ॥४५॥
ऐसें बोलोनि द्विज समस्त । आपुल्या घरासि जात ।
तों दंडवतस्वामी येऊनि तेथ । लोटांगण घालित श्रीनाथा ॥४६॥
दृष्टीसि देखोनि यतीश्वर । सद्भावें करिती नमस्कार ।
मग एकनाथ तयासि बोलती उत्तर । आज उपाधि थोर वाढविली ॥४७॥
आधींच कलियुग अमंगळ जाण । विकल्प द्वेषें भरलें जन ।
त्याहीवरी राजा यवन । योगासि विघ्न दिसताहे ॥४८॥
तुमची सिद्धाई ऐकोनि कानीं । मग तो रक्षील बंदिखानीं ।
घरचें मनुष्य मरतां कोणी । जिवंत क्षणीं ते करवील ॥४९॥
कामनिक जन हे सर्वत्र । भूत-भविष्य पुसतील फार ।
तेणें तुमच्या स्थिती पडेल अंतर । यासि विचार कोणता ॥५०॥
ऐसें नाथाचें वचनामृत । दंडवत्यासि मानलें निश्चित ।
मग नाथासि विनवीत । समाधि त्वरित मज देई ॥५१॥
मग श्रीनाथ तयासि देती उत्तर । समाधि घेतां तरीच बरें ।
मग कामाठी बोलावूनि सत्वर । खाणविली गार त्यां हातीं ॥५२॥
त्यांत विदेही बैसतां निश्चिती । पूजा करोनि लोटिली माती ।
श्रीनाथें करोनि स्नान मागुतीं । स्वगृहाप्रती ते आले ॥५३॥
दंडवत जाहले समाधिस्त । हा क्षेत्रांत कळला वृत्तांत ।
ब्राह्मण मिळोनिया समस्त । काय बोलत परस्परें ॥५४॥
पंडित वैदिक धर्माधिकारी । नाथासि बोलाविती पिंपळेंश्वरीं ।
म्हणती आम्हासि नेणतां निर्धारीं । अघटित परी त्वां केली ॥५५॥
गंगेमाजीं खाणोनि गार । जितची पुरिला यतीश्वर ।
कोण बोलिलां तेथें मंत्र । अविधि साचार कर्म केलें ॥५६॥
बळेंचि समाधि घ्या म्हणतां । तो परमहंस पुरिला आतां ।
तरी तुजवरी निश्चित आली हत्त्या । बहिष्कार तत्वतां तुज आतां ॥५७॥
बळेंचि संन्यासी टाकावा पुरोन । हें कोणते शास्त्रीं लिहिलें वचन ।
तरी तें दाखवी आम्हाकारणें । सकळ ब्राह्मण बोलती ॥५८॥
त्याणें मृत गाढव उठविलें सहज । हें तों सिद्धाई न सोसवे तुज ।
म्हणोनि संन्यासी मारिला आज । हें अंतरगुज आम्हीं जाणों ॥५९॥
एक म्हणती धीट मोठा । भागवतधर्मीं अति गाढा ।
निषेधूनि सत्कर्म वाटा । सिद्धांत पेठा वसवितो ॥६०॥
एक म्हणती टाणींटोणीं । कांहीं जाणतो मंत्र मोहिनी ।
नुसतें कोरडें नाम गाउनी । भाविक भोंदुनी नागविले ॥६१॥
एक उद्धट बोलती स्पष्ट । हा तरी निश्चित कर्मभ्रष्ट ।
वेदाज्ञेची मोडूनि वाट । अकर्म अचाट करीतसे ॥६२॥
संन्यासी मारुनि केला खून । तरी उद्विग्न नव्हेचि याचें मन ।
आनंदयुक्‍त करितो भजन । कठीण पाषाण ज्यापरी ॥६३॥
आपुल्या आंगीं नसतां करणी । ज्ञान सांगतो लोकांलागुनी ।
दया उपजली नाहीं मनीं । संन्यासी मारुनि टाकिला ॥६४॥
ब्राह्मण म्हणती एकनाथा । ही हत्त्या पडिली तुझिया माथा ।
तरी चमत्कार दाखवूनि आतां । बहिष्कार परता निरसीं कां ॥६५॥
प्रत्यक्ष पाषाण नंदी तेथें । हा कडबा भक्षीला तुझिया हातें ।
तरी तुज दोष नसें किंचित । घातलें वाळींत तें काढूं ॥६६॥
ऐकूनि द्विजवरांची वाणी । विनित माथा ठेविला चरणीं ।
म्हणे स्वामीच्या निघालें मुखांतुनी । ते असत्य करणी कदा नव्हे ॥६७॥
पूर्वी वसिष्ठाचिया कृपादृष्टीं । सूर्यासमान तपलीकाठी ।
ब्राह्मणाची असत्य गोष्टी । कदापि जगजेठी करीना ॥६८॥
ब्राह्मण बोलती प्रत्युत्तर । लापणिका बोलतोसि फार ।
आम्हांसि दाखविसी चमत्कार । तरी सत्य उत्तर हें मानूं ॥६९॥
एकनाथाच्या पुढें त्वरेने । कडब्याची पेंढी ठेविली आणुन ।
ऐसा ब्राह्मणांचा आग्रह देखोन । नंदीसि वचन बोलती ॥७०॥
आम्हीं आजी आपुल्या मतें । संन्यासी बैसविला समाधींत ।
याचा दोष नसला किंचित । तरी भक्षी त्वरित करवडें ॥७१॥
ऐसीं श्रीनाथमुखींचीं अक्षरें । निघतांचि कौतुक वर्तलें थोर ।
पाषाण नंदीनें सत्वर । जिव्हा बाहेर काढिली ॥७२॥
कडब्याची पेंढी उचलोनि होंटीं । तत्काळ भक्षिली उठाउठी ।
सकळ ब्राह्मण देखोनि दृष्टीं । आश्चर्य पोटीं करिताती ॥७३॥
मग काय बोलती नाथजीला । बहिष्कार घातला होता तुजला ।
तो आजिपासूनि मुक्‍त जाहला । चमत्कार दाखविला म्हणोनि ॥७४॥
ऐकोनि द्विजवरांचें उत्तर । घातला साष्टांग नमस्कार ।
म्हणे मी मूढमति साचार । वेद-शास्त्र विचार तो नाहीं ॥७५॥
सेवूनि तुमचे चरणतीर्थ । तेणेंचि होतों पुनीत ।
तुमचे पायीं तीर्थ व्रतें । सिद्धि समस्त असती ॥७६॥
ब्राह्मण म्हणती तये वेळां । हे अघटित नाथें दाखविली लीला ।
अभ्यासें न साधे हे कळा । नवल सोहळा भक्‍तीचा ॥७७॥
मागें गुरुदास्य संत सेवन । सप्रेम केलें श्रीहरि भजन ।
तेणें पांडुरंग जाहला सुप्रसन्न । रक्षितो क्षणक्षणां यालागीं ॥७८॥
नेसें बोलोनि परस्परें । घरासि गेले अवघे द्विजवर ।
क्षेत्रांत कळतां समाचार । नवल साचार लोक करिती ॥७९॥
भाविक प्रेमळ जे निश्चिती । ते एकनाथाची करिती स्तुति ।
म्हणती विश्वोद्धार करावयाप्रतीं । वैकुंठपती अवतरला ॥८०॥
विकल्प द्वेषी जे कां नर । ते म्हणती असत्य उत्तर ।
क्षेत्रांत राहिले जे द्विजवर । ते आले सत्वर पिंपळेश्वरा ॥८१॥
नंदी पाहती विलोकून । तंव तो पूर्ववत पाषाण ।
म्हणतीं कैसा कडबा भक्षिला याणें । आम्हांकारणें न भासे ॥८२॥
मग एकनाथासि बोलावूनि त्यांणीं । म्हणती बहिष्कार असे तुजलागूनी ।
चरित्र दाखविले कालचे दिनी । तें आम्हीं सर्वांनीं न पाहिलें ॥८३॥
तूं प्रत्यक्ष असतां येथें निश्चितीं । आम्हीं नायको लोक म्हणती ।
मग पेंढीं आणोनि पुढें ठेविती । म्हणती नंदीप्रती हे चारी ॥८४॥
हें आम्हासि न दाखवीसी जर । तरी वादासि प्रवर्ते शास्त्राधार ।
जीत संन्यासी पुरला खरें । तो अभिशाप निर्धारीं तुजवरी ॥८५॥
ऐकोनि द्विजांची वचनोक्ती । नाथसि संकट पडलें चित्तीं ।
मग नंदीस प्रार्थना तेव्हां करिती । ते सादर श्रोतीं ऐकिजे ॥८६॥
आतां नित्य साचार । तूं कडबा भक्षिसी कोठवर ।
आणिक क्षेत्रवासी धरामर । गावांत फार राहिले ॥८७॥
तरी तेहि उदईक येऊनि तेथें । यांज ऐसेंचि म्हणतील मातें ।
तरी सकळांचा संशय निवृत्त । होय तो उपाय त्वरित योजावा ॥८८॥
ऐसीं नाथमुखींचीं उत्तरें । निघतांचि चरित्र वर्तलें थोर ।
दृष्टीसि पाहती धरामर । आणिकही इतर नरनारी ॥८९॥
पाषाण नंदी ते तमयीं । उठोनि चालिला लवलाहीं ।
उडी टाकिली गंगेचे डोहीं । अद्यापि ते ठायीं तो असे ॥९०॥
पूर्वी ऐसें कौतुक देखोनि थोर । आश्चर्य करिती धरामर ।
म्हणती याचा महिमा अगोचर । मानवी चरित्र हे नव्हे ॥९१॥
पूर्वी आमच्या वडिलींसाचार । तेथें देखिला ज्ञानेश्वर ।
त्याणें रेडया हातीं सविस्तर । श्रुति समग्र वदविल्या ॥९२॥
आणि चांगदेवसिद्ध भेटीसि येत । तेव्हां निर्जीव चालविली भिंत ।
तैसेंच केलें एकनाथें । चरित्र अद्भुत ये समयीं ॥९३॥
ऐसें बोलोनि परस्परें । एकनाथासि बोलती उत्तर ।
आतां तुज नसेचि बहिष्कार । जावें सत्वर निज मंदिरीं ॥९४॥
धन्य तुझा सप्रेमभाव । पाषाण नंदीसि आणिला जीव ।
तुजसी प्रसन्न देवाधिदेव । हा कळला अभिप्राव आम्हांसी ॥९५॥
ऐसी ऐकोनि त्यांची स्तुत । श्रीनाथ सद्भावे चरणीं लागत ।
म्हणे हें तो तुमच्या कृपेचें सामर्थ्य । मी शरणागत सर्वांत ॥९६॥
ऐसे एका जनार्दन । बोलतां द्विजांसि समाधान ।
पैठणींचे लोक थोर लहान । नंदी येऊन पाहती ॥९७॥
अद्यापि ते स्थळीं नंदी आहे । जेव्हां सिकता निघोनि आज ।
तेव्हां प्रत्यक्ष दिसताहे । चित्तीं संशय न धरावा ॥९८॥
श्रीनाथ घरासि गेलियावर । भाविकांसि संतोष वाटला फार ।
दिवसंदिवस अधिकोत्तर । सत्कीर्ति थोर प्रगटली ॥९९॥
तंव कोणे एके अवसरीं । श्रीनाथ चालिले अळंकापुरीं ।
सच्छिष्य उद्धव ठेविला घरीं । मग सहपरिवारीं निघाले ॥१००॥
सत्संगतीचेनि आधारें । सवें यात्रा निघाली फार ।
सप्रेम ऐकोनि कीर्तन गजर । मार्ग साचार क्रमिती ॥१॥
श्रीनाथ येऊनि आळंदी । उतरले इंद्रायणीचे तीरीं ।
तों ज्ञानदेव येवोनि स्वप्नांतरीं । काय रात्रीं सांगीतले ॥२॥
अजान वृक्षाची मुळी निश्चित । आली असे कंठपर्यंत ।
तरी एक सवें लाविजे तीतें । समाधि त्वरित उकरोनी ॥३॥
मग श्रीनाथें तैसेंचि केलें । तो ज्ञानदेवाचें दर्शन जाहलें ।
साष्टांग प्रणाम करोनि भले । मुळीसि लाविलें एकीकडे ॥४॥
मग समाधिसि बुजावोनि सत्वर । ते स्थळीं केला कीर्तनगजर ।
एकादशी हरि जागर । यात्रा समग्र करीतसे ॥५॥
तेव्हां अळंकापुरी उजाड बहुत । शिधासाहित्य न मिळे तेथें ।
मग कौतुक केलें पंढरीनाथें । तें ऐका निजभक्त भाविकहो ॥६॥
दीनदयाळ रुक्मिणीकांत । होतसे कानडा लिंगाईत ।
पाल देऊनि बैसले तेथ । सर्व साहित्य घेऊनियां ॥७॥
यात्रेकर्‍यांसि म्हणे ते समयीं । सर्व सामग्री घेऊनि जावी ।
द्रव्य आतांचि मागत नाहीं । जाणतसों पाहा एकनाथा ॥८॥
ऐसें म्हणोनि रुक्मिणीकांत । सर्व साहित्य मोजूनि देत ।
कणीक कडाळ तांदूळ घृत । शाकेसहित लवणांतें ॥९॥
ऐसे चार दिवस लोटतां निश्चित । अदृश्य जाहले जेथील तेथ ।
आपुल्या दासाचें कृपावंत । न्यून किंचित पडों नेदी ॥११०॥
मग एकनाथापासी येउनि । यात्रेकरी सांगती तयेक्षणीं ।
उचापत आणिली तों वाणी । आजि ये ठिकाणी दिसेना ॥११॥
ऐसें तयांनी पुसतां सहज । नाथासि कळलें अंतरगुज ।
म्हणें हें काय केलें गरुडध्वजें । जो राखितसे लाज भक्ताची ॥१२॥
ऐशारीतीं त्या अवसरा । यात्रा करोनि चालिले घरा ।
समीप येतां प्रतिष्ठान क्षेत्रा । उद्धव सामोरा येतसे ॥१३॥
क्षेत्रवासी नारीनर । भाविक लोक येऊनि फार ।
श्रीनाथासि करिती नमस्कार । सप्रेमभरें करोनियां ॥१४॥
गरुड टक्याचें भार । दिंडया-पताका उभारुनि समग्र ।
करीत चालिले कीर्तन गजर । ज्ञानदेव चरित्र वर्णिताती ॥१५॥
टाळवीणे मृदंग घोष । नादब्रह्मचि आले मुसे ।
आनंदें नाचती हरीचे दास । धन्य दिवस सुदिन तो ॥१६॥
ऐशारीती ते अवसरी । कीर्तन करीत आले घरीं ।
मग आरती गावोनि बरी । भावें श्रीहरी वोवळिला ॥१७॥
दुसरें दिवशीं जाण । केलें ब्राह्मण संतर्पण ।
नानापरी पक्वान्न भोजनें । द्विजांकारणें दीधली ॥१८॥
विडे दक्षिणा सकळां कारणें । देतांचि पावले समाधान ।
मग अळंकापुरीचें महिमान । स्वमुखें आपण सांगतीं ॥१९॥
एके दिवसी श्रीनाथ आपण । आनंद युक्त बैसोनि जाण ।
ज्ञानेश्वरी ग्रंथाचें शोधन । निजप्रीतीनें आरंभिलें ॥१२०॥
प्रीतीनें प्रत उतरितां लोकी । लेखकापासूनि पडतां चुकी ।
अर्थ अन्वय न कळतां शेखीं । प्रसिद्ध लोकी नोहे ग्रंथ ॥२१॥
या कार्यास्तव श्रीज्ञानेश्वर । प्रतिष्ठानी घेतला अवतार ।
एकनाथ रुपें साचार । ग्रंथ सविस्तर शोधिला ॥२२॥
मग उद्धवासि पाहूनि कृपादृष्टी । श्रीनाथ सांगता गुजगोष्टी ।
ज्ञानेश्वराची सखोल दृष्टी । गीता मर्‍हाटी पैं केली ॥२३॥
जनार्दनकृपें करोन । ग्रंथ शोधूनि ठेविला जाण ।
याचें करावें पारायण । भाविक जन मेळवूनियां ॥२४॥
ऐकोनि नाथमुखीचें उत्तर । उद्धवासि हर्ष वाटला थोर ।
केशवरुपें श्रीरुक्मिणीवर । श्रोता चतुर तो एक ॥२५॥
उभयतां संमुख निरंतरी । श्रीनाथ वाचिती ज्ञानेश्वरी ।
आणिक कांहीं भाविक नरनारी । येती सत्वरी ऐकावया ॥२६॥
ज्ञानेश्वरीचा सखोल अर्थ । श्रीनाथ मुखें प्रांजळ होत ।
आबाळ वृद्धांसि सर्व कळत । संशय किंचित न राहे ॥२७॥
तृतीय प्रहरी नित्यनित्य । वाचिती ज्ञानेश्वराचें कृत्य ।
केशव उद्धव उभयतां श्रोते । रंग बहुत ये तेथें ॥२८॥
समाप्त ग्रंथ झालिया निश्चिती । मग ते पूजिती सरस्वती ।
उजळूनियां मंगळारतीं । खिरापतीं वांटिल्या ॥२९॥
केशवरुप धरोनि निश्चित । द्वादश वर्षे क्रमिलीं येथ ।
आतां उदास जाहलें चित्त । तरी आज्ञा मागत एकनाथा ॥१३०॥
तुझ्या संगतीच्या सुखें निश्चित । द्वादश वर्षे क्रमिलीं येथ ।
आतां उदास जाहलें चित्त । तरी आज्ञा त्वरित मज द्यावी ॥३१॥
ऐसें पुसतां जगज्जीवनें । एकनाथ तयासि अवश्य म्हणे ।
मागुती पुनरपि द्यावें दर्शन । स्वइच्छेनें आपुल्या ॥३२॥
इतुकें वचन ऐकूनि प्रीतीं । अदृश्य जाहली केशवमूर्ती ।
मनांत म्हणे वैकुंठपती । यावे पुढती या ठायां ॥३३॥
हेत उपजला कमळाधवा । याची तो बहुत जाहली सेवा ।
तरी कृतोपकार कांहीं करावा । आवडी देवा हे बहू ॥३४॥
ऐसे वदोनि द्वारकानाथ । अंतर्धान पावले त्वरित ।
नाथासि सांगे उद्धव भक्त । सदोदित जवळी पैं ॥३५॥
कीर्तन करितां सप्रेम रंगें । ध्‍रुपद धरितसे मागें ।
ताल अवसान सांभाळीत आंगें । अद्भुत रंग येतसे ॥३६॥
आबाळ वृद्ध नारीनर । नित्य ऐकती कीर्तन गजर ।
तंव त्या क्षेत्रांत भाविक थोर । अत्यंज नर एक होता ॥३७॥
तो योगभ्रष्ट जन्मांतर । पूर्वीचा होता वैष्णववीर ।
कांहीं दोषास्तव साचार । जाहला महार हीनयाती ॥३८॥
त्याची कांता परम सती । तीस आवडे श्रीविष्णुमूर्ती ।
उभयतांही नामस्मरण करिती । सप्रेमगती करोनियां ॥३९॥
तों श्रीनाथ रात्रीं कीर्तन करिती । उभयतां येऊनि बाहेर बैसती ।
एकाग्र चित्तें श्रवण करिती । देहभाव विसरती ते समयीं ॥१४०॥
समाप्त झालिया हरिकीर्तन । लोक निघती वाडयांतून ।
मग एकनाथासि करुनि नमन । स्वगृहा तेथून मग जाती ॥४१॥
एकनाथ सेवा निश्चिती । त्यांणी केली कैशा रीतीं ।
गंगातीरीं स्नानासि जाती । तों मार्ग झाडिती नित्यकाळीं ॥४२॥
श्रीनाथ करावयासि येती स्नान । तेव्हांचि नित्यनेमें घेती दर्शन ।
साष्टांग नमस्कार घालिती दुरोन । साक्षाद्भावोन विष्णुमूर्ती ॥४३॥
तंव एके दिवसीं हरिदिनींत । एकनाथ आनंदें कीर्तन करीत ।
विश्वरुप दर्शन अर्जुनातें । श्रीकृष्णनाथें दीधलें ॥४४॥
तेंचि अनुसंधान साचार । सप्रेम गातसे वैष्णव वीर ।
जेटी केली ज्ञानेश्वरें । त्या ओव्या सुंदर म्हणताती ॥४५॥
राण्या महार अवसरीं । नाथासि स्वमुखें प्रश्न करी ।
जेव्हां विश्वरुप नटला श्रीहरी । चराचरीं व्यापक जो ॥४६॥
ते समयीं मी जातीचा हीन । कवणे स्थळीं होतों जाण ।
श्रीनाथ बोलती वचन । होता सलग्न कृष्णरुपीं ॥४७॥
ऐसें नाथमुखींचें वचनामृत । ऐकोनि जाहला समाधिस्थ ।
भेदाभेद निरसले समस्त । कल्पनाद्वैत मावळळें ॥४८॥
चराचर जें जें दिसे । त्यामाजी जाहला समरस ।
वर्णयाति भेद निःशेष । त्याच्या चित्तास नाठवे ॥४९॥
एकनाथ परब्रह्ममूर्ती । ऐसा तयाचा निश्चय चित्तीं ।
मग उगवोनि सर्व घराची गुंती । कासन्यांत राहती उभयतां ॥१५०॥
लक्ष्मी तीर्थासि स्नानास । श्रीनाथ येती त्या स्थळास ।
त्यांचें दर्शन अनायासें । होईल मानस तयाचे ॥५१॥
म्हणोनि तें स्थळ टाकुनि तत्त्वतां । गंगातीरीं राहिलीं उभयतां ।
एकदा अनामिकाची कांता । प्राणनाथा काय म्हणे ॥५२॥
एकनाथ पांडुरंग साक्षात । विश्वोद्धारार्थ सगुण होत ।
परी माझें चित्तीं उपजला हेत । भोजनास येथ आणावा ॥५३॥
तुम्ही जाऊनि स्वामीकारणें । पुसाल तरी साहित्य करीन ।
राण्या महार ऐकोनि वचन । अवश्य क्षणे कांतेप्रती ॥५४॥
एकांतीं सांपडोनि श्रीनाथ । सांगीतला जीवींचा गुह्यार्थ ।
कांतेचें मनीं उपजला हेत । भोजन स्वामींतें घालावें ॥५५॥
जरीं आज्ञा द्याल ये अवसरी । तरी साहित्य करीन आपुलें घरीं ।
त्याचा सद्भाव देखोनि अंतरीं । अवमान न करी श्रीनाथ ॥५६॥
म्हणती जनार्दनाचे कृपेंकरुन । तुझें मनोरथ होतील पूर्ण ।
ऐसें ऐकतां अभयवचन । समाधान पावला ॥५७॥
श्रीनाथें दीधलें आश्वासन । कांतेसि सांगितलें वर्तमान ।
दुर्बळ संसार बहुतांगुणें । साहित्य मेळवून ठेविती ॥५८॥
द्वारीं तुळसीवृंदावन । वस्त्रें पात्रें शुचिर्भूत जाण ।
नित्य नेमें उभयतां करिती स्नान । नामस्मरण सर्वदा ॥५९॥
कणीक डाळ तांदुळ घृत । शाखापत्रें मेळवूनि समस्त ।
हरिदिनीसि उभयतां भोजन न करीत । कीर्तन ऐकत एकनाथाचें ॥१६०॥
चारहीं प्रहर हरिजागर झाला । कीर्तन श्रवणें काळ क्रमिला ।
प्रभात समय होतांचि वेळा । आलीं तत्काळ मंदिरासी ॥६१॥
अनामिकाची निजकांता । परम भाविक पतिव्रता ।
म्हणे स्वामीसि आमंत्रण द्यावें आतां । प्राणनाथा म्हणतसे ॥६२॥
मी पाकनिष्पत्ति करितें घरीं । तुम्ही सत्वर ये अवसरीं ।
नाथाची प्रतिक्षा करीत बरी । गंगातीरीं बैसावें ॥६३॥
स्वामी स्नानासि येतील त्वरित । ते समयीं पाहूनि एकांत ।
तयांसि आमंत्रण द्यावें निश्चित । बहुत विनीत होऊनियां ॥६४॥
अवश्य म्हणोनि ते अवसरीं । येऊनि बैसला गंगातीरीं ।
श्रीनाथ पावले सत्वरी । मग नमस्कार करी सद्भावें ॥६५॥
देखोनि तयाची सप्रेम भक्ति । क्षणएक बैसले सहजस्थिती ।
तों अनामिक बोले निजप्रीतीं । म्हणे माझी विनंति एक असे ॥६६॥
परी हीन याति अधिकार नाहीं । यास्तव संकोच वाटतो जीवीं ।
भोजनासि यावें माझ्या गृहीं । म्हणोनि पायीं लागला ॥६७॥
यावरी श्रीनाथ काय बोलत । तूं तरी प्रेमळ वैष्णवभक्त ।
तुझा भावार्थ देखोनि निश्चित । श्रीकृष्णनाथ तुष्टला ॥६८॥
वेदशास्त्रीं निपुण ब्राह्मण । श्रीहरी भक्‍तीसि विमुख जाण ।
द्वादशगुणें अळंकृत पूर्ण । तरी अंत्यज वरिष्ठ त्याहूनि कीं ॥६९॥
यातीचा हीन असोनि निश्चित । परी तो देवासि मान्य बहुत ।
तो श्लोक बोलिले एकनाथ । महा भागवत जे म्हणती ॥१७०॥
श्लोक ॥ विप्राद्विषङगणयुतादर विंदनाभपादारविंद विमुखश्छूपचं वरिष्टं ।
मन्येत दर्पिमतनोवचने हितार्थ प्राणं पुनाति सततं नतुभूरिमानः ॥१॥
ओव्या ॥ अनामिकासीं निश्चित । इतुका श्लोक बोलिला तेथ ।
तों सन्निध ब्राह्मण कोणी होते । क्रोधयुक्‍त ते झाले ॥७१॥
मग अवघे ब्राह्मण तये वेळीं । आले एकनाथाच्या जवळीं ।
गवगवा करोनि सकळीं । भक्‍तप्रेमळ वेष्टिला ॥७२॥
नाथासि द्विजवर काय बोलती । भागवत नव्हे हे केवळ श्रुती ।
त्यांतील श्लोक अनामिकाप्रती । कैशारीतीं सांगितला ॥७३॥
जें सिद्धांत ज्ञान अमोघ पाहीं । अंत्यजासि अधिकार नाहीं ।
ऐसें असतां ये समयीं । अनुचित कायी हें केलें ॥७४॥
आजि श्वानासि क्षिप्र वाढिली जाण । गर्दभा आंगीं चर्चिला चंदन ।
कीं अंधळ्यासि दाविला दर्पण । तैसेंचि कारण हें दिसे ॥७५॥
ब्राह्मण म्हणती एकनाथा । अंत्यजासि ज्ञान बोलिलासि आतां ।
हा महादोष पडिला तुझिया माथा । तरी प्रायश्चित आतां तुज होय ॥७६॥
ऐकोनि द्विजांचें उत्तर । श्रीनाथें जोडिले दोन्ही कर ।
ब्राह्मणांसि घालोनि नमस्कार । मधुरोत्तर बोलती ॥७७॥
म्हणती राण्यामहार वैष्णवभक्त । श्रीहरि भजनीं जाहला रत ।
षडवैरी जिंतिले समस्त । तरी अत्यंज यातें म्हणो नये ॥७८॥
अनामिकाचें लक्षण पाहोनीं । एकही न दिसे याचे देहीं ।
भागवत धर्म बोलिले सर्वही । ते याचे ठायी असती ॥७९॥
हा सिद्धांतज्ञानाचा अधिकारी । ऐसा निश्चय मज अंतरी ।
परब्रह्मरुप साक्षात्कारी । भक्‍तिभावें श्रीहरी वश्य केला ॥१८०॥
याचें आर्त देखोनि बहुत । किंचित् अन्वय बोलिलों येथें ।
हा अपराध क्षमा कीजे समर्थे । मग पुढती दंडवत घातलें ॥८१॥
यावरी ब्राह्मण काय बोलत । मोठा धीट तूं गळघट ।
अनधिकारियासि उपदेशिलें स्पष्ट । सत्कर्मीं भ्रष्ट होऊनी ॥८२॥
व्हावया दोषाचा परिहार । तूं प्रायश्चित्त न घेसाले जर ।
तरी तुज घालूं बहिष्कार । सकळ द्विजवर बोलती ॥८३॥
श्रीनाथ परब्रह्म मूर्तिमंत । आग्रह न करीत किंचित ।
ब्राह्मण वचनासि मान देत । द्यावें प्रायश्चित म्हणतसे ॥८४॥
मग गंगेच्या डोहांत जावोनी । उभे राहिले तयेक्षणीं ।
गोमय भस्म आणोनि ब्राह्मणीं । मंत्रोक्‍त वाणी बोलती ॥८५॥
हें अनामिकें देखिलें त्या अवसरा । मौनेंचि गेला आपुल्या घरां ।
स्वयंपाक करीत होती दारा । पतीसि सत्वरा ते पुसतसे ॥८६॥
श्रीनाथासि दीधलें आमंत्रण । ऐसें बोलता तिजकारणें ।
येरु देतसे प्रतिवचन । फुटकें प्राक्‍तन आपुलें ॥८७॥
मजसी बोलिले एकनाथ । यास्तव ब्राह्मण क्षोभले समस्त ।
गंगेत उभा करोनिया नाथ । तयासि प्रायश्चित्त देताती ॥८८॥
आपुला पूर्व जन्मींचा ठेवा । कोठोनि घडेल संतसेवा ।
कांता सद्गदित होऊनि तेव्हां । प्राण द्यावा म्हणतसे ॥८९॥
ऐसें म्हणोनि तयेक्षणीं । आंग टाकोनि दीधलें धरणीं ।
ढळढळां अश्रु वाहती नयनीं । भिजतसे मेदिनीं त्या उदकें ॥१९०॥
ऐसी अवस्था देखोनि सत्वर । भ्रतार संबोखी निजकरें ।
म्हणे एकनाथ कृपेचा सागर । न करील अव्हेर दीनाचा ॥९१॥
मी एकदा तेथवर जाऊन । तयासि देतों आमंत्रण ।
न येतील जरी कासया जिणें । मग देऊं प्राण आपुला ॥९२॥
ऐसा निश्चय करोनि अंतरीं । मग सत्वर आला गंगातीरीं ।
नाथासि साष्टांग नमस्कार करी । म्हणे भोजनासि घरीं आजि यावें ॥९३॥
देखोनि तयाचा भावार्थ । लीला विग्रही एकनाथ ।
ब्राह्मण सन्निध असतां तेथ । अवश्य म्हणती त्यालागीं ॥९४॥
पाकनिष्पत्ति झालिया पाहीं । आम्हीं येऊं मध्यान्ह समयीं ।
अनामिक संतोष मानूनि जीवीं । आपुलें गृहीं तो आला ॥९५॥
ब्राह्मण बोलती परस्परें । यानें मांडिला भ्रष्टाकार ।
याचेनि योगे वर्णसंकर । होईल साचार आतांचि ॥९६॥
अनामिकांसि बोलतां मात । यास्तव दीधलें प्रायश्चित ।
आतां आमंत्रण घेऊनि भोजनासि जात । तरी कैसी मात करावी ॥९७॥
मग एकांतीं जाऊनि धरामर । परस्परें करिती विचार ।
आतां पाळती लावूनि साचार । समयावर धरावा ॥९८॥
तेव्हां विप्र मंडळी मिळोनि सर्वही । जपत बैसले ठायीं ठायीं ।
एकनाथाचें स्वरुप हृदयीं । अध्ययन तेहीं आरंभिलें ॥९९॥
कोणी बिदींत उभे असती । कोणीं द्वारापासी बैसती ।
कृतिम भाव धरोनि चित्तीं । गोष्टी बोलतीं परस्परें ॥२००॥
कोणी जप माळा धरोनि करी । जप करीत बैसले गंगातीरीं ।
कोणी अनामिकाचें घरीं । जाऊनि दारीं लपाले ॥१॥
घरचें कामकाज टाकोनि सहज । त्या नादासि अवघे प्रवर्तले द्विज ।
परि हा विष्णु अवतार महाराज । चित्तीं उमज न पडेची ॥२॥
एकमेकांसि बोलती ब्राह्मण । नाथासि कळो न द्यावी खूण ।
अनामिक नेईल बोलावून । करितां भोजन धरावा ॥३॥
इकडे एकनाथ मंदिरीं । देवार्चन सांग जाहलियावरी ।
पुराण सांगती आपुलें घरीं । तों मध्यान्हासि तमारी पातला ॥४॥
ब्राह्मण अतीत अभ्यागत । उद्धव तयाचें पूजन करीत ।
तीर्थगंध करोनि समस्त । पात्रें विप्रासी वाढिलीं ॥५॥
इकडे अनामिकाचिये घरीं । पाक निष्पत्ति जाहलियावरी ।
कांता तयासी आज्ञा करी । नाथासि सत्वरी घेऊनिया ॥६॥
योगभ्रष्ट तो वैष्णव वीर । सारवोनि सोज्वळ केलें मंदिर ।
रांगोळी घालोनि ठेवितां सुंदर । आपुल्या निजकरें तेधवां ॥७॥
गंध अक्षता सुमनहार । साहित्य पूजा उपचार ।
चित्तीं उल्हास मानोनि थोर । वाट सत्वर पाहतसे ॥८॥
इकडे अनामिक द्वारापासीं । येऊनि विनवी नाथासी ।
स्वामी चलावें भोजनासी । मग उत्तर तयासी काय देती ॥९॥
तुवां पुढें व्हावें सत्वर । आम्हीं मागोनि येतसों त्वरें ।
तों नेत्रकटाक्षें द्विजवर । खुणाविती एकमेकां ॥२१०॥
तों पांडुरंगें काय केलें । एकनाथाचें रुप धरिलें ।
अनामिकाचें घरीं प्रगटले । नवल वाटलें तयासी ॥११॥
कांतेसि म्हणे ते अवसरीं । श्रीनाथ आले घरीं ।
येरी संतोष मानूनि अंतरीं । नमस्कार करी सद्भावें ॥१२॥
आयुष्यही नासि अमृतपान । तैसेंचि वाटलें तिजकारणें ।
बैसावयासि पाट देऊन । चरण प्रीतीने धूतसे ॥१३॥
सप्रेमभावें उठाउठी । अंगुष्ठ लाविले नेत्र संपुटीं ।
स्वहस्तें देऊनि चन्दन उटी । तुळसिहार कंठीं घातले ॥१४॥
ललाटीं तिलक रेखिला सुंदर । बुका लाविला तयावर ।
तों ब्राह्मण बैसले होते हेर । त्यांणीं साचार देखिलें ॥१५॥
कोणी बैसले त्या ठिकाणीं । कोणी धांवत आले सदनीं ।
मार्गींचे म्हणती कोणीकडोनी । चुकवोनी तो गेला ॥१६॥
तों एक म्हणती द्विजवर । वेष पालटोनियां सत्वर ।
चुकवोनि गेला तस्कर । आम्हांसि विचार न कळतां ॥१७॥
एक म्हणती दृष्टीबंधन । आपुल्या नेत्रांसि केलें त्याणें ।
प्रातःकाळापासोनि जाण । मार्ग रोधोनं बैसले ॥१८॥
असो महारवाडियांत होते कोणी । ते गेले एकनाथाचें सदनीं ।
तो श्रीनाथ तेथें बैसले आसनीं । हातीं स्मरणी घेऊनियां ॥१९॥
ऐसें देखोनि विपरीत । ब्राह्मण चित्ती जाहले विस्मित ।
कोणी घरीं बैसले होते । तयांसि वृत्तांत जाणविला ॥२२०॥
म्हणती अघटित भ्रष्टाची नवायी । येथें तेथें दोहीं ठायीं ।
मग महारवाडियांत जाऊनि पाहीं । धांवत लवलाहीं एक गेले ॥२१॥
तों तेथेंही बैसले पाटावर । घवघवीत पूजा उपचार ।
येरझारा करिती द्विजवर । तों दिसे साचार दों ठायीं ॥२२॥
जैसें बिंब प्रतिबिंब दिसे । दोघांत भेद किंचित नसे ।
पांडुरंग आणि एकनाथास । द्वैत नसेचि सर्वथा ॥२३॥
तीर्थ जळ नामें दोन । परी ऐक्यतेसि नसती भिन्न ।
कीं वासरमणी आणि प्रकाश जाण । निवडील कोण तयासी ॥२४॥
नभीं नीळिमा जया रीतीं । पुष्पमकरंद एक असती ।
तेवीं एकनाथ आणि पांडुरंगमूर्ती । एकचि आकृती जाणिजे ॥२५॥
म्हणती येथें तेथें एकेसमयीं । कैसा दिसतो दों ठायीं ।
तृतीय प्रहरपर्यंत पाहीं । केल्यातीहीं येरझारा ॥२६॥
परी उणापुरा कोठेंचि नसे । दोंठायीं बैसला असें ।
अनामिकें पूजूनि नाथास । पात्रीं अन्नास विस्तारिलें ॥२७॥
नानापरीचीं पक्वान्नें । कांता वाढीत निजप्रीतीनें ।
भोक्ता जनार्दन म्हणोन । अपोशन मग केलें ॥२८॥
भावाचा भुकेला श्रीहरी । तृप्तीनें धाला ते अवसरीं ।
जें जें रुचे चित्तांतरीं । तें मागोनि पात्रीं घेतसे ॥२९॥
असो यापरी जाहलें भोजन । मग करशुद्धि घालिती प्रीतीनें ।
विडा दीधला स्वहस्तें करुन । मग समाधान वाटलें तयाला ॥२३०॥
प्रदक्षिणा करुनि उभयतां । साष्टांग नमस्कार घालिती नाथा ।
म्हणती आमुच्या पुरविलें आर्ता । धन्य समर्था जगद्गुरु ॥३१॥
आम्हीं भावहीन भक्तिहीन । मतिहीन यातिहीन ।
आमुचें आर्त पुरवोनि जाण । केलें पावन संसारीं ॥३२॥
तयासि आश्वासूनि श्रीनाथें । मग अंतर्धान पावले त्वरित ।
उच्छिष्ट पात्रीं जें राहिलें होतें । स्त्रीपुरुष घेती प्रसाद तो ॥३३॥
ब्राह्मण विस्मित होऊनि अंतरीं । स्नानासि गेले गंगातीरीं ।
पुढती नाथाचें जाऊनि घरीं । नेत्रद्वारीं विलोकिती ॥३४॥
तों उद्धवासहित एकनाथा । भोजन करोनि बैसले तेथ ।
म्हणती या कर्मभ्रष्टाचा अंत । नकळे निश्चित आम्हांसी ॥३५॥
वेरझारा करितां क्षीणलों पाहीं । परी एकचि जाहला दोंठायीं ।
एक कुतर्क करुनि जीवीं । बोलती कायी ते आइका ॥३६॥
नाना साबरीमंत्र शिकोन । झोटिंग वेताळ केला प्रसन्न ।
मदद्भुतमध्यें उभें करुन । अघटित विंदान दाखविलें ॥३७॥
ऐसें बोलोनि त्या अवसरा । ब्राह्मण गेले आपुल्या घरां ।
महीपति संतांचा भाट खरा । सत्कीर्ति डांगोरा पीटितसे ॥
स्वस्ति श्रीभक्तलीलामृत ग्रंथ । श्रवणेंचि पुरती मनोरथ ।
प्रेमळ परिसोत भाविक भक्त । एकोणिसावा अध्याय गोड हा ॥२३९॥
अध्याय । १८ ओ०॥२३९॥श्र्लोक ॥१॥